Washingtondiki Tetqiqatchilar Xitayning Kötürülüshi Témisida Muhakime Yighini Ötküzdi

2005.09.22  RFA

Washingtondiki tetqiqat orni bolghan buruking inistituti seyshenbe küni " Xitayning bash kötürüshi" témisida muhakime yighini ötküzgen bolup, yighin üch meydangha bölünüp élip bérilghan.

22-Awghust küni Xitay azadliq armiyisi qingdawda Rusiye bilen herbiy manéwir ötküzmekte. AFP
Xitayning iqtisadiy jehettin kötürülüshining tesiri
"Xitayning iqtisadiy jehettin kötürülüshi" dégen témida ötküzülgen birinchi meydanda, amérikining sabiq soda wekili shirs söz qilip, Xitayning iqtisadining amérika we dunya iqtisadigha körünerlik tesir körsitiwatqanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

" Xitayning ehwali bashqa döletlerge oxshimaydu. Birinchidin, u chong bir dölet, qandaqla nersini 1 milyard 300 milyongha köpeytse, uning netijisi intayin chong bolidu. Ikkinchidin, u iqtisadiy jehettin hazir échiwétilgen. Baziri échiwétilgechke, uning iqtisadiy paaliyiti dunya iqtisadigha biwaste tesir körsitidu. Eger amérika Xitayning mallirini almisa, Xitayning iqtisadiy aqsap qalidu. Eger Xitay amérikining zayomlirini sétiwalmisa, amérikining iqtisadimu aqsap qalidu".

Amérikining sabiq soda ministiri don iwanis yighinda qilghan sözide, Xitayning iqtisadigha ait sanliq melumatlarni tilgha almidi. Halbuki u özining ikki yil awwal Xitayning gherbiy rayunlirini ziyaret qilghan waqtida ikki qarghu namrat bala bilen tonushup qalghanliqini, hazirghiche ular bilen alaqiliship, ulargha yardem bérip kéliwatqan tesirlik hikayisini éytip berdi: u yene mundaq dédi: "men her qétim Xitay rehberliri bilen bu ikki balining ehwali toghrisida sözleshkinimde, bir xil küchlük mesuliyetni hés qilimen. Bizning bu dunyadiki mesuliyitimiz dunyadiki namratliqni tügitish deymen".

Yighinda yene söz qilghan " pul - Muamile waqti géziti" ning bash iqtisadiy mulahizichisi worif, Xitayning iqtisadni xelqalashturghanliqining eng aqilane bir tallash bolghanliqini bildürdi. Uning éytishiche, bundin kéyin, Xitayning iqtisadi düch kélidighan eng chong tosalghu dölet tüzülmisi iken. U Xitay hökümitining mesuliyet mixanizimi, chiriklikke qarshi turush méxanizimini kücheymey, eksinche barghansiri ajizlishiwatqanliqini körsetti .

Xitayning bash kötürushining asiyagha körsetken tesiri
Biruking inistitutida ötküzülgen bu muhakime yighinining ikkinchi bölikining témisi " Xitayning bash kötürüshining asiya tinch okyan rayonigha bolghan tesiri" bolup, amérika tinch okyan armiyisining sabiq bash qomandani bileyér, Xitayning herbiy küchining nöwette rayonning tinchliqigha anche chong tehdit élip kélelmeydighanliqini bildürdi. U mundaq dédi:

" Men bu yerde yene bir qétim tekitleymenki, Xitay azadliq armiyisi herbiy zamaniwiylashturush qurulushini tizletkini bilen, uning qisqa waqit ichide we yaki xéli uzun bir mezgilgiche chong, hel qilghuch ehmiyetke ige birer herbiy heriket élip bérish qabiliyiti yoq. Uning teywen arilini yütiwalghudek we yaki yaponiyining adem olturaqlashqan kichik arallirini tartiwalghudek ishenchisi yoq. U quruqluq we hawadiki asasiy küchini toplisimu, yadro qoralini ishqa salsimu, özige xoshna bolghan hindistan yaki Rusiyining qolidin az bir parche yerni tartiwalghuchiliki yoq" .

Yighingha qatnashqan jenubiy koriyining amérikida turushluq sabiq elchisi kimning bildürishiche, Xitayning iqtisadiy jehettin bash kötürüshige, köp qisim jenubiy koriyilikler ijabiy qaraydiken. Emma, Xitayning iqtisadiy jehettin küchiyishi jenubiy koriyining eneniwi ishlepchiqirish sanaitige paydisiz dégen qarashtikilermu az emes iken.

Singapor tashqi ishlar ministirliqining sabiq daimiy sékritari maxablaniyning éytishiche, sherqiy jenubiy asiya döletler ittipaqi , amérika we Xitay munasiwitining hazirqidek " kontrol qilinghan jiddiy halette" bolushini ümid qilidiken.

" Hindistan téz uchurliri"zhornilining tehriri moxanning bildürüshiche bolsa, Xitayning gherbni échish istratégiyisi Xitay we jenubiy asiyaning jughrapiyilik baghlinishini téximu kücheytken. Shuning bilen bir waqitta, Xitay bilen hindistan otturisidiki siyasiy tirkishishler, Xitayning jenubiy asiyagha singip kirishi bilen téximu küchiyemdu qandaq dégen endishilernimu peyda qilghan.

Buruking inistitotida bilim ashuriwatqan asiya ishliri tetqiqatchisi jordan, Xitayning bash kötirishining yaponiyige zerbe boliwatqanliqini, yaponiyining özining istiratégiyisini özgertishini oylishishqa mejbur qiliwatqanliqini bildürdi.

Xitayning bash kötürüshining siyasiy we bixeterlik jehettiki ehmiyiti
Muhakime yighinining üchinchi meydani "Xitayning bash kötürüshining siyasiy we bixeterlik jehettiki ehmiyiti" dégen témida ötküzüldi.

Amérikining sabiq dölet bixeterlik meslihetchisi samol bérgérning bildürüshiche, washingtonning siyasiy sahesidiki nurghun kishiler Xitaygha nisbeten selbiy pozitsiyide bolup, Xitayni soda jehette amérikidin köp nep éliwaldi, amérikining eqliy mülüklirini oghrilidi, kishilik hoquq jehette éqimgha qarshi ish qiliwatidu, teywenge tehdit séliwatidu, shundaqla herbiy küchini hedep kéngeytiwatidu dep qaraydiken.

U yene özining yéqinda béyjingda échilghan " bayliq" zhornilining xelqaraliq munbirige qatnashqanda, bu heqte oxshash bolmighan pikirlerni anglighanliqini éytqan. Halbuki uning bildürüshiche, Xitayda soda qiliwatqan nurghun amérikiliqlar, gerche Xitaydin shikayet qilsimu, biraq Xitaygha yene ijabiy qaraydiken.

Samol bérgér Xitayda choqum siyasiy islahat élip bérilishi kéreklikini bildürüp, mundaq dédi:

"Méning qarishimche, uzungha nezer salghanda, Xitay eger siyasiy jehettin özini échiwetmise, özining yoshurun küchini toluq jari qilduralmaydu. Xitay singapor emes, uzun mezgil bir partiye déktatorliqini saqlap qalalmaydu".

Amérikining Xitaydiki sabiq bash elchisi siteblitin roy sözide, Xitayning sherqiy asiya we sherqiy jenubiy asiyagha bolghan tesirining barghansiri kéngiyiwatqanliqini, amérikining bu yerdiki tesiri bolsa ajizlishiwatqanliqini bildürdi:

"Ötkenki 50 yil ichide, sherqiy asiyaning bixeterliki, siyasiy we iqtisadiy tereqqiyatlirida amérika kem bolsa bolmaydighan bir amil idi. Hazir biz bezi muhim sahelerdiki achquchluq rolimizning yoqawatqanliqini hés qiliwatimiz. Buningda Xitayning qoli bar dégen qarashlar bar" .

Yighingha qatnashqan Xitayning xelqara istratégiye tetqiqat fondining tetqiqatchisi jaw bolsa, Xitayning tashqi siyasitining tinchliqperwer we hemkarliqni asasiy orungha qoyidighanliqini bildürüp, Xitayning amérikining asiyadiki mewjutliqini siqip chiqirishqa uruniwatqanliqini inkar qildi. (Arzu)