Inqilapchi, Dahi we Shair Exmet Igemberdi

-- Sidiqhaji Rozi

Inqilapchi - Exmet Igemberdi
 

Purset shexs üchün eyitqanda haman shu shexisning ixtiyarida bolidu, amma purset bir millet üchün eyitqanda kechikip kélishi mumkin yaki baldur kélishi mumkin yaki waqtida kélishimu mumkin. Bu yerde mesile waqitning yaki pursetning qandaq xarakterde kelgenlikini chüshinishke basghliq bolidü. Chünki, bir millet özining paydisigha yetip keliwatqan pursetning waqtida yetip kelgenlikini, kechikip kelgenlikini, yaki baldur yetip kelgenlikini pemilep ketélishi natayin, pursetning qandaq shekilde yetip kelgenlikini chüshinish bir ademge emes belki millet, kollektipning chüshinishige baghliq bolidu- de! 

Bu ijtimai inqilap dewri emesmu? Epsuski, Allah siyasi sezgürlükni hemme ademge teng üleshtürüp bermigen’ghu?!  

Pursetning da’im digüdek shexsning tizginlishide bolushi bu emeliyette waqitning shu shexsning ixtiyarida bolushi digenliktur. Bu perset ichide bu adem nime ish qilishi kerek? Könglige qandaq mudda- meqsetlirini pükken adem bu?!  

Maddiy parawanliqini türmushtin izligen ademmu yaki türmush meshi’etlirini hayatning meqset- nishani qilghanmu? Yaki xatirjemlikni küreshtin izlimey, du’a tilawetni waste qilip, özining türmushigha köngülsizlikni chillap kelgenmu? Bu adem zadi qandaq adem? Bu adem dunyagha nime üchün kelgen, we dunyadin nime üchün ketidighanliqini qandaq chüshen’gen? Hayat…mamat,… depla addiyla chüshen’genmu? Axiretning jennitini oylap, paniy dunyaning rahet- paraghetliridin terkiy- bizari bolghanmu? Shu adem shundaq oylighanda özi yashawatqan muhitning zadi qandaq muhit ikenligini qanchilik chüshen’gen?! 

Qerindishim! Siz yashawatqan türmushning qurulmisida siz érisheleydighan maddiy parawanliqmu yoq, siz yashawatqan türmushning qurulmisida xatirjemlikmu yoq. Dua qilimiz, xudadin nime tama qilimiz? Jennet! Ohoy! Qur’an Kerimde jeynamazda olturup jennet tiligen ademge xuda, jennet berimen- dep wede bergen emesqu! Muhemmet Peyghember: “Jennet qilichning sayisida” – digen emesmidi?! Shu heqiqetlerni chüshinip özleshtürgen Exmet Igemberdi- inqilapchi Exmet Igemberdi idi. 

Mubada wetini Uyghuristan tajawuzchi Xitaylargha mustemlike bolup qalmighan bolsa, bu ademning bextlik türmush kechürüsh arzusi yoq idi,- digili bolattimu? Bu adem bala cheghidin bashlapla inqilapchi bolup yetiship chiqqan adem idi. Shunga zaman Exmet Igemberdige inqilapchi bolup yetiship chiqishning pursitini yaritip bergen. Chünki yoqulush ichidiki jemiyet Exmet Igemberdige bir wetenperwerning terbiyilinish pursitini yaritip berdi. Shura atlap oghurluqqa chushup olup ketken aka- inisini shipi kelturup “Dahi” bolushni tama qilidighan pursetperestlerning del eksiche, Exmet Igemberdi ta tughulghandin hazirghiche adem bolushning pursitini özining ixtiyarigha aldi. 

 Bu adem kelgusi inqilapchi Exmet Igemberdi 1937-yili Uyghuristanning Jimisar nahiyiside alemge köz achti. Anisi elwette, weten uning aghzigha oghuz sutini temitti. Teejjupki, bu kelgusining inqilapchisi közini echipla tengsiz bir jahanni kordi. Tengsizlikke qarshi shimali Uyghuristanda siyasi ghulghula…jenubi Uyghuristanda shiddet bilen jeng qiliwatqan Uyghur erkeklirini kordi. Bowaq bir silkindi bolghay…aprelda shimali Uyghuristanda soghaq bolatti… bir seskendi bolghay… bashqilar uning wetinige tajawuz qilip kirip, wetenning igiliri Uyghurlarni qirghin qiliwatqan hing’gang chish ‘ Uyghuristan’gha deslep kirgende Xitayning hemmisi digüdek hing’gang chish idi’ Xitay mel’unlarning qiyapitidin seskendi bolghay….yirgendi bolghay,… Uyghuristanning ichki ishlirigha ariliship, kelginde Xitaylargha bolushup, jenubi Uyghuristanda qozghilangchilarni, Qeshqer olkisining Qeshqer shehride musteqil dölet qurghuchi Uyghurlarni, herbi chekinish bilen hemitning seyida ketiwatqan bu döletning armiyisini, hawadin, yerdin qirghin qiliwatqan, shimali qutupning aq eyiqi Rusiyelik mujiklardin yirgendi bolghay! 

Yoruq dunyagha endila köz achqan bu “Chong adem” bir ismini- Uyghurning hazirqi zaman qoralliq inqilabining tarixini yaratqan, qoralliq inqilapning atamani Abduniyaz- digen isimni tekrarlayitti. 

Iradini qilichqa, qilichni iradige aylandurghan Abduniyaz shu yillarda hem Shengshicaining qoralliq kuchlirige hem Rosiyilik mujiklerning qoralliq kuchlirige qarshi jeng qilghan qehriman adem idi. Mujikning eskerlerni Abduniyaz Tarim toghraqlirining shax- shaxlirigha esip qoyatti. Qilich urup bedenlirini parchilayitti… bu bowaq bextlik idi. Abduniyaz qilich oynatqan dewrlerde tughuldi…. Shunga bowaq bir isimini- Abduniyaz- digen isimni tekrarlidi…Uyquning mugidek owchisi bu bowaqning kirpiklirige tor tartti….bowaq asta- asta uyqugha ketti. Közliri yumuldi… lekin uning yumran ikki qoli mush bolup tuguldi….chushekidi….Abduniyaz….qara chilan ayghirigha mindi….Uyghuristan! Zimini silkindi! 

Kelgusi inqilapchi Exmet Igemberdining baliliq chaghliri, anisigha erkilep bergenliri Jimisarda qaldi. 1956-yili sabiq Xinjiang inistutining edebiyat fakoltetini tamamlighan Exmet Igemberdi 1957-yili yeni sabiq Sovetlerning Tashkent shehrige oqushqa ketti. Yashliq kok közler bilen qoy közlerning medeniyet muhitida axirlashti. Qan’gha ariliship tomurda eqip yurgen istekler….millet…weten…azatliq, musteqilliq tuyghuliri asta- asta meniwi ichki küresh arqiliq toluq pikirge aylandi, sélishtürma ichide ayan bolghan re’al dunya Exmet Igemberdining siyasi tepekkurigha obekit boldi. Amma, bu tepekkur texi piship yetilgen tepekkur emes idi. Kop hallarda wujudida urghup turghan milliy hessiyat bu yigitning eqliy tepekkurigha arilishiwalatti. Eqliy tepekkurini yoldin chiqirishqa kuchep koretti. Siyasi tepekkur bilen hessiyatning oz- ara kürishidin Exmet Igemberdining wujudi silkinetti. Bu yashning wujudidiki milliy jasaret yaki milletchilik engi eqliy siyasi tepekkur bilen hessiyatini yarashturushqa tirishatti. Amma, hessiyat bilen eqliy tepekkurning toxtawsiz küreshlirini yoshurup ketkili bolmayitti. Tashkenttin Tengri taghlirining shimali etigidiki Ürümchi shehrige lekin, iplas ayaq bilen bulghiniwatqan shehrige qaytip keldi.  

“Dost”,-digen nime iken-u!

“Sawaqdash”,- digen- nime iken u! Eger otturida ortaq til bolmisa, haywanning alisi teshida, ademning alisi ichide iken. Tashkentte oz- ara sozleshken sozler, kusuldashlar qulaqtin qulaqqa putulgen pilanlar—meqsetler….siyasi istekler…sawaqdashlar ara qesem bérishler Tashkentte qélip qalmidi. Belki Exmet Igemberdi Ürümchige yetip kélishtin burun “pash qilish” matiriyali Ürümchige kélip Xitay da’irilirining quliqigha quyuwetilgen we Exmet Igemberdining ismi qara tizimlikke yezilip bolghan idi. 

Exmet Igemberdi 1963- yili tunji qetim Xitayning siyasi zerbisige duch keldi. Bu kishining siyasi tepekkuri, millet toghrisida dunya qarashliri sinaqqa duch keldi. Issiq a’ilisi we ailiwi hessiyati, iradisi sinaqqa duch keldi. Mengish- turushi cheklendi, sürgün qilindi….nazaret, teqip astigha elindi….mejburi emgekke selindi. Hayatliq azatliqqa teshnaliq, kutken arzular….muqeddes küreshke baghlan’ghan beller sinaqqa duch keldi. Bu yillarning weziyiti 1962- yili 5- ayda yüz bergen Ili-Chöchek weqeliri teripidin belgilinip qalghan idi. 

Nazaret, teqipke elin’ghan Exmet Igemberdi 1969- yiligha yetip kelgende “eksil inqilapchi” gha aylinip qaldi. Bir- birige qarshi ikki milletning, ikki xil ademning kürishi ikki xil meqsetke jemlendi. Biri, Uyghuristanning musteqil qilmaqchi bolghan Uyghurlarni Xitaylarning ayaq asti qilish “inqilawi” idi, yene biri mustemlikichi Xitaylarning Uyghuristanning mustemlike qilishigha qarshi turidighan Uyghur wetenperwerlirining we Exmet Igemberdining wujudidin yer alghan milliy inqilap idi. Bu iki xil inqilapning qaysi eksil inqilap idi? Adaletning közi yoqmidi? Siyaset mentiqisining sözi yoqmidi? Tarixning hökmi yoqmidi? 

Shung’ghiche Exmet Igemberdige yetip kelgen kelgülük endi yetip keldi. 1969- yili Xitay hökümranlirigha nisbeten eyitqanda medeniyet inqilawining nazuk, endishige tolghan yilliri bolup, uni az digendek Amerika we jenubi Vietnam, Kambodjagha herbi heriket qollinip, Xitay komunistlirining teslikte qurup chiqqan qorchaq “Qizil Kixmir”  hakimiyitini aghdurup tashlidi. Xitay hökümiti tashqi jehette kütülmigen zerbige duch keldi, ichki jehette ghaljirlashti, Xitayning hakimiyiti lingship qalghan shundaq künlerde Xitay Uyghuristanda milliy hökümranliqni saqlap qélish üchün siyasi zorawanliqni yolgha qoydi. Exmet Igemberdi qolgha elindi, Uyghurning türkum- türkum siyasi rehberliri 1968- yili 5- ayda Ürümchi “Ittipaq Tiyatir” meydanida oqughuchilarni keng kölemlik namayishqa teshkilligen oqughuchilar herikitining rehberliri jümlidin yene bashqa siyasi pa’aliyetler bilen birlikte Exmet Igemberdi türmige tashlandi. Melum menidin eyitqanda Exmet Igemberdi özi ashkara ishtirak qilmisimu, uning idiyiliri milletchilik ghayiliri shu waqitta oqughuchilar herikitige tesir körsetken idi. 

Shundaq, Exmet Igemberdi türmige tashlandi. 

Milliy haqaret- haqaret üstige topilep keldi, milliy xorluq- xorluq üstige qoshulup keldi. Irade taqabil turush küchüng qanchilik? Haqaret we xorluq uchrighan kishining wujudigha tashliniwermeydighu?! 

 Xorluq- haqaret chidighan kishining, haqaretke, xorluqqa, jasaret we adimiy exlaq bilen qarshi turalaydighan kishining üstige tashlinidu. 

Haqaretligüchi, xorlughuchi Xitay hökümranliri shundaq wastilar arqiliq özining iradisini Uyghurlargha tangmaqchi bolidu. Amma, peqet Uyghurlar iradisining qarshiliq korsitishige uchrighandila andin Xitayning haqaretleshliri, xorlashliri özining qimmitini saqlap qalalaydu, eksiche bolghanda bihude bolmamdu? 

Germaniyelik pisxolog Yum “Xorlughuchi xorlan’ghuchini shert qilidu, xorlan’ghuchi xorlughuchini shert qilidu, shundaq qilghandila her ikki terepning kongli xatirjem bolidu ”- digen gepning özidin qarighanda xorlughuchi bolmisa xorlan’ghuchining küni xatirjemlik ichide ötmeydiken,- de! Xorlan’ghuchi bolmisa, xorlighuchining künimu asayishliq ichide ötmeydiken,-de! 

Xorlughuchi bilen xorlan’ghuchi otturisidiki küresh bu emeliyette xorlash hoquqi bilen xorlashqa qarshi turush hoquqi otturisidiki küreshtürküreshning buxil shekli iradilik ademni hergiz boysunduralmaydu. Bu shekillik küresh 50 yildin beri Xitay milliti bilen Uyghur milliti otturisidiki mustemlike qilish we mustemlike qilishqa qarshi turush kürishi bolup ipadilinip keldi. Bu küreshning netijisi hazirghiche yaki Uyghurlargha xeyirlik aqiwet keltürmidi yaki Xitaylargha xeyirlik aqiwetni ebedilikke apiride qilip bergini yoq. 

Shundaq yengilmes iradining igisi Exmet Igemberdi bugun türmide! Qoralliq nazaret qilinidu, komur xang’gha heydeydu….türmidin – türmige yotkeydu…qolda zenjir, putida kishen…bir qacha qaynaq su, bir zaghra Xitayche dobaza…teshna bolghanda bir yutum su yoq, soraq üstige soraq….tayaq üstige tayaq, hey! Uyghur oghlanliri !!! Xitay saqchiliri Exmet Igemberdining qoligha zenjir, putigha kishen saldi…biraq, Uyghuristan musteqilliqi üchün ulghuyup turghan muqeddes arzulargha kishen salalmidi! 

Henanlik Xitay saqchi:

-          Sen bizge qarshi türmaqchimu?

-          Hunanlik Xitay saqchi:

-          Sen bizni xinjiangdin qoghlap chiqarmaqchimu?

-          Allah! Bu zimin kimning zimini idi? Uyghurningmu yaki Xitayningmu? Xitay Uyghurni soraq qilishi kerekmidi? Yaki Uyghur Xitayni soraq qilishi kerekmidi?

 Türmide….qanche waqit otti? Bilmeymen, tebietke xas waqit tertiwini eyitqanda, 10 yildek waqit otti…

-          Bir insanning qisqa omride qanche 10 yil bar? Deqiqiliri, minutliri, küresh…milliy ochmenlik…nepret…seghinish…eslesh…tengsiz xiyallar…bezide yopurulup kelgen xiyallar….hetta bezide tashlap ketken xiyallar…xiyallar…qarang’ghu kamir… ten’haliq…bir-biridin ortaq pikir tapalmighan bichariler…mehbuslar.

-          Ependim Exmet Igemberdi, shundaq qilip qanche yil türmide otti?

-          10 esir…..

-          Yaq ependim 10 deqiqe ötkendu? Küchlük iradining igisi we tewrenmeydighan siyasi etiqatqa ige ademge 10 yil, 10 deqiqe bolup tuyulidu. Inqilapchi ademge waqit shundaq ötken bolidu-elwette. 

 1985-yili bahar pesli Exmet Igemberdining hayatigha yene bashqa ozgirish élip keldi. Ürümchide dostluq kinoxanisining aldida uchriship qaldim….Aq yol tilidim…. Exmet Igemberdi ailisini élip, oz yurtini tashlap yiraq Awistiraliyege seper qildi.

     Aqirip körüner yalghuz bir yelken,

Kök dengizda tuman ichide.

Yaqa yurtta nime izlerken,

Nimini tashlap ketken elide?

                                          Lerminetov 

Exmet Igemberdi méhri- muhebbitini tashlap ketti….japa musheqetni izlep ketti yaki japa musheqetni tashlap ketti….méhri- muhebbetni izlep ketti yaki Uyghurlargha nijatliq, azatliq izlep ketti….yaqa yurt inqilapchigha siyasi panahliq berdi….öz élige patmighan serke yaqa yurttin makan tapti. 

Inqilap yeni Exmet Igemberdi arqiliq Awistiraliyede bashlandi. Uyghurlarning wetini yoq. Uyghur qeyerge barsa ayiqi tekken yer Uyghurning wetini bolidu. Uyghurning wetini Uyghur dessep turghan bir ghérich yerdin bashlinidu. Elwette inqilapmu bir ghérich yerdin bashlinidu-de! 

 Konfiranslargha, yighinlargha qatnashti. Belki Exmet Igemberdi Awistiraliyede shundaq yighinlarni özi teshkillidi. Awistiraliyede Uyghuristan kishilik hoquq teshkilatini qurup, Uyghurning derdini pütün Awistiraliyege, hökümetke, chet’elliklerge anglatti…., Uyghuristan’gha xelq’ara muxbirlarni iwertti….namayish teshkillidi, muxbirlarning soallirigha dadil jawap berdi. 

-          Ottura Asiya döletliri Uyghurlargha yüz kelelemdu?

-          Kelelmeydu. Amet bilen apetni bille élip yurgen waqit we zaman amet bilen Uyghurlargha yüzlen’gende, ishinimen, Uyghurlar kona- yengi hesapni biraqla alidu. Barikalla! Inqilapchi ! Ustazim Exmet Igemberdi !-           

 Öch almighan oghul balini oghul bala digili bolamdu?

Exmet Igemberdi qelem arqiliq jihad qildi, “Zindandin yangrighan otluq sadalar”, “Sherqiy Türkistan -Türk dunyasining qanliq yarisi”, “Sherqiy Türkistan- wetinim mening !” qatarliq sheiri we popilistikliq eserlirini yezip, sheirlirida tawlan’ghan milliy hessiyatni we herikitini xelqqe teqdim qilghan bolsa, poblistikiliq eserliride siyasi etiqadi we siyasi hoquq iradisini xelqqe teqdim qildi. 

Toxti Qurban, Ziya Semidi, Turghun Almas, Abduleziz Mexsum, Dilbirim Samsaqiva, hayatliridin Sabit Abdurahman qatarliq wetenning mujahitliri, wetenning musteqilliqigha, milletning erkinlikige bedel töligen, hesapsiz bedel töligen weten oghlanliri, hemshirilirimiz, ularning obrazi, öchmes simasi inqilapchi Exmet Igemberdining qelimide muhebbetke layiq tegishlik orun’gha ige boldi. 

 Inqilapchining wujudida ikki xil meniwi kuch bar idi. 1) Exlaq 2) Irade. Exlaq bilen irade birleshmigende exlaqni exlaq digili, iradini irade digili bolmayitti.

Exmet Igemberdi qorsiqi keng inqilapchi bolup yétiship chiqti. Emeliy exlaqiy qiyapiti arqiliq, saxtipezlik, kazzapliqni we bundaq xususiyetlerni jama’et sorunlirigha élip kirgüchilerni we siyaset sahesige tangmaqchi bolghan kishilerni rehimsiz tenqid qildi, misqal menpe’et üchün, saxta shöhretke érishishi üchün yoldin ötkende ong terepke we sol terepke tazim qilidighan ademlerni pash qildi. 

Exmet Igemberdi qandaq qilip bizning könglimizdiki inqilapchi adem bolup yetiship chiqalidi? 

Zulum isyan otturisida saqchi bolidu, türme bolidu, ölüm bolidu, exlaq bilen exlaqsizliq otturisida nomus bolidu, isyankar adem türmini saqchini, ölümni köz aldigha keltürmeydu. Qur’ani Kerimde: “Allahqa tewekkul”,- diyelmigenmidi?! 

Ümit bilen wehime otturisida etiqad bolidu, meslek bolidu, ümit meslekni özining nishanigha yetekleydu, wehime meslekni öz ornida chekleydu, mubada meslek mustehkem siyasi etiqatqa aylinidiken, inqilapchining közige hech nerse körünmeydu. Herqandaq inqilap yaki erkinlik üchün yaki musteqilliq üchün küresh jeryanigha kirgende, siyasi etiqatni asas qilghan bir pirinsip rol oynaydu. Pirinsip- musteqilliq ! Bu ulugh heqiqetke tayan’ghanda barliq wetendashlarning ortaq ghayisige aylinidu. Wetendashlar ozlirining siyasi nishanini tepiwalghan bolidu. Biz bu yerde Uyghur milliy demokratik inqilabining buningdin özge ehmiyiti barlighinimu bilmeymiz, bilsekmu etirap qilmaymiz. 

Pirinsip bar yerde bu pirinsip qurulush xarakterlik bolushi kerek, mustehkem siyasi etiqadini omumlashturghan tonush bolmisa, inqilapchining ghayisi ebedi pakitqa aylinalmaydu. Shexsiyetchiliktin waz kechmigende, daim digüdek ortaq meqsetler üchün bedel tolimigende ulugh ishlarni bashqa élip chiqqili bolmaydu.  

Bedel tolesh jur’iti herikette dahim digüdek mes’uliyet tuyghusigha baghliq bolidu. Mes’uliyet shexsiyetchining wujudigha yerleshmeydu. Mes’uliyet eng mukemmel, eng yuksek, xilapliq qilghili bolmaydighan musteqilliq arzulirini chushinishni xalaydu. Bu xil arzularni chushinishnimu xalimay, atalmish “Milliy dawa” qilghuchi kishiler bir uchum kökermiler we pirinsipsiz öktemlerdur. Bu xil kökermiler, öktemlerge zerbe bérish we bu tipliq Uyghur jemiyitining dashqallirini chetke qeqish, elwette bir xil mesuliyetning ipadisidur. 

Men ademning alahidiliki nime- dep soal qoymaymen. Bundaq soalgha teyyarlap qoyghan teyyar jawabimmu yoq. Men konglumdiki ademlerning alahidiliki nime? Melum iqtidargha igemu? Yaki ige emesmu?- dep soalmu qoymaymen. Biraq konglimizdiki bu adem mes’uliyetchan adem digen pakitqa yüzlen’gende, shu mes’uliyetni ada qilish üchün shu ademde mu’eyyen iqtidarning bolushi kereklikinimu inkar qilmaymen. Eger bir adem pirinsipqa asaslinip heriket qilishqa yolluq bolmaydiken, bu adem mes’uliyetning hoddisidin chiqalmaydu. Mes’uliyet tuyghusi bu ademdin erkin xarakter telep qilidu, bu kishi hesretlen’gende erkin kishidur, haqaretke duch kelgende erkin kishidur, u xoshalliqqa érishkendimu yene erkin kishidur, türmide olturghandimu erkin kishidur, küresh inqilap qilghandimu erkin kishidur, chünki bu kishi pirinsip bilen mes’uliyetni birleshtürgen kishidur yaki mes’uliyet bu kishining wujudidin rohi alimidin halqip weten aldidiki mes’uliyetke, millet aldidiki mes’uliyetke aylan’ghan mes’uliyettur. Heqiqi insan mumkin bolidighan yaki “mumkin bolmaydighan” hadisilerge duch kelgende ademni chöchitidighan derijide muamile qilishi lazim. Inqilapchi Exmet Igemberdi bashqilargha oxshash Uyghurning musteqillighi mumkinmu yaki mumkin emesmu- dep oylap olturghini yoq. Bu inqilapchimiz küreshchan, hayatining uzaq musapilirida özining mes’uliyitini toluq ada qildi!!! 

Sherqiy Turkistan Informatsion Merkizi
(Ertekin hazirlidi)

2005- yili 4- ayning 22-küni