Xitayda Intérnét Ishlitishning Xewpi Barghanséri Ashmaqta

2005.09.13 RFA

Yahoo Xitayche bétining 7-Séntebir küni Beijingdiki bir yan kompyutérdiki körünishi. AFP
Yéqinqi yillardin buyan, Xitay hökümiti intérnét tor betlirini izchil halda kontrol qilip kelmekte. Hazir bolsa kishilerning intérnét arqiliq öz - Ara yazghan éléktronluq xetlirimu qattiq tekshürilidighan bolup, intérnét ishlitish kishiler üchün xeterlik bir ishqa aylanmaqta.

Pul yaki insaniy hoquq?

Yéqinda Xitay hökümiti xunenlik muxbir shi tawni intérnét tor bétide Xitay teshwiqat ministérliqining ichki matériyallirini pash qilghan dégen bahane bilen qolgha élip sotlighan. Xitaydiki tekshürüsh we kontrol qilish orgini muxbir shi tawni sotlashtiki pakitlarni otturigha qoyghanda, shitaw yazghan éléktronluq xetning mezmuni Yahoo shirkitining Xitaydiki shöbisi teripidin yetküzüp bérilgenlikini melum qilghan.

Fransiyidiki "chégrisiz muxbirlar teshkilati" mexsus bayanat élan qilip, Yahoo shirkitining bu xil qilmishigha qattiq naraziliq bildürüp, uni eyiblidi. Yahoo Shirkiti bolsa özining bu heqte choqum Xitay hökümitining munasiwetlik belgilimilirige boysunishi kéreklikini bildürdi.

Fransiye agéntliqi teripidin bérilgen melumatta, Yahoo shirkitini qurghuchi Yang Jiyuenning éytishiche, u Xitaydiki munasiwetlik orunlarning u matériyallarni némige lazim qilidighanliqidin qilche xewiri bolmighan. U özimu ishning bundaq aqiwetni keltürüp chiqirishini xalimaydiken. Lékin, u yerlik qanungha choqum boysunishi kérek iken. U sözide yene, munasiwetlik orunlarning dawamliq halda Yahoo shirkitige éléktronluq xet arqiliq yollanghan uchurlarni tekshürüsh buyruqini chüshüridighanliqini ashkarilighan.
Éléktronluq xet bixetermu?

Xitayning köpligen tor betliride, halqiliq sözlerni izdesh sistémisi yoq bolghanliqtin, tordashlar " démokratik", "erkinlik " dégendek sözlerni izdeshte, özi oylighandek netijige érishelmeydu. Lékin nurghunlighan kishiler özliri yazghan éléktronluq xetlerdiki bir qisim sezgür sözlüklerning özige nurghun awarigerchilik élip kéliwatqanliqini sezmigen.

Intérnétte pikir bayan qilghanliqtin bir yil qamaqta yatqan Beijing uniwérsitétining oqughuchisi lyu di yéqinda, bu heqte erkin asiya radiomizning ziyaritini qobul qilip, özining hazir mexpiy nomur qoshulghan dangliq Google tor bétini ishlitidighanliqini, chünki hazir Xitayda ishlitilidighan éléktronluq xet - Chek mulazimet eswablirining mexpiy nomur bolmighan sharaitta hemmisi xeterlik ikenlikini melum qilghan.

Amérikidiki "Xitayche éléktironluq zhornal" ning bash tehriri li xungkuen "hazir dunyadiki dangliq tor béti Google ghimu ishengili bolmaydu, chünki u arqiliq xet ewetishmu xeterlik bolup qaldi" dep tekitlep mundaq dédi :

"Hazir Hotmail, Google qatarliq köpligen chong shirketler Xitay hökümiti bilen hemkarlashqanda, aldi bilen qolay bolushni we menpetini oylaydighan bolup qaldi. Xitayning özide ishlitidighan éléktronluq xet ikki xil bolup, biri Xinlang bolsa, yene biri Sohu idi. Lékin bularni ishlitishning intayin xeterlik ikenlikini kishiler nechche yil burunla bilip bolghan. Bügünki künde Yahoo dek bu xil amérika shérkitining Xitaydiki shöbisiningmu bixeter bolalmasliqini héchkim oylimighan. Hazir Yahoo ning qilmishi chetellerdiki kishilik hoquq teshkilatliri teripidin pash qilinghandin kéyin, chong ghulghula qozghimaqta. Heqiqeten, mutleq köp sandiki kishiler Yahoo shérkitini bundaq qilidu dep oylimighan. "

Némilerge diqqet qilish kérek?

Xitay kontrol qiliwatqan tor betlirini échip tekshürüsh ishliri bilen shughulliniwatqan cheteldiki bash téxnik nazaretchi xé ependining bildürüshiche, éléktronluq xet - cheklerning bixeterlikige kapaletlik qilish üchün, meyli xetning mezmuni jehette bolsun, yaki uni yollashta bolsun, choqum hemmiside qoshlap mexpiy nomur qollinish arqiliq, birterep qilish kérek hemde bu jeryanda ishlitilidighan mulazimet eswabliri choqum chetelde ishlepchiqirilghan bolushi kérek. Eger bundaq qilinmaydiken, ming mexpiy nomur qollanghan bilenmu, Xitayda ishlepchiqirilghan mulazimet eswabi ishlitilidiken, ewetilgen xetler yenila bixeter bolalmaydu" dep körsetti.

Yéqinda radiomizning ziyaritini qobul qilghan "chégrisiz muxbirlar teshkilati" ning intérnét tor béti mesuli mezkur teshkilatning Yahoo shirkitige bolghan naraziliqini yene bir qétim eskertip, " Yahoo shirkiti 'biz Xitayning qanun - nizamnamisigha we shundaqla Xitayning örp -aditige boysunushimiz kérek' deptu. Bu zadi némini bildüridu? démek, Xitayning örp - aditi boyiche, shexsi uchurlarni hökümetke yetküzüp, xainliq qilsa bolamdiken ?! menche bu qanuniy mesile emes, belki exlaq mesilisi. Eger qanun békitishtiki meqset hökümetning adem tutushi üchün uchur toplap bérish bolsa, bundaq qanun boysunushqa erzimeydu" dep bildürdi. (Méhriban)