Sherqiy Türkistandiki Eng Meshhur Alim Ishghaliyetchi Xitay Türmiside Tutqun

Xitay dairliri Shinjiang dep atiwalghan Sherqiy Türkistanning Xoten shehiridiki bir puqraning öyige 2004-yili 2-yanwarda besip kirip, 77 yashliq büyük alim Abdulehet Mexdum hajimni diniy ilim ügetken digen töhmet bilen tutup qamaqqa aldi. Mezkür Abdulelet Mexdum hajim börek kesili bolup salametligi nachar kishi idi. Xitay dairliri u zatni tutqun qilghandin keyin qattiq qarshi chiqishigha qarimay saqilini chüshüriwetken. U zatning diniy alim bolghanliqidin bashqa hechqandaq gunahi yoq bolsimu, Xitay hakimiyiti u kishige yilliq öy kesip öz yurtidin yiraq bir yerge – Aqsu wilayitige tewe Qarasheherdiki turmilarning zindanigha tashlap ailisidin hichbir kishining yoqlishigha ruxset qilmaydu.

Abdulehet Mexdum hajimning qisqiche terjimihali:

Bu zat Islamgha tinichliq yoli bilen chaqiridighan we yiriklik heriketlirige pütünley qarshi turidighan kishi bolghan bolsimu, uning pütün hayati Islam dinini ügütüsh yolidiki her türlük jewr-japa we zulumlar bilen tolup tashqan. Abdulehet Mehdum hajim Sherqiy Türkistanning Xoten wilayitige tewe Qarqash nahiyiside 1928-yili diniy ailide dunyagha kelgen. Bu zat Sherqiy Türkistanliq chong rehber we büyük mujahid, Sherqiy Türkistan tarixining aptori merhum Muhemmet Imin Bughra hezritimning singlisining oghlidur. Muhemmet Imin Bughra 1965-yili Türkiye paytexti Enqerede weten hesritide wapat bolghan.

Abdulehet Mehdum hajimning dadisi Barat Axunum Qarqash shehiride chong bir medrisining bash muderrisi bolup, 30-yilliri Xitay tajawuzchiliri hichqandaq gunahsiz tutqun qilip öltüriwetken. Dadisidin kichik qalghan Abdulehet Mehdum hajim bashlanghuch we ottura telimini Qarqash we Xotende tamamlighandin keyin 1950-1957-yilliri arisida Qeshqerdiki dangliq xanliq medriside aliy bilim tehsil qilghan. U mektep püttürüp chiqqandin keyin Xotenge qaytip kelgen. U qaytip kelip 6 ay bola-bolmas, kommunist Xitay dairliri teripidin tutqun qilinip 15 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinghan we Xoten wilayitige tewe Keriye nahiyisidiki jinayetchilerni eghir emgek bilen özgertish lagerigha qamalghan, wahalenki Mehdumning oqup alim bolushtin bashqa hechqandaq gunahi yoq.

Mehdum türmidiki mezgilde Xitay dairliri Mehdumning anisi Bibi Meryem xenimni qamaqqa elip 22 yilliq öy kesken. Bibi Meryem xenim türmide qarangghu öyde 3 yil yatqandin keyin közi qattiq aghrip ketken we ten salametligimu xeli eghir halda nacharlashqan. Shuning bilen türme gundipayliri Bibi Meryem xenimni dawalinip saqayghandin keyin turmigha qayturup ekirip berish sherti bilen turmidin elip chiqishqa ruxset qilghan. Turmidiki azap-oqubet we qiynashlarning derdini köp tartqan Bibi Meryem xenim qayta turmigha tashlanghinimdin qarghu bolup qalghinim yaxshi dep dawalinishni ret qilghan. Shuning bilen u bir közidin pütünley ayrilghan we yene bir közimu xire köridighan bolup qalghan.

Abdulehet Mehdum 15 yilliq jaza mudditini tamamlap 1974-yili turmidin chiqipla, uzun yilliq japaliq emgikini bashliwetken, u bolsimu diniy telim-terbiyedin pütünley mehrum qilinghan Türkistan musulmanlirining ewlatlirigha yoshurun halda Islam dinini ügütüshtür – Mehdum moshu usul bilen yüzlerche oqughuchilarni alim qilip chiqardi. 1979-yilidiki „ölma we baylarni tazilash“ meshhur dolqunda, Mehdum ikkinchi qetim yene qamaqqa elindi. Mezkür dolqunda bir kechining ichide Sherqiy Türkistanning her qaysi jayliridin mingdin artuq ölima qamaldi. Bir yildin keyin Mehdum qoyup berildi.

2001-yili Abdulehet Mehdum oghli Abduruf Mehdum bilen birlikte üchünchi qetim qamaqqa elindi. Bu qetim Xoten shehiridiki merkiziy turmida hich bir jinayet artilmastin 3 ay solap qoyuldi. Keyin ularni köpchilikke tebligh qilmasliq we hichqandaq mesjitte imam bolmasliq sherti bilen qoyup berdi. Shundin beri Mehdum öyidin chiqmasliqqa mejbur qilinghan halda yashidi. Bu qetim tötinchi qetim yene qamaqqa elindi. Buning sewibi yene bir nechche kitap telip qilish we köpligen kitaplarni tamgha isimlar astida terjime qilishtin ibarert diniy xizmettur.

Kommunist Xitay hakimiyiti döletning asasiy qanunida etiqad erkinliki we xalighan dingha mensup bolush erkinliki bar dep jari salidu we u yalghan shuar arqiliq islam dunyasidiki obrazini yaxshilashqa urinidu. Lekin Sherqiy Türkistandiki rialliq Xitaylarning dawa qilghinigha we dunyada tarqatqan teshwiqatlirigha tüptin oxshimaydu.

Mesilen: dölet kadirlirining namaz oqushi qet’i cheklinidu, qaysi bir kadirning namaz oqughanliqi ispatlinip qalsa, uninggha eghir jerimane qoyulidu we xizmitidin heydilidu. 18 yashtin töwen yashlarning namaz oqush üchün mesjitke kirishi men’i qilinidu.

Sherqiy Türkistanda 20 millyondin köp musulman bar, pütün Türkistan boyiche paytext Ürümchide imam terbiyleydighan birla institut bar. Uningdiki oqughuchilarning sani 40tin hergiz ashmaydu. Bu institutta oqutulidighan derislikning köpi siyaset we kommunist döletning asasiy qanuni bolup, oqughuchilargha Islam dinini kommunizim partiyesining ghayisige xizmet qildurush kerek dep tekitleydu.

Xitay yerlik hakimiyiti 2002-yili „cheklengen eserlerni yoqitish dolquni“ qozghap, dini, siyasiy kitaplar, yadikar eserler, Qur’an Kerim tepsirliri, qol yazma eserler, jümlidin Saudi Erebistanning Medine munewwer shehiridiki Qiral Fehd Qur’an basma zavotida besilghan Qur’an Kerim Uyghurche terjimisi bolup 40 mingdin artuq eserni köydürüp tashlidi.

Mana bu Sherqiy Türkistandiki Uyghur musulmanlarning ehwali. Mezlum Uyghur xelqi Islam dunyasidin, hökümetler, heyetler we xelqaradiki kishilik hoquq teshkilatliridin birdin bir söyümlük alimining hayati xeterge uchrimasliqi üchün, Xitay hakimiyitige besim ishlitip u kishini chiqirip berishke yardem telep qilidu.

Sherqiy Türkistan Information Merkizi
Erkin Mohammet