Musteqilliq Üçün Yene Bir Qedem Tashlighan Xitaydiki Uyghurlarning Qet'i Iradisi

Kishilik Hoquq Tetqiqatçisi Ando Kan

Heisei (Yapon padishasining yilnamisi) 16 - yili (2004 - yilini dimekçi) 9-ayning 18 - küni Sankei gezitining xelqara sehipiside kiçik bir xewer élan qilindi.
“Xianggangda çiqidighan Xitayning Wenhuibao gezitining xewirige qarighanda Uyghur teshkilati Amerikida surgundiki hökümet qurdi, Xitaydin ayrilip musteqilliqni telep qiliwatqan Uyghur teshkilati Amerikida surgundiki hökümet qurdi, Sherqiy Türkistan jem’iyiti (Awistiraliyediki)ning re’isi Exmet Igemberdi jumhur reislikige teyinlendi. Hökümet qurghanlar Amerika hökümitining qollishini we yardem bérishini telep qildi.” (Yaponiyening Ortaq xewer agentliqi Xianggangdin iwertken xewiri).
Xitayning tajawuz qilishi we qoshuwelishi bilen uzun yillar Xitay mustemlikiside azap çekken Uyghur milliti musteqilliqqa qarap dadil bir qedem tashlidi. Uyghur milliti, Xitay komunistik partiyisining wehshi basturushidin qutulup musteqilliq muradigha yetelermu? Bu mesile bundin keyin shuhbisizki putun dunyaning diqqet-etibarini qozghimay qalmaydu.　
Biraq, Uyghur we Sherqiy Türkistan disem, bu qaysi yerdur? Dep angqiralmaydighan kishiler kop bolushi mumkin. Xitayda kishilik hoquq eng wehshi yosunda depsende qiliniwatqan we wehshi basturushqa uçrawatqan, “Xitayning qoral-yaraq ambiri”-dep atiliwatqan Uyghur doliti heqqide qisqiçe toxtilip otmekçimen.
Uyghurlar ozlirining yurtini Sherqiy Türkistan-dep ataydu. U zimin asasen Xitaylar Shinjiang Uyghur Aptonom Rayoni dep atawatqan tupraq bilen birdek bolup, Shinjiang digen isim çégra rayon digen menide, Xitayning çégrisi tereptiki zémin bolup, eqli-hushi jayida we sawatliq insanlar Shinjiang Uyghur aptonom rayoni digen namni ishletmeydu.
Sherqiy Türkistan ottura asiya yipek yolidiki yer nami. Yipek yoli diginimiz, Yawropa we Asiya quruqluqini késip ötidighan Xitay bilen Yawropani tutashturidighan soda yolidur. Dengiz qatnishining tereqqiyati bilen muhim rolini yoqatqan qedimi 15-esirlergiçe bolghan zamanlarda, sherq we gherp medeniyitining jan tomuri bolup gullen’gen yipek yolidur.Televizor programmiliri we resimlerni korup tesirlen’gen kishilermu kop dep oylaymen. Ottura Asiyada eng jelp qilarliq qedimiy asare-etiqiler, bostanliq sheherler, togiler bilen yurgen karwanlar, ashu yipek yolining sherq teripide Uyghurlarning zémini-Sherqiy Türkistan bardur.
Sankei geziti uyushturghan bu yil 4 - aydin etibaren yil axirghiçe Tokyo, Hyogo, Okayama wilayetliride elip berilidighan paaliyetlerdiki “Yipek yoli közrgezmisi, xiyaldiki astane, Kirorendin meng’guluk astane Xi’en’ge” namliq paaliyet uçun hewes bilen kutiwatqan kishiler kop bolsa kerek. Bu yipek yoli korgezmiside, gherbiy diyardiki Monariza tunji çehrini korsitidu, NHK (Yapon dolet radio-televiziyesi-Nippon Housou Kyoukai ning qisqartilmisi)de tarqitiliwatqan programmilargha egiship yipek yoli qizghinliqi qayta yuquri dolqun’gha koturulushi mumkin.
Sherqiy Türkistan,Uyghur digenni bilmeymen, yipek yolidiki Qeshqer, Yerkent, Turpan, Urumçi qatarliq sheherlerni bilimen- deydighan kishiler kop dep oylaymen.Undin bashqa qumluqtiki yadikarliqlar, bostanliq, eng qiziqarliq milliy naxsha- ussulni koz aldigha kelturidighan kishilermu nurghun. Nara shehridiki Shosouin dep atilidighan muzeyxanida hazirmu saqliniwatqan qash teshi, eynek buyumlar, HIndistanning budda dinigha ait tepindilarni sozlep tugetkili bolmaydu. Gherbiy Asiya we ottura Asiyaning din, medeniyet, mehsulatliri, örp-adetlirini Yaponiyegiçe yetkuzup, Yapon medeniyitige çongqur tesir korsetken yipek yolining sherqiy qismi Sherqiy Türkistandur.
Sherqiy Türkistanni bilmeymen, emma Xitayning gherbir shimalida xeterlik tagh tizmiliri, qumluqlar, oymanliqlar bar, deydighan kishilermu nurghun bolsa kérek. Shundaq, ashu Xitayning gherbiy gherbiy shimalidiki tebi’i tupraqlar Sherqiy Türkistandur.
　-Dawami bar
www.sankei.ço.jp/pr/seiron/koukoku/2005/0504/ronbun2-1.html