Uygur Yoqap Kétermu ?

Guljamal Imamhesen

Dunya 21-esirge qedem qoyup insaniyet jemiyitide zor yüksilishler boliwatidu. Bolupmu insaniyet jemiyitidiki irqi ayrimichiliq, diniy kemsitish, bir millet yene bir milletke zulum salidighan zorawanliq qilmishlirigha jeng elan qilinip, insaniy erkinlik, hörlük, diniy erkinlik, milletlerning öz-ara barawerlik orni türlük qanuniy wasitiler arqiliq qoghduliwatidu we kapaletke ege qilinish zor küch bilen ilgiri sürüldi, hem ilgiri sürüliwatidu. Emma mana moshundaq tarixiy peytte biz Uyghurlar insan tarixida körülmigen dehshetlik zulum astida qeliwatimiz. Buni pütün dunya jamaetchiliki bilip tursimu xuddi hech bir ish bolmighandek hech qandaq tedbir qollanmay quliqini yopurup, qol qoshturup turushi kishini tolimu epsuslanduridu we oygha salidu.

Jornal sehipisining cheklik munasiwiti bilen töwende peqetla birqanche misalini otturigha qoymaqchi.

1) Xitay kommunist tajawuzchi hökümiti bolupmu yeqinqi 50 yildin buyan biz Uyghurlarni ana tilimizdin ayrip maarip jehette arqida qaldurup assimilatsiye qilishni kücheytmekte.
Ottura Asiyaning kindigige jaylashqan 1 millyon 848 ming kwadrat kilometir ziminda yashawatqan 25 millyon Uyghurning tili xuddi Engiliz tili, Slavyan tili, Erep tilliri qatarida turidighan Türk til sistemisining merkizi dialekti bolup bizning ejdatlirimiz bolghan Sak, Tufar, Sogdi, Hun we Uyghur dewirlirini bashtin kechürüp mediniyet güllengen Qaraxanlar dewirge kelgende toluq mukemmelliship, dunyadiki nopuzluq tillar qataridin orun alghan. Uyghur tilida yezilghan tarixiy medeniy miraslarning qedimliki, köpliki jehettin bashqa tillargha selishtursaqla chong tillar bilen bir qatarda ikenligini körüwalghini bolidu. Ana til arqiliq pikir almashturush, ögünüsh, ögütüsh insanlarning eng eqelliy we tebiiy erkinligi bolup hisaplinidu. Halbuki Xitay kommunist hökümiti biz Uyghurlarning bu eqelli erkinlikimiznimu boghmaqta. Bolupmu 90-yillardin bashlap türlük wexshiy charilirini ishqa saldi. Deslepki qedemde uniwersitet, institutlarda Uyghur oqughuchilarning ana tilda deris anglishini men’i qilip oqutquchilarning ana tilda deris sözlimeslikini yolgha qoyghan bolsa, mana hazirqi peytte ottura bashlanghuch mekteplerdimu Uyghur tilda deris anglash, deris sözleshni men’i qilip, öz Uyghurlarni pütünley assimilatsiye qilishni kücheytmekte. Xitay kommunist hökümiti yeqinqi 50 yil ichide 3 qetim yeziq özgertish elip bardi. Xelqimizning uzun tarixi yillardin buyan qollinip kelgen erep elipbesi asasidiki Uyghur yeziqini 1964-yili cheklep, Xitay tili fonetikisigha uyghun qilip teyyarlanghan Latin elipbesige özgertti. 1982-yili yene qaytidin erep elipbesi asasidiki Uyghur yeziqigha özgertti. Buning bilen Uyghurlarda dadisining xetini balisi, balisining xetini dadisi oquyalmaydighan echinishliq aqiwetni keltürüp chiqardi.

Maarip jehette bolsa tupraqning hojayinliri bolghan Uyghur we az sandiki Qazaq, Qirghiz qatarliq milletlerning nopusta igelligen sani 55%ti yeni yerlik xelqning ballar baghchisi 28%ni nopusning 45%ni teshkil qilidighan Xitay köchmenlirining ballar baghchisining sani 72%ni teshkil qilidu. Buningda xizmet qilidighan yerlik milletler aran 18%ni teshkil qilsa qalghanliri hemmisi köchmen Xitaylardin terkip tapqan. Uniwersitetlarda bolsa yerlik milletler yeniUyghurlar umumiy sanning 29%ni köchmen Xitaylar 71%ni teshkil qilidu. Yuqurda körsitilgen sanliq melumatlar Xitay hökümet dairlirining statistikisigha asaslanghan bolup emeliyette heqiqiy ehwal teximu pajielik hem echinishliq. Uyghurlagha yürgüziwatqan maarip sahasidiki assimilatsiye, irqichiliq siyasitining esli mahiyitini pütünley yoshuralmaydu.

2) Diniy jehette bolsa Xitay kommunist hökümiti biz Uyghurlarni dinsizlashturush siyasitini kücheytmekte. Diniy etiqat insan qelbige singip ketken tughma tebiiy ang, insalnlar öz tarixini yaratqandin bashlap diniy etiqatidin xali bolghan emes. Insanlar ezeldin dinigha etiqat qilip kelgen we etiqat qilip keliwatidu. Etiqat we ishench insaniyet jemiyitini bir-birige baghlap milletlerning, döletlerning birlikke kelishi we tereqqiy qilishida nahayiti zor rol oynaydu. Dinsiz bolghanda xuddi Xitay kommunist döliti dinni pütünley inkar qilghachqa Xitay bolmighan milletlerning hoquq-menpeetige, ziminigha tajawuz qilishtek yawuz tebeiyitini ashkarlap keldi. Taki hazirghiche xoshna döletlerge tajawuz qilish hetta dunyagha zomigerlik qilishtek qara niyitidin yanghini yoq. Heqiqette shunche ochuq tursimu Uyghurstan, Tibet, Mongghuliyege tajawuz qilip kiriwelip bu döletler xuddi insaniyet tarixidin tartipla Xitaylargha tewedek, dunyada hech qandaq bir jahangir qilip baqmighan mutehemlik, ushshuqluq bilen bu döletler xelqlirining insaniy hoquq menpeetlirige dexli teruz qilip, fashistik siyasetlerni qollinip bu döletlerning esli xojayinliri bolghan milletlerni yer yüzidin yoqutushqa urunmaqta.

Nöwette Uyghurlaning biz etiqat qilidighan Islam dinini ögünüsh, ögütüsh erkinliki pütünley cheklendi. Xizmetchiler meschitke berip namaz qilsa, xizmitidin boshutilidu, oqughuchilar namaz qilsa mekteptin heydilinidu. Kimki diniy jehette telim-terbiye elip barsa hökümet bilipla qalsa apirip türmige solaydu, we jerimane qoyudu. Simwol xarakterdiki az sandiki meschitlerde bolsa Xitay kommunist hökümitining qanun siyasetlirini teshwiq qilidighan sorunlirigha aylinip qaldi. Xitay hökümet saqchiliri xalighanche meschitlerge kirip diniy zatlargha besim ishlitip ularni qorqutidu. Mana biz Uyghurlarni dinsizlashturup assimilatsiye qilish siyasitining addiyla bir misali.

3) Xitay kommunist hökümiti wetinimiz Uyghurstanni xalighanche talan-taraj qilmaqta pütün dunyada diktatorluq hökümranliq tüzümi yimirlip demokratiyelishishke qarap yüzliniwatqan bir peytte Xitay kommunistliri bir tereptin pütün dunya xelqining demokratiye, tinichliq ümüdige qarshi siyaset qollinip yoshurun herbiy hazirliq dairisini kengeytip dunya tinichliqigha we etraptiki xoshna döletlerge tehdit salmaqta. Buning üchün aldi bilen bayliq makani bolghan wetinimizde xalighanche talan-taraj qilip, herbiy hazirliq xam eshyalirini, sanaet xam eshyalirini toshup eketmekte. Xitay hökümet dairlirining elan qilghan melumatigha asaslanghanda yilliq neft ishlesh miqdarining 87%ti alyuminning 80%ti bizning wetinimizdin toshup ekitidiken. Yeni dunyada bayqalghan 108 xil elementning 104 xili bizning wetinimizde bar. Bolupmu altun, kumush, uran, neft, tebiy gazning zapas miqdari alahide mol bolghachqa bu xil ewzellik Xitay kommunist tajawuzchi hökümitining herbiy sanaet we her xildiki sanaitini tereqqi qildurushqa alahide paydiliq. Xitay kommunist merkiziy hökümiti 1990-yillardin bashlap yeni 1,5 milliyard ahalisini beqish üchün wetinimizni ashliq bazisi, paxta bazisi, gösh bazisigha aylandurup özümüzde tebiiy shekillengen soda-setiq, qol hünerwenchilik, bir qisim yenik sanaet we eghir sanaet noqtullirini pütünley weyran qildi. Her yili 100 minglarche Xitay köchmenlirini yötkep kelip süyi mol, tupriqi munbet jaylargha orunlashturup ziminimizni yutuwelish derijisini kücheytmekte. Mana bu dunya jamaetchilikige ayan heqiqet.

Xitay kommunist tajawuzchi hökümiti biz Uyghurlarni tilimizdin, dinimizdin ayrip, bayliqlirimizni xalighanche talan-taraj qilip, Xitay köchmenlirini seldek yaghduriwetse Ottura Asiyaning kindikige jaylashqan bu göher ziminning xojayinliri bolghan biz Uyghurlar kelgüside mewjütlighimizni saqlap qalalamduq? Dunya jamaetchilikining bu pajiege jawap berish mejburiyiti barmu-yoqmu?