Musteqilliq Üchün Yene Bir Qedem Tashlighan Xitaydiki Uyghurlarning Qet'i Iradisi

(2)

Kishilik Hoquq Tetqiqatçisi Ando Kan

Munazire köpiyiwatqan we xelqara jemiyet diqqet qiliwatqan mesile- Uyghurlarning kishilik hoquqining depsende qilinishi

Sherqiy Türkistanning shimalida Altay tagh tizmisi, otturisida Asiyadiki eng chong tagh tizmisi hesaplan’ghan Tengri taghliri, jenubida Qurum tagh tizmisi we Qaraqurum tagh tizmisi sozulup yatidu. Shimalida Jung’ghar oymanliqi, jenubida Tarim oymanliqi bar. Tarim oymanliqida Teklimakan qumluqi yeyilip yatidu.

Nöwette, Sherqiy Türkistan ‘Xinjiang Uyghur aptonom rayoni’ süpitide xitaygha qoshuwelin’ghan bolup, paytexti Ürümchi, yer kölimi 1 milyon 600 ming kuwadrat kilometir bolup, xitay omumi yer kölimining altidin birini teshkil qilidu. Xitaydiki ölkiler ichide yer kölimi eng chong. Sherqiy Türkistanning shimalida Qazaqistan,, sherqiy shimalida Mong’ghuliye, gherbiy shimali we gherbiy jenubida Qirghizistan bilen Tajikistan, gherp we gherbiy jenubida Afghanistan bilen Pakistan bolup, jenubigha Tibet we Hindistan jaylashqan.
Uyghurlari- Türkiy millettur. Uyghurlarning köp qismi Sherqiy Türkistan’gha olturaqlashqan, emma 500 ming ahalisi gherbiy Türkistandiki Qazaqistan, Özbekistan, Qirghizistan, Türkmenistan, Tajikistan’gha olturaqlashqan. Undin bashqa 75 ming Uyghur Pakistan, Afghanistan, Seudi Erebistan, Türkiye, Yawropa we Amerikigha olturaqlashqan.
Uyghurlar xitay millitidin tüptin perq qilidu. Uyghurlar Altay taghliridin köchken köchmen charwichi millet bolup, uzun ötmey turaqliq turmushqa ötup dehqanchiliq bilen shughullan’ghan Türkiy millettin ibaret.
Tarixi xatirilerge asaslan’ghanda, Uyghurlar 4000 yildin artuq tarixqa ige bolup, bu jeryanda Uyghurlar özlirining medeniyitini yüksek derijide tereqqi qildurup, dunya medeniyet tereqqiyatigha töhpe qoshqan.
Mesilen, yingne bilen dawalash- Uyghur tibabitini menbe qilidu, dep gherp alimliri teshebbus qilmaqta. Uyghurlar ishletken 3 xil yeziqning biri bashqa Türk milletliri teripidin qollinilip, teximu ilgirilep Mong’ghullar qollinidighan bolup, andin Manju millitimu qollan’ghan. Uyghurlar 2- esirlerdila teriqchiliq bilen shughullan’ghan bolup, bashqa Türkiy milletlerni arqida qaldurup turghun hayatqa köchken, Yawropada Gutenberg metbechilik texnikisini keshp qilishtin nechche esir ilgiri metbechilik texnikisini igelligen.
Emma, Sherqiy Türkistanda Uyghurlarla yashimaydu. Xitay komunistik partiyisining yolyoruqigha bina’en her küni eqip kelidighan nechche tümen xitayni qoshmighanda, Qazaqlar texminen ahalining 7%ini igelleydighan bolup, undin bashqa Tung’gan, Mong’ghul, Qirghiz, Shiwe, Tajik, Özbek qatarliq milletler yashaydu.
Uyghurlarnidin bashlap Sherqiy Türkistan xelqi Islam dinigha etiqad qilidu. Uyghurlar miladi 934-yildin bashlap Islam dinini qobul qilghandin tartip ta hazirghiche etiqad qilip kelmekte.
Yeqinqi yillardin beri, herxil hökümet organliri, kishilik hoquq teshkilatliri qatarliqlar xitaygha alaqidar doklatlar we paaliyet obekitliride Sherqiy Türkistan mesilisi, Uyghurlar mesilisi köpeygili turdi. Mesilen, ötken yili 12-ayning 14-küni echilghan “XItayning kishilik hoquq mizanigha xilapliq qilishi we yalghuz perzent körüshke mejburlishi” digen temida Amerika parlamentining awam palatasi xelqara munasiwet komitetining omumi yighinida, dölet ishliri ministirligi demokratiye we kishilik hoquq xizmitige mesul kishining wakaletchisi Michael Cozacc xitay dawam qiliwatqan kishilik hoquqni eghir derijide depsende qilish qilmishliri ichide Uyghurlargha we musulman liderlerge yürgüzgen basturushliri üstide toxtalghan.
Yene, Engiliye hökümiti ötken yili 11-ayning 10-küni élan qilghan “Kishilik hoquq yilliq doklati 2004” (HumanRights Annual Report 2004）da Sherqiy Türkistan’gha kishilik hoquq tekshürüsh ömiki iwertkenlikini qeyt qilghan. Undin bashqa xelqara kechürüm teshkilati we kishilik hoquq teshkilati qatarliq chong xelqara teshkilatlarning xitaygha munasiwetlik doklatlirining bash qismidimu Sherqiy Türkistandiki kishilik hoquqning depsende qilinishi heqqide toxtalghan mezmunlar köpeymekte.
Yawropa we Amerikida Sherqiy Türkistanni öz ichige alghan ottura Asiya heqqide tetqiqat elip baridighan organlar köpeygen. Mushundaq organlarning biri bolghan ottura Asiya aq tenlikler tetqiqat orgini (Central Asia-Caucasus Institute), texi yeqinda “Xinjiang mesilisi” （The Xingjiang Problem）dep atilidighan Sherqiy Türkistan’gha munasiwetlik doklatni élan qildi. Bu toghrisidiki neshir buyumliri tushmu- tushtin élan qilinmaqta.

Dawami bar.

http://www.sankei.co.jp/pr/seiron/koukoku/
2005/0504/ronbun2-2.html