Shair - Exmet Igemberdi

--Sidiqhaji Rozi

Herqandaq milletning turmushi – eger shu millet tesewwur kucige ige bolghan yaki shu milletning tesewwur qilish qabiliyiti yene shu milletning tesewwur bayliqini yaratqan bolsa, edebiyat shu milletning turmushida nahayiti uzaq dewrlerdin bashlan’ghan bolidu. Yeziq peyda bolushtin ilgiri, en’eniwi edebiyatning peyda bolushi yazma edebiyatning peyda bolushigha zimin teyyarlap bergen. Mesilen: millet we insanlarning iptidai tesewwuri iptidai dewrlerde epsane- riwayetlerni yaritishtin bashlan’ghan emesmidi? Qiziqi shu yerdiki, epsane- riwayetler yaritilghan dewrlerde bir millet edebiyatining “Ana temisi” belgilinip bolghan bolidu. Iptidai dewrlerde insanning turmush ijtimailashqanliqidin texi exlaq cushenciliri, ijtimai exlaq uqumliri peyda bolmighan, yene qiziqi shu yerdiki epsane we riwayetlerde “Ademgercilik”, “Insan tebiiti”, “Koyumcanliq”, medhilendi, eks etturuldi. Epsane- riwayetlerde yuqarqidek tepishmaqlarning xaish supitide yorutup berilgenlikidin qarighanda, belki exlaqning undurmisi, bix haliti tebiet insan’gha ata qilghan iqtidarigha yoshurun’ghan bolushi kerek.

“Koyumcanliq”, “Mehri- muhebbet”, “Insanperwerlik”, adaletning, adaletsizning ustidin ghelibe qilish epsane- riwayetliride “Ana tema” orunda eks etturulgen bolsa, “wetenperwerlik”, epsane- riwayetlerde barliq “ana tema” largha menbe emeslikning “ana tema” orunda eks etturulgen idi.

Milletle bolidighanla bolsa, shu milletning ozige xas edebiy hayati bolidighanla bolsa, “wetenperwerlik” shu edebiyatta “ana tema” bolup keldi. Shunga, edebiyatta “wetenperwerlik” , “insanperwerlik”, “koyumcanliq”, “baturluq”, tashqi alemge tetbiq qilindi we yashqi alem hadisiliride yuqarqidek meniwi qiyapetlerning bolushi telep qilindi.

Men edebiyatni cushinish iqtidarigha ige bir adem. Mubada adem eqil bilen hessiyatning yughurilma gewdisi,- diyilidighan bolsa, undaqta, herqandaq adem edebiyatni cushinish iqtidarigha ige bolidu. Bu iqtidarning guzellikidin zoqlinish we guzellik toghrisida istizimliq hokum qilish tebii bolidu. Shunga guzelliktin zoqlinish we guzellik toghrisida istizimliq hokum qilishni dawamliq tedbiqlashqa toghra kelidu. Terbiyilinish mueyyen derijige yetkendila andin edebiyat hadisilirige her jehettin yandashqili bolidu.

Men wetinimde qolumgha qelem aldim. Tenqid- teqdirsiz uqumlirigha yandiship yaki “tenqid- teqriz” ning xenjirini esip, edebiyat qesirige kirip kelgen idim. Wetinim Uyghuristanda nurghun maqalilarni yezip, gezit- jornallarda elan qildim. Beziler mening aldimgha kelip: Tenqid maqalilarda bediilik bolamdu,- bolmamdu?,- dep soal qoyushti. Shundaq soallar qoyghan bu edipler, edebiy tenqidning bediiligi bolmaydighanliqini, edebiy tenqid peqet uqum bilen ish koridighanliqini, edebiy tenqid paaliyitining peqet uqumlashqan paaliyet ikenligini nedin bilsun?! Obzor tili, deydighan nersining uqumlashqan til ikenligini nedin bilsun?!

10 yil boldi wetinimdin, Uyghur edebiyati sahesidin ayrildim. Hazir Uyghur edebiyatining hali nicuk xewirim yoq. Biraq bu edebiyatta 50 yil mabeynide milliti Uyghurlargha nime ish qilip bérelidi? Yundikesh Maozedong dewride : “ Edebiyat turmushni menbe qilish kerek”, - diyildi. Uyghur edipliri turmushni heqiqi menide menbe qilamdu? Uyghur edipliri Uyghur millitining turmushini emes, belki xitay komunistliri tuzup bergen siyasetni Uyghur edebiyatigha menbe qildi. Maozedongning mustebit hakimiyi teshkillen’gen turmushni pash qilish emes, belki medhiyileshni bedii meqsetke nishan qildi. “Ac qaldim”,- diyelmidi edipler! “Qosqimiz toq, toqquzimiz tel”, - diyishti edipler! Turmushni menbe qilish shundaq bolushi kerekmidi?

Biraq, wijdan we exlaqni ademge xas jasaretni ozlukke teelluq, - dep bilgen, layaqetlik adem bolushqa tegishlik xarakterni xitaylargha pulgha setiwetmigen edipler, yazghuci, shairlar (“Tugimes naxsha” Teyipjan Eliyop), (“Iz” Abdurehim Otkur), (“Kakkuk guli” Memetjan Rashidin), (“Quyash qesidisi” Osmanjan Sawut), (“Ana yurt tirilogiyisi” Zordun Sabir), (“Xorek” Qasim Sidiq) qatarliq shair- yazghucilar, epsane riwayet dewrliride belgilen’gen Uyghur edebiyatining “ana temisi” wetenperwerlikke murajiet qildi.

Edebiyat “ana tema” wetenperwerlikke warisliq qilidiken, sadiq bolidiken, “ana tema” wetenperwerlikning, edebiyatning tematik idiyelirining xilmu- xil bolushini belgilep bergen idi. Bashqa her qandaq dewrde edebiyatning tereqqi qilishi “ana tema” qandaq muamile qilishqa “ana temisini” qandaq eks etturushke baghliq bolup qalidu. “Ana tema” oz nowitide edebiyat (milliy edebiyatning) yaki edipning uslubini belgilep qoyidu. “Ana tema” gha munasiwetlik uslup yaritilghan edebiyatni teshwiqat qorali, diyishkila bolidiki, edebiyat diyishke bolmaydu.- “Ana tema “mesilisi idilogiye mesilisimu?
--Shundaq, manga qoyidighan qarshi pikringiz barmu ependim?
-- Edebiyat idilogiyisidin yiraq turush kerek.
-- Shundaqmu ependim!
--Idilogiye, - digen nime?
-- Idilogiye - bir milletning hayatini muhapizet qilidighan qoraldur!

Bayronni bilimen- Insanperwerlik, internatsiolizimliq rohini romantik edebiyatta bedii meqsetke aylanduridighan shair idi.
Tolistoyni bilimen- Insanperwerlikni piroza saheside bedii meqsetke aylanduridighan yazghuci idi.
Poshkinni bilimen- Insanperwerlikning, wetenperwerligini, realistik edebiyatta bedii meqsetke aylanduridighan shair idi.
Pablinirodani bilimen – jemiyetning ijtimai, siyasi kesek haletlirining sheirlirigha menbe qilghan shair idi. Yuqarqi alemshumul yazghuci, shairlar eserliride bedii meqsetke aylandurmighan temilar idilogiyilik temilar bolmay nime idi?
Ependim, Maozedongning Maozubirokce idilogiyisi bar idi, Sitalinning Sitalince idilogiyisi bar idi. Uyghur bolghanliqingiz ucun yuqarqi idilogiyilik meqsetlerdin yiraq tursingiz elwette, alqishlaymen ependim!

Uyghur idilogiyisi milletcilik, wetenperwerliktin neri turup, idilogiye ucun sheir yazmaymen, edebiyat idilogiyedin yiraq turushi kerek, dep nimidur sheir dep yezip shair bolmaqci bolghan kishi ewwelde Uyghur bolushtin yiraq turushi kerek. Edebiyatning idilogiyidin yiraq turushini teshebbus qilghan kishining teshebbusi emeliyette del idilogiyilik teshebbustur.

Yeqinda kompiyuter betliride “sheirda idiye bolmaydu.”,- digen geplerni oqup heyran qaldim. Bu nimidigen gep? Yeni bu kishi shair iken her qandaq bir kishi bu kishining sheirlirini cushenmeymish, bu kishi “Urumci ippitini satqan sheher”,- dep mawzu qoyup sheir yeziptu. Qoyghan mawzusida idiye bolghan turuqluq yazghan sheirida idiye bolmaslighi bu qandaq geptu?!

Biz hazir wetenperwer, inqilapci yashlarni izdep yursek, Uyghurlardin eqil izdep yursek, eqilghu uyaqta tursun, hetta, eqilgha qul bolush salahiyitigimu ige bolalmighan bu ademlerni qandaq adem diguluk?
Bu kishiler ehtimal “insanlar tebietning ang’gha dewri” de yashawatqan kishiler bolsa kerek.
Men bugun, milletcilik we wetenperwerlik xilmu- xil misallarda kuylen’gen sheir toplamlirini tepiwaldim. Shundaqla hazirghice men kutup kelgen shairnimu tepiwaldim. Bu shair Exmet Igemberdi, bu sheirlar Exmet Igemberdining sheirliridur.
Cekinip pikir qilimen.
Gegil :Yawayi millet hessiyatcan kelidu – digen idi.
Sidiqhaji Rozi: “Yawayi millet shair bolidu.”,- deydu. Jumlilerning mezmunida hecqandaq perq yoq. Bu yerde sheir- hessiyat, hessiyat- sheir,- digenliktur. Cakina hessiyatni qapiye misralargha qacilap yurgen, yazghan kishiler kim, qacan, qeyerde shair- digen idi? Sheiriy hessiyat ipadileydighan wastige aylanduridighan bu kishiler “ Cacliringdin aylinay, qashliringdin qayrilay,- dep qoshaq qoshup yurse, hazirghice hessiyatning nime ikenligini ayrimliq icide milliy hessiyatning nime ikenligini, omumlashturghanda yeni milliy hessiyatning nime ikenligini, sheirlarda qandaq ipadilesh kerekligini bilmey yurse. Bu kishilerni bir top yawayilar dimey nime diguluk?!

Peylasoplar, pisxiloglar hessiyat bilen eqilning munasiwitini, meniwi hadisilik alahidilikini hazirghice tetqiq qilip kelishti. Yaki hessiyatqa etiwar berip eqilni tashliwetmey yaki eqilgha etiwar berip, hessiyatni tashliwetmey. Hessiyatqa teelluq nersiler yurushup ang’gha mensup boldi, idrak we eqliy tepekkurgha munasiwetlik hadisiler eqil yaki eqilcilik boldi. Bu ikki xil hadise siyasettin pelsepe, edebiyat qatarliq sahelerde oxshashla obrazliq tepekkur, abistirakit tepekkur sheklide mewjut bolup keldi. U bir obektip ustide ikki xil tepekkur sheklining pikir munasiwetliri qandaq bolidighandu? Abistirakit tepekkur bilen obrazliq tepekkur edebiyat saheside bir- birini shert qilamdighandu? Bilmeymen. Amma, obrazliq tepekkur bilen abistirakit tepekkurning tepekkur jeryanida hemkarlishalaydighanliqigha ishinimen.

Germaniyelik peylasop Kazrer:” Eger guzelliktin zoqlanmaqci bolsang, senetkar bilen hemkarlishishing kerek, senetkarning hessiyatigha hesdashliq qilipla qalmay, senetkarning ijadiy paaliyitige qatnishishing kerek; Eger senetkar bizning salahitimizning paaliyet iqtidarini muweppeqiyetlik bixutlashturalaydighan bolsa, undaqta, - u, bizning guzellik tuyghumiznimu muweppeqiyetlik bixutlashturalaydu. Guzelliktin tesirlinish- janliq shekillerni tonush arqiliqla yetkuzelmeydu; Cunki, guzellik melum alahide hessiyatqa tayinipla qalmay, shundaqla melum hokum qilish kuci we nuqtinezerlik paaliyetlirigimu tayinidu.”,- deydu.
Guzelliktin zoqlunush yuqarqi alahidiliklerge ige. Tayinidighan bolsa, guzellik yaritishmu yuqarqi alahidiliklerge tayinidu. Yeni guzel yezilghan bir parce sheirdimu coqum hokum qilish kuci bolush kerek.

Otti yillar, qisas olmes, baqi emes zulmet tun!
Ciqar bir kun meng’gu parlap, xan tengrige cokken kun!
Shair Exmet Igemberdi xitap qildi! Hokum qildi! “Xan tengrige patqan kun”,- qaysi “kun” idi? Musteqilliq idi! Jiangjieshi- Sitalin ikki dolet “Moskuwa yighini” arqiliq 1945-yili 8-ayning 14-kuni Uyghurning musteqilliqini paturuwetken, qeyerge? Uyghurning musteqilliqini orlep ciqqan zimin Xantengrige paturiwetken.
Musteqilliq,- bu, ishenc digenliktur.

Kulkilik bir hadise shuki, bezi kishiler xudagha ishinermish, amma, Uyghur Sitalinning musteqil bolushigha ishenmesmish, bu qandaq mentiqe! Uyghuristanni tarixta her qandaq kuc musteqil doletke aylandurup bergen emes. Peqet shu dewrning Uyghurliri qoligha qoral elip, xudaliq kuresh yoli arqiliq bu ziminda musteqilliq jakalan’ghan! Jahangir doletler musteqilliq- bu “kun”ni xan tengrige paturiwetti. Musteqilliq jakalan’ghan milliy rohmu Xan tengrige petip ketti. Milliy roh partilap ciqqan kun,- deydu shair sheirida: musteqilliqmu partilap ciqamdu? Shunga, Allahning birlikige ishen’gen adem wetenning musteqil bolushigha ishen’gen ademdur, Allahning birlikige, wetenning musteqil bolushigha ishen’gen adem, sheir misralirida bu kunning kelishini hokum qilghan adem- shair Exmet Igemberdi emesmu?

Tebiet hadisilirini sheir misraliri arqiliq simwollashturup wetenperwerliktin ibaret bedii meqsetni ipadileshke qadir bolalighan shair Exmet Igemberdi “Xan tengrige patqan kun”,- dep hokum qilghanda, elwette, quyash yene Xantengridin orlep ciqqan bolmamdu? Meghrip bilen meshriq otturisida peqet Uyghuristan- Xan tengrigila bar,- digenlik bolmamdu? Cunki, quyash Xan tengridin ciqidu, yene Xan tengrige patidu- de! Quyashni obrazlashturush arqiliq ecip berilgen bu pikir qaltis juretlik mubalighe icide ecip berilgen pikirdur.

Bu yerde sheirning rohi bilen wetenperwer shair Exmet Igemberdining rohi jipsiliship ketken.
Sheir guzellik hessiyatqa we hokum kucige tayinip, zoqlan’ghucilar aldida namayen bolidu.

Qutup yultuz yanmaqta, aqarmaqta upuqlar,
Tang perdisi gul toqup keler bir kun subhi dem.
Qucighida tengrining sansiz igiz coqqilar,
Qehrimanlar qewrisi coqqilardin muezzem.

Hessiyatimiz tashqi dunyada xilmu- xil hadisiler bilen doqurushup turidu. Amma, inqilapci shairning hessiyati ozge hessiyat bolup, hadisilerning siyasi qatlimigha kongul bolidu. Zen salidu. Bundaq zeng selishning ehmiyiti nime bolidu? Shair sheyilerning sewebini izdep yurmeydu, hajiti qancilik?
Soallar sheiriy senet sahesige kirgende bu soallarni putunley untup ketimiz. Cunki, sheiriyet hadisilerning sewebini mahiyitini surushte qilmaydu. Mewjutluq, tebiilik, sheyilerning tejribiliri iken, xasliqning keynidin shair sheyi we hadisilerning sheklini tuyuqsiz bayqap qalidu. Bu shekiller jim-jit terkiplerning terkibi emes, cunki bu sheyiler ashkarilighan nerse heriketning tertibidur. Bu tertip bizge tebietning “yengi upuq” siziqini ashkarilap bergende, Xan tengrining coqqiliri, qehrimanlarning qewrisige selishturma bolup qalidu. Qewrilerning meniwi qimmiti, exlaqiy qimmiti, milliy iradining qimmiti, “coqqilardin muezzem” yuksek turidu. Olum! Yaki korum! Shair, insanlar jemiyitining axirqi cek- cegrasini belgilep bergen…!
Hayatliq kuresh- musteqilliq- toligen bedeller- kuresh! Shair teswiri misralar arqiliq hayatliq herikitining tertiwini ecip bergen.

Sheiriyetni, hayatini yaxshi koridighan, senetni yaxshi koridighan ademler- senet turmushining ayrim toluqlimisi yaki guzelleshturulgen nerse- diyishidu. Bundaq, - diguciler sheiri senetning heqiqi rolini we heqiqi ehmiyitini cushenmigen kishilerdur. Sheiriyet bir insan rohining bir wetenperwer rohining yaki shair rohining sheir misralar we tesewwur arqiliq shekilge kirguzulgen sheklen halettur. Eger sheiriyetni- idiyilirimiz, tesewwurimiz, ghayilirimiz, hessiyatimizning alahide xaish, alahide yengice pozitsiyesi,- dep qaraydikenmiz, sheiri senetning heqiqi ehmiyitini we iqtidarini igellep ketelmeymiz.
Sheir, wujudimizda bar bolghan lekin ghuwa tutuq bolghan tesiratlirimizning ceksiz mumkinlikini we milliy ocmenlikimizning realliqqa aylan’ghuci ceksiz mumkinlikini ecip beridu. Siyasi lerik shair Exmet Igemberdi shundaq ecip berdimu?

Kece- kunduz ishencte kuter mehbus ayali,
Uzun yillar ayrilghan yar yoligha qaraydu…
Pelek saldi judaliq yari ketti yiraqqa,
Yighlap qaldi yash ana, kim ulargha qaraydu.
Kec kuzdiki ghazangdek ucti ahu- peryadi,
Pelek zoqum yetkuzdi her terepke palaydu.
Xoghluq shu yenida bir jup guli hemdemlik,
Ular ucun nan izdep, ishlep zadi harmaydu.
Rozghar ghemi, xorlashlar yengelmidi anini,
Ayal emes u bir mert erkinlikke yaraydu,
Nammu aldi “mehbusning ayali”, dep shu yillar,
Ashu namdin zoqlinar hergiz undin tanmaydu,
Wetenni, dep yar ketti, surgun bolup Tarimgha,
Yar ishqini cing saqlap, caclirini taraydu.
Bosughisini kormidi yat ayaqlar izini…
Yar soygusi dilida goya kundek parlaydu.
Tunji ucush, wediler yarning hidi dimaqta,
Otmey goya ipardek gupuldeydu puraydu.
Nagan- nagan cushide keler yari ishkige
Uni mehbus ayali gul- cecekke oraydu.
Bezen heytta bayramda oksup acciq yash toker,
Cunki uning balliri dadisini soraydu.
Coqum keler,- deydu u qeddini ruslap her demde
Shek- shuhbe-yu gumanning yollirini toraydu.
Lekin azap, qayghular yutti qeyser yigitni,
Uning miskin qewrini qumlar kocup arilaydu
Qucup yatar baghrigha shu muqeddes diyarni
Uning rohi her seher yoruq tangni cillaydu.
Kece- kunduz ishencte kuter mehbus ayali,
Uzun yillar ayrilghan yar yoligha qaraydu.

Shundaq…! Talay yigitler…talay Jugh’gharlar….yetim qaldi narisidiler! Hemme nime ucun? Hemmisi weten ucun. Bu sheirda hessiyatning cinliq derijisi kishini shu derijide qayil qiliduki, shair Exmet Igemberdi shu kunlerni oz kozi bilen korgen we shundaq turmushning temini acciq- cucikini tetip baqqan. Shair, bugun turmide bille yatqan etisi olum jazasi berip etiwetilgen siyasi mehbuslarni oz kozi bilen korgen shair emesmidi? Yigit ketti… ana yerni qocaqlap yatti. Jugan ana kutmekte….! Qancilighan juganlar kutmekte. Yari bilen qucaqliship korishidighan heliqi tangni kutmekte….!

Yollar uzun, menzil yiraq. Eger adem mangidighanla bolsa, menzilge yetip baralaydu. Adem mangidighanla bolsa, menzilning musapisi uzarmaydu, belki qisqiraydu. Yigit mangdi, yerim yolda shehit boldi, qewrisini qumlar arilap turuptu. Jugan kutmekte…bu yolda yene mangidighanlarni kutmekte…mangimiz. Yigit! Bu yolda mangimiz jugan xenim! Musteqilliq ucun bu yolda toxtimay mangimiz!
Bundaq sheirlar qandaqtur turmushning addiy toluqlimisi bolmastin belki, baqi alem we pani alem otturisidiki hayatning heqiqi menzirisidur.

Biz tesdatlar alimide yashap turghinimizda kopunce sheyilerning qatlimigha nezer aghdurimiz, biraq, shair Exmet Igemberdi sheyilerge shairane dil bilen nezer tashlaydu, qurulush xarakterlik tirishcanliq korsutup, hayatning soallirigha toluq turmushning siyasi teripini hem sheiriy, hem milliy hessiyat bilen ipikliq we lerik sheiriy shekilge kelturidu. Shairning bedii iqtidari milliy hayatning birdeklik teripige qarap heriket qilidu. Shairning hessiyati milliy hayatning oxshashliq teripige qarap yotkilidu. Yigitke, jugan’gha we sheirni oqughan bizlerge milliy hayatning birdek qiyapitini teqdim qilidu. Bu sheir shairning senetlik iqtidari arqiliq bir xil “uqum qatlimi” “weten” ge ige bolghan bolsa, shundaqla noqul lerikiliq obraz qatlimigha ige bolidu. Weten nime? Men meziriyiwi til bilen ecip berishke qadir bolsam shair sheiriy talant arqiliq ecip beridu. Sheirning uqum qatlimi bizning (neziriyicilerning) ashkare we yoshurun qatlamliq sheyilerning seweplirini cushinishimizge yardem beridu. Biz ilmi- nezeriye saheside “weten” digen uqumning ujur- bujurighice yetip berip “weten” toghrisida qanuniyet- qaidilirige erishsek, shair hadisilerning hessiyatliq korunishige ehmiyet berip, bizni hesretlinishke, qayghurushqa yetekleydu. Shunga bu yerde sheiriyet bir xil bilim atalsimu, belki bashqa shekillik bir xil bilim, dep atalsimu boliweridu. Barliq guzellik, bu cinliqtur.

Biz yuqurida senetkarning ijadi paaliyitige qatnishishing kerek, -digen iduq. Shundaq boldi. Men shair Exmet Igemberdining, yuqarqi sheirigha hesretlik dil bilen qatnashtim. Namsiz qehrimanimiz weten azatliqi yolida shehit bolghan kishi, ozining wetenperwerlik heddi- herikiti arqiliq qatnashti. Ikki balisini yetiligen jugan- yigitning yoldishi kutush bilen qatnashti. Wetenperwerlik ucun eyitqanda, hemmimiz ortaq sada- wetenperwerlikke qulaq salduq. Kongul bolduq, ozimizni beghishliduq. Shair Exmet Igemberdi hemmimizni “hemdertlik tesewwur” icide bir ten’ge, bir jan’gha aylandurdi. Sheiriy guzellikning heqiqiti bu yerde sheyilerni neziriyiwi teswirlep berish arqiliq ecip berelmidi, belki sheiriy guzellik, “hemdertlik tesewwur” icide ecip berildi. Shair Exmet Igemberdi bedii meqsetke erishken boldi, neziriye we guzelliktin ibaret ikki xil heqiqet qarishi bu yerde bir- birige oxshimay qaldi. Cunki, bu yerde sheiriy senet bilen ilmiy nezeriye bir- birige tuptin oxshimaydighan tekshilikte heriket qildi. Shunga, ziddiyetlik qarimu- qarshi bolmay qaldi. “Uqum qatlimi” we “obraz qatlimi” digen sozlerning menisi shundaqtur.

Zalim pelek kozliridin aqquzdi qan bir kuni,
Shundin bashla makanim boldi zindan bir kuni.
Ming dozaqning azawi duc kelsimu zindanda,
Bash egmidim jallatqa sozler wijdan bir kuni.
Erkinliktur shuarim, cactim otluq ucqunlar,
Bu qarang:ghu ziminda yanar gulxan bir kuni.
Nesip bolar ya bolmas tang jilwisidin bir kormek,
Nime arman tangni,- dep bolsam qurban bir kuni.
Komulsemmu tupraqqa rohim kezer shatlinip,
Azat we ten baghrini guli xendan bir kuni.

Shair Exmet Igemberdining misraliri addiy, amma, hayatning murekkep qatlamlirini ecip bergen, ipadilesh jeryanida shair ozige, siyasetke we metafizikiliq kureshke tayinidu-de, tayinish shairni ipadileshke qistaydu.
Adem ozi bilen kuresh qilghanda (icki alemde) tashqi dunya bilen kuresh qilghanda kop hallarda Darwin eyitqandek kuresh qatlimigha duc kelip qalidu. Belki, Uyghur bugun shundaq kureshke muhitqa kirip qaldi. Xitaygha maqul bolup bash egip qul bolush yaki xitaygha qarshi kuresh qilip halak bolush yaki ghelibe qilish- erkinlik, ozgermeydighan muqerrer kureshning qanuniyetlirige duc keldi. Ebediy tallighuci icki hessiyat buruxtumluq icide heriket qiliwatqan realliqqa duc keldi. Peqet insanning rohi, her qandaq sodilishishni ret qilip muressege itturguzi herxil muhitqa qarshi, ozining jasaretke we cidam gheyritige, bilimlirige, eqil bilen tejribileshturulgen kuresh senitige tayinip kuresh qilidighanla bolsa, her bir heqiqi Uyghur bu kureshte ghelibe qilalaydu.

“Bir kuni” mawzuluq sheirni korup ottuq. Adem shundaq yashighandila, adem wetenperwer shairdek yashighandila, bu adem bu kureshte yengip ciqalaydu we ozining teqdirige ozi ige bolalaydu. Heqiqi adem heqiqi insan rohi bilen yashaydu, milletning istiqbalidin qayghuridu. Saxtipez adem ozrining axirighice “shereplik saxtipezlik” icide yashaydu.

Juretlik adem milletning istiqbali toghrisida tepekkur qilidu, sheiri tepekkur qilidu, neziriyiwi tepekkur qilidu. Biraq, hazir Uyghurlarning tepekkur qilish nahayiti az sandiki ademler bilenla ceklinip qaldi. Tarixta Uyghurning pajiesi tepekkur qilmaydighan menbeedin bashlan’ghan idi. Uyghurning hayati yene shu menbe icide axirlishishi kerekmu???
Shair Exmet Igemberdi, yaq!,- dep jawap berdi!
2005-yili 3-ayning 15-kuni manga eng xoshalliq bir kun boldi. Ayalim Rabiye Qadirni xitay hokumiti turmidin qoyup berip, Amerikigha kelish ucun Beijingda ayrupilan’gha ciqti.

Ikkinci xoshallighim ustazim toghrisida yezilghan maqalam yezilip putti. Bugun Washingiton waqti 3:00 tin keyin ayrupilanda olturghan xenim Rabiyeni oylap olturdum. Biraq, qelem toxtimidi. Titrep turghan qolum bilen ustazim toghrisida maqalamni yezip putturdum.
Men nimidigen bextlik adem!
Allah ejir qilghucining ejrini yerde qoymaymen,- digen idi.
Bir musape axirlashti, hayatning yengi musapisi bashlandi.
Gheyret qil! Sidiqhaji Rozi.
2005-yili 3-ayning 15-kuni
Washingiton saet 7