Dahi Exmet Igemberdi

Sidiqhaji Rozi

“Toqunush”, “Küresh”, rehimsiz tarix yaratqan dunyada hayatning eng lezzetlik mezmuni bolup keldi. Beziler karwatta ongda yetip oldi, beziler tetür zaman’gha, tetür qismetlerge qarshi shiddetlik küresh meydanida we jenglerde wapat boldi. Heqiqi insan tughulghanda küresh we toqunush icige tughulghan bolidu. Bundaq insanning bir omurluk hayati küresh icide ötken bolidu. Dahi tep- tenc halette otturigha ciqmaydu, peqet küresh icide otturigha ciqidu. Hetta, bügünki künde ilghar demokratik memliketlerde saylam arqiliq etirap qilin’ghan dahilarmu keskin siyasi küresh we keskin siyasi riqabet icide etirap qilishqa erishken dahilardur.
Küresh icidiki milletning dahisi inqilap, rehimsiz küreshning icide terbiyilinip ciqqan dahilarni teyyarlaydu. Dahi mueyyen nisbette egeshküciler we qollighucilarning qollishigha erishken bolushi lazim. Exmet Igemberdi ene shundaq dahi bolup yetiship ciqti. Exlaqi qametke, qayil qilidighan jasaretke ige dahi bolup qaldi.

Exmet Igemberdi hecqacan, herqandaq yerde bir kishige men Uyghurlarning dahisi dimidi yaki sawatsiz diniy muxlislarni egeshturushning koyida ozini men Uyghurlarning “Rohani dahisi” depmu jakarlimidi.

Dahi bir mensepke layiq bir nishanni oz aldigha tikligen bolushi lazim. Dahi iptidai shexsiyetciliktin waz kecmeydiken, küresh yolida meqsetlik shexsiyetcilikni yaki demokratik shexsiyetciligini tallap almaydiken bundaq dahining heqiqi menide dahi bolalishi natayin. Tarixta nurghun kishiler dahiliq septenitige erishken, boran- capqunluq küreshlerge duc kelgende bu dahilarning bir qismi pursetperest siyasetwazlar bolup ciqti. Bu kishiler emeliyette iptidai shexsiyetciliktin waz kecelmigen kishiler idi. Ularning hayati umudi heshqipicekke oxshap qaldi. Dahilarning yene bir xili xelq menpe’eti ücün siyasion’gha aylinip, dahi bolup yetiship ciqti. Bu kishiler we shu dahilar hazirghice tarix bilen bille yashap kelmekte.

Tinimsiz pikirler we yengidin yengi tughulghan idiyeler dahining engida ghidiqlash peyda qilghuci küc süpitide awal milletning arzulirigha aylan’ghan bolushi, qisas we ghayige aylan’ghan bolushi, meqset we nishan’gha aylan’ghan bolushi kerek. Shundaq keypiyat jemiyette omumlashmighanda dahi qeyerdin kélidu? Dahini dewr yaritidu, dahi tarixning exlet sanduqidin terip kelinmeydu, belki dahi- milletning arzuliridin tughulghan bolidu.

Dahi bilen egeshküciler otturisida “perqsiz” muhit bolushi we “perqliq” ariliq bolushi lazim. Dahi bilen egeshkücilerning mudda jehettiki birliki, qismen qarashliri we meqsetler sahesidiki birdekliki we buning jeryanlashqan jeryani, dahi bilen qollighucilar otturisidiki ehtiyajlarning birligi, bixeterlik tuyghuliri birdek bolushi lazim. Bu bizning dahi bilen qollighucilar otturisidiki “perqsiz” muhit digenlikimizdur.

Dahilar qollighucilargha muhtaj bolidu, qollighucilar dahilargha muhtaj bolidücünki, ulugh ishlarni qilalighanliqi ücün bir adem ulugh hesaplanmaydu, belki, bashqilargha ulugh ishlarni qilduralighan adem ulugh ademdur. Bu adem moma bolup turup beridu, bu adem tüwrük bolup turup beridu, etraptiki qollighucilar ulugh ishlarni tamamlaydu.

“Toqunush” bügün’gice jemiyetke munasiwetlik siyaset saheside udum bolup keldi, Gegil, Xobbis qatarliq peylasoplar toqunushning adem bilen adem otturisida, adem bilen ademning pisxikiliq munasiwetliride intayin muhim rol oynaydighanliqini etirap qilishqanti. 17- esirde padishahliq ijtimai tüzümning musibetliri, 18- esirde shotlandiyening exlaqshunasliri, 19- esirde ijtimai Darwinizim, yeni bashqa siyaset pelsepe eqimliri hoquq bilen toqunush mesilisige izlen’gen hoquq, qandaq xarakterlik hoquq; toqunush, yene qandaq xarakterlik toqunush, bu mesililerni barliq egeshkücilerning bir yolluq perq etip ketelishi mumkinmu? Shunga, dahi bilen qollighucilar otturisida perqliq “ariliq” bolushi lazim. Bu ariliqning ziddiyetlik ariliqqa aylinip ketishning aldini elish ücün dahi bolghuci adem Allah bexshende qilip bergen iqtidarini ishqa selish, intayin nazuk, intayin incike bu xizmetni cirayliq yarashturush yoli bilen axirlashturushi, “perqliq ariliq “ tin perqsiz muhitqa tedriji otush lazim. Dahi bilen qollighucilar otturisidiki “perqliq ariliq” tin halqip, qollighucilar bilen dahining munasiwitini “perqsiz muhit” qa yetekliguci adem- Uyghurlarning icide bügün birdin bir adem- Exmet Igemberdi bolup qaldi.

Toqunushqa tebir berguciler : “toqunush teshkillik jemiyetning birdekligini mas qedemlik jemiyet haletlirini izidin ciqiridu.” -diyishti. Uyghurlargha qaritilghanda xitay jemiiti “teshkillik” “mas qedemlik” jemiyet emesmidi? Gerce Uyghurlar milliy toqunush peyda qilghuci ikki terepning salahiyetlik, angliq bir teripi bolalmisimu, texi piship yetilmigen, ajiz bolsimu, biraq yerim esirdin buyan xitay bilen Uyghurlar muressesiz toqunush icide yashap keldi. Shu toqunushqa aktip qatnashqan we milliy toqunushning derijisini teximu yukseklikke kötürgen, shu jeryanda özining we milletning qedri- qimmitining nime ikenligini tonup yetken san- sanaqsiz oghul- qiz, Uyghur perzentlirining icide wujudigha rohi we meniwi quwwetni toplighan kishilerning biri- Exmet Igemberdi idi.

Milliy toqunushning yoshurun küci jemiyette herxil munasiwetlerge singip ketken bolidu. Yoshurun küc yoqutush yaki yoqulush yaki yawayi kücnimu teyyarlaydighan saghlam yaki osup yetilgen kücnimu teyyarlaydighan ocaqtur. Cunki milliy toqunush icidiki jemiyette toqunushning seweplirini axirlashturush muddialiri ehtiyajliq bolghan küreshning wastilirini ixtiyari tallap ölturghili bolmaydu-de!

- “Uyghuristan mesilisini hel qilish mustebit xitay hökümiti bilen sozlishish arqiliq tenc yol bilen hel qilidighan ishmiken?”-deydu,- men tonuydighan Exmet Igemberdi.

Bir jemiyetning xam xiyalliri peqet qarimu- qarshiliqning yeni ziddiyetlik ikki terepning asasliq teripige birleshturulgendila (Yaki asasliq teripige qaritilghandila) andin ehmiyetlik bolidu. Bu digenlik tenc yol bilen hel qilmaqci bolghan kishilerning xam xiyalliri yaki urush bilen hel qilmaqci bolghan kishilerning aktip xiyalliri, ziddiyetning asasliq teripi xitay mustemlikicilirige qarshi meydanda musteqilliq ücün küresh qilghandila andin ehmiyetlik bolidu,- digenliktur.

Milliy toqunush xitayni tillash arqiliqla accighini ciqiriwalidighan birdemlik exlaqi heriket emes. Mahiyet jehette eyitqanda, toqunush kishiler ishenmise bolmaydighan, heqiqi milletcilerni hayajan’gha salidighan, ilhamlanduridighan, heriketke kelturidighan, milliy ghururini wes- wesige salidighan toqunushtur.

Xitay bilen Uyghurlar otturisidiki milliy toqunush bashqilar qatari Exmet Igemberdining bir omrini yaratti. Toqunush toghrisidiki qarashliri Exmet Igemberdige küc ata qildi, uning siyasi iradisini tawlidi, teximu siyasilashturdi we uning küreshcan rohigha ishenc ata qildi. Japa- musheqqetke, haqaretke duc kelgende meyuslenmey, küreshcan hayatining uzaq musapiliride bel qoyuwetmey bügünki dahi qametlik Exmet Igemberdi bolup yetiship ciqti.

Herbir adem yaki her bir goroh yaki mez’hepler yaki her qandaq bir jemiyette yoshurun pedilik we dushmenlikke apiride bolup, jemiyetning herxil qatlamlirida, sorunlirida rohi we siyasi shekillerni teyyarlaydu. Toqunushqa qutratquci yaki toqunush weziyitini ilgiriletküci küc süpitide dahining toqunush jeryanigha qoyghan telepliri, toqunushning axirqi netijisige munasiwetlik qimmet qarashliri yaki nishani ehmiyetlik heriketke ozgergendila dahi andin rol oynaydu.

Dahi egeshkücilerning télipini ipadiligende we bu teleplerdin paydilan’ghanda mundaq eytqatnda, qollighucilarning teleplirige, siyasi armanlirigha qiziqqandila dahi andin qollighucilarning engini qozghitidighan caqiriq kücige ige bolidu.

Qozghilang, inqilap, namayish qarimaqqa bir ademning ishi emes. Amma, bezi hallarda siyasi shekillerni teyyarlighuci, egeshkücilerni toqunushqa, inqilapqa, namyishqa qutratquci bir ademning roli yaki shu ademning ishi bolup qalidu. Shundaq ehwalda inqilap, namayish, qozghilang istixiyilik heriket bolushtin saqlinip qalidu.

Toqunush ziddiyet, yene toqunush bu jeryan’gha elwette ademler ishtirak qilidu, Ishtirak qilghuci ademlerning sani toqunushning kolimini, jeryanining hasilati hesaplan’ghan barliq hadisilerni cekleydu. Bir meydan küresh bashlan’ghan haman ademler derhal ishtirak qilmaydu. Belki, kuzitip turidu. Bundaq kishiler nan qepi pursetperesler bolup, bundaq kishilerni yeni dahi bolghci adem toqunushning icige yeteklep kiridu, -de, toqunushning kengiyish sheklige tesir korsitidu. Dahi Exmet Igemberdi bir omur shundaq ish bilen shughullan’dimu, qandaq? Shundaq,-dep jawap berimiz. Amma, Exmet Igemberdini qollighucilar qeni? Uning inqilawi caqiriqigha awaz qoshqucilar qeni?? Bu uzun yollarni ozung mengishqa, yiqilip ketseng ozung ornungdin turup yene mengishqa toghra keldi. Eger taghu- tashlarda shuncili hes tuyghu bolsa idi, Exmet Igemberdige egeshken bolatti. Shunga wetenni tashlap ketti. Yene shu Uyghurgha nijatliq izlep yaqa ellerge hijret qildi.

Mesilen: Uyghurning diniy dahisi, dep atilidighan Abduleziz Mexsum rehmetlik Jinshuren dewridin taki komunist xitayning sekritari Huoguofeng dewrigice turmide 37 yil yatti. Qeni bu diniy erbapning egeshküci din muxlisliri? Qarimay qacilap Ürümcidin sherqqe qarap mang’ghan poyiz Abduleziz Mexsumni besip ölturgendin keyin hesdashliq qilghucilar endi bu qetim uning jinazisini köterdi. Özining dahisini tiriklikide kötermey wapat bolghanda jinazisini kötüridighan bir millet kem- kutisiz qul yaki rohi ölgen millettur.

Bir milletning yaki bir xelqning meqsetlik oyghunush, siyasi ang peyda qilish siyaset peylasoplirigha, pisxologlirigha tonushluq bolup kelgenti. Mesilen: Siyasi ceniqish jehette tepekkurni ilgiri suridighan meseller, ang we siyasi koz qarashlarni hem toluq hem jiddiy rewishte dahilarni tetqiq qilghuci alimlarning aldigha tashlighanti.

Gegil qatarliq peylasoplarning 19-esirdiki nezeriyiliride: “Toqunush angdin peyda bolidu.”,- deydighan negizlik qarashlar otturigha qoyulghanti. Ang digen nime? Bu peylasoplar insaniyetning negizlik ehtiyajini tonup yetti.

Peylasoplarning ustazi Seyirbah: “Insaniyet mahiyitini eniq, toluq peyda qilghuci heqiqi ehtiyajgha ige”,- dep körsetken idi. Bezi peylasoplar insanning hessiyat basqucidiki toqunush bilen haywanning xususiyetlirini selishturup:”Keyinkisi haywanning mewjutlughi we ehtiyajidin bashqa obektip dunyada yene qandaqtur bashqa bir nersilerningmu barlighini bilmeydu.”,- digen. Shunga, “Ademning emgiki ehtiyajlarni biwaste qandurushqa élip barmaydu, belki, insanning emgiki insanning engi we ozluk engini peyda qilidu.”,- diyishken.
Kecurung, hormetlik Exmet Igemberdi, men bu qurlarni yeziwatqanda shu qurlarning mezmunini misal bilen toluqlashni layiq taptim.

Emgekning roli nime, cushenmeydighan Uyghur milliti bügünki künde “Mahiyet peyda qilghuci ehtiyaj” ni teyyarlighan millet bolalmay qaldi. Uyghur milliti bügünki künde tashqi dunyagha munasiwetlik eqliy basqucta “toqunush” peyda qilghuci yaki hessiyat basqucida milliy toqunush toghrisida cushence peyda qilghuci milletmu bolalmay qaldi. Obektip dunyada yene qandaqtur bashqa bir nersining barlighinimu bilmeydighan iptida’i ahaliler kollektipqa aylinip qaldi. Bu geplerni peylasoplar tunugunla sozligen idighu?!

Miladi 7-esirde Peyghemberge Allahtin kelgen wehide: “Shek- shuhbisizki, jin we insanlardin nurghunlirini dozaqqa(yeqilghu bolush ücün) yarattuq, ular tilliri bolghan bilenmu u arqiliq heqni cushenmeydu, ular kozliri bolghan bilenmu, u arqiliq (Allahning qudret delillirini) kormeydu, ular qulaqliri bolghan bilenmu, u arqiliq (Allahning ayetlirini ibret élip) tingshimaydu, ular goya haywan’gha oxshaydu, haywandinmu better gumrahtur. Ene shular ghapildur”
(7-Sure “Eiraf” 179- ayet)

Oqung, -de! Bu ayetni musulman millet Uyghurlarning bügünki haligha qarang!!!
Men Uyghur bu milletni haqaretlep qoydummu qandaq? Petinamdimen? Peqet Qurani-Kerimni sitata kelturdum, xalas!

Dahi bilen bir milletning munasiwiti qandaq bolidu? Bügünki Uyghurlarning neziride dahining qimmiti yoq. Amma, her bir Uyghurning dahi bolush, pirizdent bolush arzusi bar. Mubada milletning qedir- qimmiti mesilisi, milletning azatlighi mesilisi biz tonuydighan dahining neziride bolmighan bolsiydi. Exmet Igemberdige oxshash bir omur japa cekken dahi, xilmu- xil toqunushlar icide ozini terbiyilep yetishturgen dahi, shu milletning azatliqi ücün shuncilik japa cekken bolarmidi?

Exmet Igemberdi awal insanning mahiyitini cushen’gen dahi, andin cushinishke yardem beridighan, shu insanda bolushqa tegishlik, mahiyet peyda qilghuci ehtiyajni wujudida teyyarlighan dahidur.

Maddiy parawanliq yaritish hoquqliri tartip elin’ghan milletning ceklimige ucrighan diniy idiyeliri, milletcilik tuyghulirining milliy ahang qatlimigha qarap tereqqi qilish asta- asta, tertipsiz, qanuniyetsiz, muwazinetsiz bolamdu- qandaq? Istixiyilik heriketni qibliname qilghan etnik terkipning herqandaq herikiti qacan inqilap terepke tereqqi qilidu? Bu hal, xitayning milliy hökümranlighi astida yashawatqan Uyghur jemiyitide peyda bolghanmu? Ishinimenki, inqilap qozghilang, namayish heriketliri axiri küreshcan rohqa bay dahining, rehberligide haman birküni realliqqa aylinidu. Kélidu,- bir kün! Dahi milliy toqunushtin paydilinip jumlidin qorqunucluq zorawanliq arqiliq milletning ittipaqlishishining kerekligini qumdek cecilip turghan milletke tonutidu we shu arqiliq millet mejburiyitining, hoquqining nime ikenligini tonup yeteleydu.

Kütimiz, dahi Exmet Igemberdi ependim! 2004-yili 11-ayning 20-küni Washin’gitonda sürgündiki hökümetning pirizdentliq wezipisini memnuniyet bilen qobul qildingiz. Biz sizge wezipila emes belki 20 milyonluq milletning hormiti we hoquqini teqdim qilduq.

Mubarekleymen! Tebrikleymen. Exmet Igemberdi! Jasaretlik dahining heriketlendürüshi, milliy toqunush icide küceytilgen mustehkemlen’gen milliy roh we milletning qimmet qarashliri yeqin kelgüside intayin zor özgirishning menbi’i bolup qalidu we bolup qalghusi!!!

Sherqiy Türkistan Informatsion Merkizi
(Ertekin hazirlidi)
2005-yili 4-ayning 26-küni