Rus Alimi Gélbars: Rusiyining Uyghurlargha Tutqan Pozitsiyisi Satqinlarche Pozitsiye

Sowét Rusiyining Uyghur siyasitining biwaste qurbani süpitide stalinning Xitaydin alidighan menpeetliri üchün qurban qiliwétilgen Sherqiy Türkistan jumhuriyitining prézidénti merhum Elixan Töre Saghuniy "Türkistan qayghusi" namliq kitabida özining Sowét Rusiyisi teripidin duchar qilinghan xususiy qismetliri bilen Uyghur millitining siyasi pajiesi heqqide xulase chiqirip, "heqiqette Sherqiy Türkistan Xitayning mustemlikisi bolup, bu yerdiki mezlum xelqlerning teqdiri üchün char Rusiye qandaq siyaset tutqan bolsa, Sowét Rusiyisi hem shundaq siyaset tutti. Ularning öz heqqaniy hoquqliri üchün qilghan küreshlirige yardem bérish u yaqta tursun, eksiche ularni bastuRushta Xitay hökümitige yardem bérip keldi"dégen idi.

Rusiyining Uyghurlargha tutqan pozitisiyisi satqinlarche pozitsiye, bu bizning tariximizdiki pütünley köngülsiz bir nuqta bolup hésablinidu. Stalin, maw zédong bilen uRushup qalmasliq üchün Sherqiy Türkistan jumhuriyitini Xitaygha qoshup bérishni qarar qildi we bu yerde shinjang Uyghur aptonom rayoni quruldi.
Rus alimi gélbars

Méningche bu sözni Sowét ittipaqining eyni waqittiki tashqi siyasitini tetqiq qilghan birer siyasetchi yaki birer alimgha qarighanda Sherqiy Türkistan xelqighe wakaliten stalin wekilliri bilen biwaste hemkarliship, uning qurbanigha aylanghan eshu reis jumhur elixan törining éytishi téximu kishini qayil qilarliq bolsa kérek?!
Rusiyining ötmüshtiki we bügünki kündiki Uyghur siyasiti némidin ibaret? bu heqte biwaste Rusiye tashqi siyasiy istratégiyilirining qurbanigha aylinip, azap chekken Uyghurlarning yekünidin bashqa yene Rusiyilik siyasetshunaslirining yekünlirimu ehmiyetliktur.
Xitay Shanghai hemkarliqi arqiliq özining zémini dep qarighan jaylarni birlikke kelgen iqtisadiy boshluqqa aylandurmaqta
Moskwada chiqidighan gézitlerning biri "nowaya gazeta" ning obzorchisi anna politkowskaya yéqinda moskwa uniwérsitétining iqtisad proféssori, tarix penliri doktori wilya gélbras ependi bilen Shanghai hemkarliq teshkilatining qurulush sewebi, Rusiye-Xitay munasiwetliri hem Uyghur mesilisini chöridigen halda söhbet ötküzüp, buninggha " Xitayning chet-Yaqisi" dep nam qoyup élan qildi.

200 Din artuq kitab we ilmiy maqalining aptori hésablanghan Rusiyining ataqliq Xitay mesililiri mutexessisi proféssor wilya gdaliwich gélbars ependi söhbitini aldi bilen Shanghai hemkarliq teshkilatining kélip chiqishi we uning meqsetlirige munasiwetlik mesililerdin bashlap mundaq dégen:

"Xitay Shanghai hemkarliq teshkilatini tézlik bilen birlikke kelgen iqtisadiy boshluqqa aylanduRushni qolgha keltüriwatidu. Shanghai hemkarliq teshkilati Xitay üchün eshu ilgiri özige tewe dep qarighan yeni balqash köligiche bolghan boshluqlarni iqtisadiy usullar bilen igilesh métod (usulliri)ning biridur. Buni Xitayda héchkimmu yoshurmaydu. Xitaylar yiraq sherq, pütün déngiz boyi rayonliri, saxalin arili qatarliqlarni öz tupraqliri dep hésablaydu hetta qazaqistan we qirghizistannimu shundaq hésablaydu".

Proféssor gélbars yene Shanghai hemkarliq teshkilatining mewjut bolup tuRushining Xitay üchün paydiliq we uning arzulirigha uyghun halda rawajliniwatqan bolsimu, emma bu teshkilatning yenila Rusiyisiz mewjut bolup turalmaydighanliqi, Rusiyining uningda muhim rol oynaydighanliqini ilgiri sürüp," bu teshkilatqa Rusiye jiddiy we muqim rewishte qétilmisa, mezkur teshkilat mewjut bolup turalmaydu, méningche, Rusiye tajikistan we qirghizistanda barliq put dessep tuRush mumkinchiliklirige érishti. Bizde beziler dawamliq bosh qoyuwetse Rusiyining téz arida ottura asiyadin ayrilip qélip, uni Xitayning igiliwalidighanliqini chüshendi" déydu hemde Rusiyining ottura asiyadin ayrilip qalmasliq üchün Shanghai hemkarliq teshkilatigha qatnashqanliqi, bu arqiliq özining ottura asiyadiki ornini hemde buningdin kéyinki tesir küchini ashuRush mumkinchilikini saqlap qalmaqchi bolghanliqidek pikirni otturigha tashlaydu.

Rusiyining Uyghurlargha tutqan pozitsiyisi satqinlarche pozitsiye

Shanghai hemkarliq teshkilati Xitay üchün eshu ilgiri özige tewe dep qarighan yeni balqash köligiche bolghan boshluqlarni iqtisadiy usullar bilen igilesh métod (usulliri)ning biridur. Buni Xitayda héchkimmu yoshurmaydu. Xitaylar yiraq sherq, pütün déngiz boyi rayonliri, saxalin arili qatarliqlarni öz tupraqliri dep hésablaydu hetta qazaqistan we qirghizistannimu shundaq hésablaydu.
Rus alimi gélbars

Doktor gélbars ependi muxbirning " Rusiye bilen chégrilinidighan Uyghur aptonom rayonidiki mesililer qandaq? melumki, Uyghurlar yüz yildin artuq waqit öz musteqilliqi üchün küresh qiliwatidu, elwette bizde hazir mundaq öz musteqilliqi üchün küresh qilishni moda hésablimaydu." Dégen soaligha jawab bérip, Rusiyining Uyghurlargha qaratqan siyasiti heqqide toxtilip, dadilliq bilen mundaq xulase chiqiridu:

"Rusiyining Uyghurlargha tutqan pozitisiyisi satqinlarche pozitsiye, bu bizning tariximizdiki pütünley köngülsiz bir nuqta bolup hésablinidu. Stalin, maw zédong bilen uRushup qalmasliq üchün Sherqiy Türkistan jumhuriyitini Xitaygha qoshup bérishni qarar qildi we bu yerde shinjang Uyghur aptonom rayoni quruldi. Köpligen Uyghurlardin teshkillengen bu hökümet mewjut bolmay qaldi. Shinjanggha azadliq armiye kirip, hemmini öz qollirigha aldi. Shinjangning hemme nuqtiliri ishlepchiqirish qurulush armiyisining orunlashtuRushigha ötti. Bu herbiy ishlar tarixidiki héch qachan bolup baqmighan ish chünki, bu ishlepchiqirish qurulush armiyisining bir qisimi herbiy ishlar bilen , bir qisimi qurulush, medeniyet, saqchiliq hetta maarip ishliri bilen shughullinidu. Ishlepchiqirish armiyisining adem sani ikki yérim milyon bolup, uning ichidiki bir milyoni aktip herikettiki herbilerdur".

Mezkur Rus proféssori yene Shanghai hemkarliq teshkilatining Uyghurlarni. Xitaygha qayturup bériwatqanliqi heqqide toxtilip," Shanghai hemkarliq teshkilatining ezaliri Uyghur paaliyetchilirini Xitaygha qayturup berdi. Bu Uyghurlar u jayda öltürülmekte. Shanghai hemkarliqidikilerning hemmisi az bolmighan Uyghur qéni bilen boyaldi. Qazaqistan, qirghizistan we özbékistanda Uyghurlar tutulup, Xitaygha qayturup bérildi." Deydu hemde Xitayning hazirgha qeder Shanghai hemkarliq teshkilatigha eza döletlerdin Uyghur paaliyetchilirini qayturup bérishni telep qiliwatqanliqini eskertidu.
Rus siyasetshunasi gélbars ependi özining Uyghur élide bir mezgil xizmet qilghanliqini bildürgen emma, u Uyghurlarning öz meqsetlirige melum derijide yétiwatqan bolsimu, biraq buning nahayiti éghir mesile ikenliki üchün ularning zadi qandaq qilishi lazimliqi heqqide özining melum chüshenchige ige emeslikini bildürgen.

Axirida shuni qistuRush mumkinki, Sowétler ittipaqi yimirilgendin kéyin, nurghun Rus alimliri we jurnalistliri char Rusiye hem Sowét ittipaqining Uyghurlargha qaratqan siyasitining xata we qurban qiliwétish xaraktérliq bolup, Uyghurlarning teqdirini qerte qilip oynash bilen bu qedimiy medeniyetlik milletning bügünkidek öz hoquqliridin ayrilghan halda qélishigha seweb bolghanliqini tenqid qilghan we qilmaqta. Moskwa uniwérsitétining proféssori gélbarsning bu pikri ene shularning jümlisidindur.

(Ümidwar)