Sherqiy Türkistanda Pewqul’adde Dahisiz Qayta Ulghayghan Musteqilliq Herikitining Tehditi

Bu maqala Yaponiyede ciqidighan SAPIO jornilining 2005-yili 4-ayliq sanida elan qilin’ghan. Yaponiyening Koube Univeristetining Professori Wang Ke (Urümcidin Yaponiyege oqushqa ciqip qepqalghan Xitay)

“Türklerning tupriqi” digen menani beridighan Türkistanning icide Özbekistan qatarliq 5 jumhuriyet “gherbiy Türkistan” dep atilidu, Sherqiy Türkistan xitayning “Xinjiang Uyghur aptonom rayoni” ni keng dairide öz icige alghan diyarni körsitidu. Musulmanlar yashaydighan bu diyarda 1980-yillardin keyin musteqilliq heriketliri qayta ulghaydi.

2004-yili 9-ayning 13-küni “Sherqiy Türkistan Sürgündiki Hökümiti” Amerika parlamenti dölet merikiliri zalida qurulghanliqini jakalidi. Awistiraliyediki Sherqiy Türkistan jemiyiti reisi Exmet Igemberdi (xitay jamaet xewpsizlik ministirligi teripidin terrorist dep élan qilin’ghan) pirizdentlliqqa, Sherqiy Türkistan azatliq merkizi(Amerikida) reisi Enwer Yusup Turani bash ministirlikke teyinlen’gen sürgündiki hökümet on necce Uyghurdin teshkil tapqan bolup, bundin keyin xitaydin ayrilip musteqilliqni nishan qilidighanliqini jakalidi.

“Sherqiy Türkistan musteqilliq herikiti” ning esli menbesi Qing sulalisi dewridiki “Beqindi döletler tüzülmisi” ge berip taqilidu. Manjular qurghan Qing sulalisi xitayning icki qismidiki xitay(hanzu)larni kontirol qilish ücün xitay döliti (QIng sulalisi)ni ikki xil ölcemde idare qilghan bolup, “Beqindi dölet” dep belgilen’gen cegra rayonlardiki Mong’ghul, Tibet we Uyghurlarning xitay (hanzu) medeniyitini uginishini men’i qilghan. Xitay idilogiyisining shekillinishini cekligen. Qing sulalisining axirqi dewrlirige kelgende Uyghur jemiyitide xitayning icki ölkiliri bilen oxshash tüzümni yolgha qoyush bilen tengla bu tupraqlar Türkiy milletlerning tupriqi, digen teshebbus otturigha ciqip, bir qisim Uyghurlarning xitaydin musteqil bolush istigi küciyip ketken.

1933-yili 11 –ayda “musteqilliq herikiti” partilap “Sherqiy Türkistan Islam JUmhuriyiti” qurulghan we bir necce aydin keyin cetelning tajawuzi hemde icki nizalar tüpeylidin hakimiyet aghdurulup ketken. Undin keyin,Sovet ittipaqining qollishi bilen xinjiangda 10 yildin artuq waqit icide dektatorluqni dawamlashturghan xitay militarist Sheng Shicai yerlik xelqqe qarita eghir zulumni dawal qilghan. 1940-yillargha kirgendin keyin Sheng Shicai Sovet ittipaqidin yüz örigenliktin Sovet ittipaqi Sherqiy Türkistanning musteqilliq herikitini qollighan.
1944~1946-yilliri 2-qetimliq musteqilliq herikiti qozghulup “Sherqiy Türkistan Jumhuriyiti” dep atalghan hakimiyet qurulghan.

Zhonghua xleq jumhuriyiti dewrige kelgendin keyin musteqilliq heriketliri jimiqip qalghini yoq. Lekin, xitay hökümitining din we milletler mesilisige qaratqan qattiq qol siyasiti sewebidin zor özgirish peyda bolmighan.

1980-yillardin kéyin musteqilliq herikiti qayta ulghaydi. 1981-yili Qeshqerde yüz bergen “30-öktebir weqesi”, 1990-yili 5-aprel Qeshqerde yüz bergen “Barin qoralliq qozghilingi”, 1997-yili 5-fewral yüz bergen “Ghulja weqesi” qatarliq necce qetimliq qozghilang partilidi. Bu weqelerning arqa teripide xelqara weziyettiki özgirishi mewjut idi. Aldi bilen dunya xarakterliq Islamning qayta gullinish yuquri dolquni bolup, andin qalsa Uyghurlar bilen oxshash bolghan Türkiy musulmanlar döletliri musteqil boldi. Shuning bilen ilgiri musteqilliq herikitini qollighan Sovet ittipaqining parcilan’ghan pursettin paydilinip, ilgiri kongul bolup baqmighan Amerika bashliq gherp döletlirige nisbeten musteqilliq herikiti xitaygha qarshi siyasi kuzurgha aylandi.

Xitay hökümiti musteqilliq herikitige qarita qattiq basturush siyasitini yürgüzüp keldi. Buning sewebi, musteqilliqci kücler Islam radikal kücliri bilen birliship terrorluq wastilirini qollinip, “terrorizim, bolguncilik, radikalizim” qatarliq 3 terep birleshken bir gewde xarakterigha ige bolghanliqidindur. 2002-yili 1-ayda xitay hökümiti élan qilghan aq tashliq kitap “Sherqiy Türkistan terror teshkilatining jinayiti” gha qarighanda, ottura Asiya rayonliridiki Islam radikal teshkilati bilen munasiwiti bolghan musteqilliq kücliri xinjiangning her qaysi jaylirida 1990-yildin 2001-yilghice 200 qetimdin artuq partilitish, ot qoyush, yoshurun öltürüsh, hujum qilish qatarliq terrorluq weqelirini peyda qilip 162 xitayni öltürgen.

Xitay jamaet xewpsizlik ministirligi “Sherqiy Türkistan Islam Herikiti” qatarliq 4 teshkilatni terrorci teshkilat, dep bekitgen. 2002-yili 8-ayda Qirghizistandiki Amerika elcixanisini partilitish pilani sezilip qalghanliq ücün, Amerika “Sherqiy Türkistan Islam Herikiti” ni terrorci teshkilatlar tizimlikige kirgüzgen. Emma, Afghanistandiki urushta esirge cüshken Uyghurlarni Amerika xitaygha qayturup berishni ret qilghan.

Musteqilliq herikitide Tibet dahisi Dalay Lamadek pewquladde dahisi bolmighanliqtin, Uyghurlarning birleshken qudretlik bir kücke aylinish ehtimallighi töwen. Emma, yene bir tereptin, diniy teleplerde eger qoralliq küresh otturigha qoyulidighan bolsa, Uyghurlar ünümlük kontirol qilghili bolidighan tormuzimu yoq kücke aylinidu.

Yeqinqi yillardin beri iqtisadiy tereqqiyat arqa körünüshi bilen xinjiangning ijtimai amanliqi muqum bolup kelgen bolsimu, Amerika qatarliq xelqara jemiyetning küshkürtishi bilen qozghulup “Sherqiy Türkistan musteqilliq herikiti” mesilisi murekkepliship baridighanliqini tesewwur qilish mumkin.

(Yaponcidin Ertekın terjime qildi)

Aptor heqqide izahat:
Wangke 1954-yili xitayda tughulghan. (Urümcide cong bolghan)1982-yili Beijing milletler universiteti milliy til-edebiyat fakoltetini püttürgen. 1994-yili Tokyo univeristeti universal medeniyet tetqiqat ornida yerlik medeniyet tetqiqati boyice doktorluq unwanini alghan. 1993-yili “Yaqupbegning islam siyasiti we yette sheher hakimiyitining siyasi, ijtimai birligi” namliq ilmiy maqalini yazghan. 1995-yili 1-ayda “Mong’ghul milliy musteqilliq herikiti we xitay komunistik partiyisi milliy siyasitining yolgha qoyulushi” namliq maqalini élan qilghan. Shu yili 7-ayda “Ikki olcemlik xitay—1930-yillardiki cegra rayon uqumining qurulmisi” namliq ilmiy maqalini élan qilghan. Yene shu yili “Milletning oz teqdirini ozi belgilesh nezeriyisi” namida ilmiy maqala élan qilghan.
1995-yili 12-ayning 15-küni Tokyo univeristeti neshiryatida “Sherqiy Türkistan jumhuriyiti tetqiqati” digen kitapni neshir qilghan. Wangke hazir Koube univeristetida professorluq qiliwatidu.
Wangke Yaponiyege oqushqa chiqqandin kéyin Urümcidin nurghunlighan matiriyallarni elip ciqip yaponcigha terjime qilip ilmiy maqala we kitap neshir qilghan bolsimu, uning yazghan eserliride Uyghurlarning milliy rohi, Sherqiy Türkistanning öz qudriti peqet tilgha elinmastin, Uyghurlarni xuddi xitaylar beqiwatqandek, eger tajawuzci xitaylar moma bermise Uyghurlar we bashqa Sherqiy Türkistanliqlar acliqtin ölüp qalidighandek ustiliq bilen pakitni burmilap, mustemlikicige yoshurun yardem qilip keldi.
Aldan’ghan Yaponlargha Allah buyrusa yeqin kelgüside heqiqetni ashkarilaymiz.

Eshekni heremge élip barsimu eshek peti qaytip kelidu.-(Abduqadir Jalalidin)
Yolwas yoq jang’galda maymun padıshah—Uyghur xelq maqalı.

Shunga Wangkening eserlirini oqughanda normal yerini elip shakilini köydürüwetishinglarni soraymen.
-Terjime qilghucidin.