|
Musteqilliq Üchhün Yene Bir Qedem Tashlighan Xitaydiki Uyghurlarning Qet'i
Iradisi
(4)
Kishilik
Hoquq Tetqiqatchisi Ando Kan
Milliy Medeniyet, Milliy En’enining Yoqutulushigha Bolghan Kirizis
Tuyghusi
1876-yili, Manju milliti Sherqiy Türkistanni ishghal qilish üchün herbi
yürüsh qilip, bu döletni qaram qilishta ghelibe qazan’ghan. Manjularning
padishahi, 1884-yili Sherqiy Türkistan (Qeshqeriye) ni “Xinjiang” dep
qoshuwalghan. Shundin etibaren Sherqiy Türkistan xitayning herbi hakimiyiti
astidiki mustemlikisige aylan’ghan.
Biraq, 1949-yilghiche Uyghurlar Manju herbi hakimiyitining hökümranliqigha
qarshi 42 qetim qoralliq qozghilang kötergen. 1933-yili Sherqiy
Türkistanning jenubidiki Uyghurlar “Sherqiy Türkistan Islam Jumhuhriyiti” ni
qurghan bolsa, 1944-yili Sherqiy Türkistanliqlar 2-qetim “Sherqiy Türkistan
Jumhuhriyiti” ni qurghan. Aldinqisi 3 yil dawam qilghan, keyinkisi 5 yil
dawam qilghan. Bu jeryanda Yapon hökümiti Sherqiy Türkistanning
musteqilliqini qollighan.
1949-yili Uyghurlar komunist xitaylar teripidin ishghal qilinip, 1955-yili
“Xinjiang Uyghur Aptonom Rayoni” digen namgha mejburi özgertilgen. Shundin
etibaren, Sherqiy Türkistan xitayning hökümranliqi astida turmaqta.
Sherqiy Türkistanning musteqilliqini teximu ghidiqlawatqini etrapidiki
döletlerning musteqil bolushidur. 1991-yili Sovet ittipaqining
parchilinishigha egiship, Sherqiy Türkistanning etrapidiki musulman
milletler öz döletlirige ige boldi. Elwette Uyghurlarmu ghidiqlashqa uchrap,
özlirining musteqilliqini emelge ashuridighan keypiyat yuquri dolqun’gha
kötürüldi.
Undin bashqa, milliy qirghinchiliqqa bolghan kirizis tuyghusi, xitay
millitige bolghan nepret, komunistik partiyige bolghan nepret barghanseri
ötkürliship, musteqilliq kürishini jiddileshtürmekte. Xitay hökümiti xitay
millitini Sherqiy Türkistan’gha eqip kirishke ilhamlandurup, her küni
minglighan, tumenligen xitay aqqunlar Sherqiy Türkistan’gha eqip kelip
makanlishishqa bashlighan.
Sherqiy Türkistanning sheherliride, Uyghurlarning medeniyiti buzghunchiliqqa
uchrap, Islam posunidiki himaretlerning ornigha Budda dini we xitaylarning
teriqet dinigha maslishidighan himaretler köpiyip, Uyghur tilining ornigha
xitay tili sheherlerde omumlishishqa bashlap, xitay millitining örp-
adetliri eqip kirip kirizis tuyghusini peyda qilghan. Emeliyette, Xitay
komunistik partiyesi Sherqiy Türkistanni qoshuwalghan eyni chaghlarda,
Sherqiy Türkistandiki xitayning nopusi aran 300 ming kishidin ashmighan.
Epsuski, u san dawamliq köpiyishke bashlap, 1980-yiligha kelgende 5 milyon
kishidin eship ketken. Netijide hazir bolsa Sherqiy Türkistandiki xitayning
nopusi Sherqiy Türkistan omumi nopusining 40% ge yetken.
Yene elip eyitsaq, yeqinda xitay dairiliri mekteplerde xitay tilida ders
ötüsh qararini chiqarghan. Ilgiri yüksek derijidiki medeniyetni yaratqan
Uyghurlar özlirining milliy medeniyiti, milliy en’enisining
yoqutiliwatqanliqini körüp kirizis tuyghusini hes qilishi elwettiki
hadisidur.
Yuqarqidek shara’itta, Sherqiy Türkistan musteqilliq herikiti ewjige
chiqmaqta. Sherqiy Türkistan - Xitay hökümranliqi astidiki döletler ichide
kishilik hoquq eng wehshi depsende qiliniwatqan dölettur. Sherqiy
Türkistanda kollektip tutqun qilish hadisiliri hazirmu dawam qilmaqta.
Sherqiy Türkistanda, peqet Sherqiy Türkistanning musteqillighini qollighan
kishilerge nisbeten, gerche ular tamamen tenchliq usulliri bilen qarshiliq
körsetsimu, “”terrorist” dep qarilinip, qolgha elinip, wehshi
qiyin-qistaqlargha duchar bolidu. Netijide, Sherqiy Türkistanning
musteqillighini qollap, xitaylar teripidin qolgha elin’ghanlar öz ailisige
hayat peti qaytip kélelishi mumkin emestur.
Oqush püttürgen Uyghur oqughuchilar ishqa orunlishishtin ilgiri Xitay
komunistik partiyisining nishan, siyasetlirini qet’i qollaymen,- dep
qesemname yazmisa ishqa orunlishalmaydu. Uyghurlarning musteqilliqini
qollaydighan oqughuchilargha xizmet teqsim qilinmaydu.
Dawami bar.
http://www.sankei.co.jp/pr/seiron/koukoku/2005/0504/ronbun2-4.html
|
