Ushtumtut Qozghalghan Ménge Qan Tomur Kisili
 

Mehmet Emin

Kirish söz

Amerikida ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghanlar tehminen 4 miliyun etirapida bolup, her yili tehminen 500000 Amerikiliq ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolidu. Uygur rayunida gerche bu kiselge giriptar bolghanlarning sanliq melumati gerche anche iniq bolmisimu, biraq mining bilishimche nisbet boyiche eyitqanda Amerikidin herguz towen emes. Uygur Rayunidimu her yili nurghun kishiler mushu kisel tupeylidin miyip bolup orun tutup yitip qiliwatidu we yaki hayatidin ariliwatidu. Eger chetelde we yaki yaqa yurutlarda turiwatqan qirindashlarning ata anisi eger bu kiselge giriptar bolup, miyip bolup orun tutup yitip qalsa yaki hayati hewep astida qalsa, perzent bolghan herqaysimiz her hil sewepler tupeylidin wetenge qaytip, ata animizning halidin hewer alalmasliqimiz mumkin, shunga shundaq kilishmeslikning ata animizda ushtumtut yuz birip qilishtin saqlinish uchun az tola yardimi bolup qalar digen mehsette, bu maqalini yizip wetendashlargha sundum. Allah hemmeylenning ata anisining tinini salamet, omurini uzun qilsun. 

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili digen qandaq kisel?

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke, brain attack 中风, 脑血管意外) adette mingining bir qismidiki qan aylinish tosalghugha uchurash tupeylidin kilip chiqqan bir hil kisellik. Ademning mingisining qan aylinishi tosullup qalghanda, minge hujeyliri oksigingha irishelmeydu, shuning bilen bir qisim minge olushke bashlaydu.   

Bir qisim mingining yaki mingining bir qismining olushi sozliyelmeslik, kozi kormeslik yaki kozi ghuwalishish, herkiti tosalghugha uchirash yaki qol puti maghdursizliq, palaj bolup qilish qatarliq ehwallarni kelturup chiqiridu. Bu ehwallarning eghirliq derijisi, turi we dahirsi zehmige uchurghan mingining ornigha we dahirsige baghliq bolidu. 

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke, brain attack) kilip chiqish sewibige asasen ikki chong turge ayrilidu.

1.      Minge qan tomuri tosulup qilip mingige qan yitishmesliktin kilip chiqqan minge qansizlinip olush kisili (cerebral infarction，脑梗塞).

2.      Minge ichide qan chiqishidin kilip chiqqan mingige qan chushush kisili (intracerebral hemorrhage，脑内出血).

Bezi kishilerde bezi aldinqi alametler korulidu, bu bu kishining yiqin kelguside ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke) ge giriptar bolushining bishariti hisaplinidu. Bu alametler adette mingige waqitliq qan yitishmeslik (transient ischemic attack or TIA, 短暂性脑缺血) yaki yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke，微型脑梗塞) dep atilidu. Mingige waqitliq qan yitishmeslik sewibidin kilip chiqqan bu alametler adette bir nechche minut dawap qilidighan bolup, hichqandaq miyipliqni kelturup chiqarmaydu.

Nurghun ehwallarda, ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke) bedenning birla teripige yeni ong teripige yaki sol teripige tesir korsutidu.  Eger mingige qan yitishmeslik ong mingide yuz bergen bolsa, bedenning sol teripi tesirge uchiraydu. Eger mingige qan yitishmeslik sol mingide yuz bergen bolsa, bedenning ong teripi tesirge uchiraydu

Minge qan tomuri tosulup qilishtin kilip chiqqan minge qansizlinip olush kisili (cerebral infarction). 

Tehminen 85% ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke) mingige qan yitishmeslik sewibidin kilip chiqqan bolup,  mingini qan bilen teminleydighan qizil qan tomuri tosulup qalghanda mingige qan yitishmeydu, shuning bilen shu qan yitishmigen dahirdiki mingining olushini (cerebral infarction) kelturup chiqiridu. Minge qan tomurining tosulup qilishini minge qan tomuridiki uyushup qalghan qan yaki bedenning bashqa qismida uyushup qalghan qanning qan iqimigha egiship mingige kilishi kelturup chiqiridu. Eger uyushup qalghan minge qan tomurining her qandaq yiride turup qalsa, minge qan tomuri tosulup, mingige qan yitishmeslik we qan yitishmigen mingining olushini kelturup chiqiridu. Qanning uyushup qilishi adette qandiki kolestirol iship kitish sewibidin kilip chiqqan qan tomu qitiwilish kisili barlarda kop uchuraydu. Yeni qandiki kolestirol yuqurlap ketkende, ihtiyajdin iship ketken kolestirol, qan tomur timigha olturshup, qan tomurni taraytiwitidu, hemde qan tomurning ilastikiliqi towenlep kitidu. Netijide qan iqimi astilap, mingige qan yitishmeslik ehwali kilip chiqidu. Bu hildiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili Uygurlar arisida eng kop uchuraydu. 

Qan tomurning tosulup qilishini bedenning bashqa jayliridin qangha egiship iqip kelgen bezi ushshaq toqulmilar kelturup chiqirshimu mumkin.  

Mingige qan chushush kisili (intracerebral hemorrhage).

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining qalghan 15%  mingini qan bilen teminleydighan qan tomurning yirilip kitip, minge ichide qan chiqish sewibidin kilip chiqidu. Qan tomurning yirilip kitishi adette minge qan tomur osmisi barlarda yaki minge qan tomuri normal bolmighan kishilerde kop uchuraydu.

Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke) Digen Nime?

Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke) diginimiz mingige waqitliq qan yitishmeslik sewibidin kilip chiqqan we bir nechche minut dawap qilghan kozi torlushush, bishi qiyish, ushtumtut yiqilip chuchush, puti yaki qolini midirlitalmasliq, gep qilalmasliq qatarliq alametlerni kozde tutidighan bolup, adette hichqandaq miyipliqni kelturup chiqarmaydu.

Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke) adette uyushup qalghan qan melum minge qan tomurini waqitliq tosup qilishi sewibidin kilip chiqidu. Yeni bu uyushup qalghan qan yingidin peyda bolghan we tihi toluq qitiship ketmigen bolghachqa, qan tomurning waqitliq tosulup qilishini kelturup chiqarghan bolsimu, biraq arqidinla iqip kelgen qan teripidin qayta irip tashlinidu, shuning bilen bu qan tomur qaytidin ichilip kitidu.

Yenggil tiptiki ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Mini Stroke) de korilidighan yuqarqi alametler nahayti muhim agahlandurush bolup, u yiqin kelguside tihimu ighir bolghan ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili peyda bolidighanliqidin direk biridu. Herqan kishi bolupmu yishi 50 din ashqan kishilerde yuqarqi alametler korulse, herguzmu sel qarashqa bolmaydu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili (Stroke) ge munasiwetlik melumatlar.

1. Amerikida ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghanlar 4 miliyun etirapida.
2. Her yili 500000 Amerikiliq ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolidu.
3. Gerche aldinqi 20 yil ichide dawalash jehette kop ilgirleshler bolghan bolsimu, biraq bu kisel Amerikida yenila 3-derijilik chong qatil hisaplinidu.
4. Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili adette ighir kisel hisaplinidighan bolup, kisel tupeylidin olup ketken minge qayta eslige kelmeydu, biraq olup ketken bu bir qisim mingining hizmitini bara bara mingining bashqa saq qismi oz ustige ilishi mumkin.
5. Kopunche kishiler yurek kisi qozghalghanda derhal jiddi bolumge birip korunishni bilidu, biraq ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghanlar kem digende 12 saettin kiyin andin dohturhanigha baridu. SHuning bilen dawalashta eng qimmetlik bolghan waqitni qoldin birip qoyudu.
6. Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili 2400 yil ilgiri Giritsiyelik Miditsina alimi Hipokiladi teripidin bayqalghan bolup, u kishi bu kiselni ushtumtut palej bolup qilish dep atighan.
7. Eger diqet qilsingiz, bu kiseldin saqlanghili bolidu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining deslepki alametliri

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining deslepki mezgilide towendikidek alametler korulidu.

1. Yuzi, qoli we putining bir teripi (ong teripi yaki sol teripi) ushtumtut qolushush.
2. Bir kozi ushtumtut ghuwalishi yaki korelmeslik.
3. Ushtumtut sozliyelmeslik yaki aghzi gepke kelmeslik.
4. Ushtumtut sewepsiz bishining bir teripi qattiq aghrish.
5. Ushtumtut sewepsiz bishi qiyish we hushidin kitish.

Mingining Hizmet Tehsimat Ehwali

Adem mingisi nahayti murekkep organ bolup, gerche putun bedenning nahayti kichik bir qismini igellisimu, biraq putun bedendiki qanning 25% din behriman bolidu.

Ong qolini ishlitishke adetlengen kishining sol mingisi asasliq orunni igelleydu. Sol qolini ishlitishke adetlengen kishilerning tehminen 90% ning ong mingisi asasliq orunni igelleydu. Normal ehwalda ong minge muzika, guzel senet, matimatika, este saqlash, anglash, korush we herket qatarliq wezipilerni oteydu. Sol minge yizish, oqush, sozlesh, chuchunush, tepekkur qilish, este saqlash, anglash, korush we herket qilish qatarliq wezipilerni oteydu.

Qandaq amillar ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilini kelturup chiqiridu?

Herqandaq kishining ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqi bolsimu, biraq bezi kishilerde bolidighan bezi amillar bu kishilerning bu kiselge giriptar bolush ihtimallighini ashurwitidu. Bezi amillardin saqlanghili bolidu, yene bezi amillardin saqlanghili bolmaydu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan hemde saqlanghili bolmaydighan amillar:

1. Yash; kishiler yashanghanda bu kiselge giriptar bolush ihtimalliqi yuquri bolidu.
2. Jinsi; Erler ayallargha nisbeten bu kiselge asan giriptar bolidu.
3. Irqi we milliti; qara tenliklerning bu kiselge giriptar bolush nisbiti aq tenliklerdin yuquri bolidu. Uygurlarning bu kiselge giriptar bolush nisbiti Hittaylardin yuquri bolidu.
4. Qen kisili; qen kisili bar kishilerning bu hil kiselge giriptar bolush nisbiti yuquri bolidu.
5. Bishining bir teripi aghrish kisili (migraine headaches, 偏头痛) barlar.
6. Burun bir qitim ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghanlar.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolush ihtimalliqini ashurwitidighan hemde saqlanghili bolidighan amillar:

1. Yuquri qan bisimi. Dora yep qan bisimini konturul qilghanda, ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolushning aldini alghili bolidu.
2. Qisqa muddetlik mingige qan yitishmeslik. Bu seweptin kilip chiqqan herqandaq alametke sel qarimasliq kirek.
3. Minge qan tomur osmisi
4. Simizlik, herketni az qilish we tamqni kop yiyish.
5. Qandiki kolestirol yuquri bolush
6. Heddidin ziyade kop haraq ichish
7. Tamak chikish
8. Yurek qan tomur kisili, misalen qizil qan tomur qitiwilish kisili (artherosclerosis, 动脉硬化) qanning uyushup qilishini kelturup chiqiridighan bolup, bu kisel bar kishilermu ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige asan giriptar bolidu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilini qandaq bir terep qilish kirek?

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili meyli yenggil tiptiki bolsun, meyli eghir tiptikisi bolsun, hemmisi jiddi kisellikler turige kiridighan bolup, bu kiselge giriptar bolghan adem, shu haman derhal jiddi bolumge korunishi kirek.

Kiselning peyda bolghan ornini we sewibini derhal iniqlash dawalashta bekla muhim bolup, qan tomurning tosulap qilish sewibidin kilip chiqqan kisellik bilen mingide qan chiqish sewibidin kilip chiqqan kisellikni dawalash usuli putunley ohshimaydu. Eger kisellik minge qan tomurning uyushup qalghan qan teripidin tosulup qilishi sewibidin kilip chiqqan bolsa, derhal qan uyutidighan dora ishletse, bolupmu deslepki 3 saet ichide dawalash ilip barsa, bimarning hayatini saqlap qalghili we miyip bolup qilishning aldini alghili bolidu. Eng muhim mesile tiz diyagunuz qoyup, tiz dawalashta. Dawalash ilip barghan waqit qanche kiyinge surulgensi, unimi shunche nachar bolidu.

SHunga bu kiselge giriptar bolghanda derhal dohturgha birish bekla muhim.

Eger kisellik minge qan tumurini yirilip kitishi tupeylidin, mingide qan chiqish kelturup chiqarghan bolsa, qan tohtidighan we mingining suluq ishship kitishning aldini alidighan dora ishletse bolidu. Eger diyagunuz hata bolup qilip, qanni uyutidighan dora ishletse, qan chiqishni tihimu tizlitip, bimarni olum girdawigha baldurraq ilip birishi mumkin. SHunga bu kiselning sewibini iniqlash dawalsh uchun bekla muhim. Adette CT yaki MRI qatarliq eswaplar bilen tekshurush arqiliq bu kiselning qaysi seweptin kilip chiqqanlighini iniqlash anche qiyin emes. Uning ustige wetende nahiye derijiliktin yuquri dohturhanilarning hemmiside CT bar.

Undin bashqa opiratsiye qilish arqiliq, qan tomurni tosiwalghan uyushup qalghan qanni iliwitish, mingige chushken qanni tazlap, mingining bisimini towenlitish qatarliq dawalash usulliri bolup, bu dawalash usulliri sharahit we tehnikining cheklimisige uchuraydu.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili bolghandin kiyin qandaq aqiwetler yuz biridu?

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisili ohshimighan kishilerde ohshimighan aqiwetlerni kelturup chiqirishi mumkin. Bezi kishiler toluq eslige kilishi mumkin, bezi kishiler ohshimighan derijide miyip bolushi hetta olup kitishimu mumkin. 

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilidin kiyin kilip chiqidighan aqiwetler: 

1. Sozliyelmesli we gep sozi iniq bolmasliq.
2. Kozi kormeslik yaki kozining korush derijisi towenlep kitish.
3. Esini yoqutup qoyush yaki este saqlash qiyin bolush.
4. Diqitini bir yerge yighalmasliq
5. Bir teripi palaj bolush yaki bir tereptiki put qoli maghdursiz bolush.
6. Tengpungluqni yoqutush, yaki tengpungluqni saqlash qiyin bolush.
7. Bedini boshap kitish yaki qitip qilish.
8. Tirining sezgurligi iship kitish yaki towenlep kitish.
9. Sewpsiz bedenliri aghrish.
10. Chong kichik teretni konturul qilalmasliq yaki chong kichik teret qilish qiyin bolush.
11. Eghizi bir terepke maymaq bolup qilish.
12. Tamaq yiyish yaki tamaqni yutush qiyinlishish
13. Keypiyati we haraktiri ozgurep kitish
14. Kishiler bilen munasiwet qilalmasliq yaki bashqilardin asan hapa bolup qilish.
15. Olup kitish

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilidin kiyin eslige kilish 

Kishiler Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolghandin kiyin eger wahtida we muhapiq dawalansa ohshimighan derijide eslige kilidu. Deslepki 3 ay ichide eslige kilish eng tiz bolidu, biraq eslige kilish 6 aydin 1 yilghiche dawam qilidu. Nurghun kishiler bir yildin kiyin andin eslige kilidu. SHunga eslige kilishke bolghan ishenchini boshashturmasliq, umutluk bolush kirek. 

Bu kiselge giriptar bolghanlarning eslige kilish derijisi ohshash bolmaydu. Kishilerning addi we eng iptidayi qabiliyiti baldur eslige kilidu. Eslige kilish tertiwi adette towendikiche bolidu:  

1. Aldi bilen olturghandiki we ornidin turghandiki tengpungluqi.
2. Andin ornidin turush
3. Andin mingish
4. Adette putining herkiti qolining herkitidin burun eslige kilidu.

Bu kiselning eslige kilish jeryanida, kiselge kichik baligha her hil nersilerni ugetkendek ugutush, kiselni umutsizlendurmeslik, righbetlendurush, kemsitmeslik nahayti muhim bolup, ahilisidikilerning nahayti taqetlik bolushi bimarning toluq eslige kilishide nahayti muhim.

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilige giriptar bolushning aldini alghili bolamdu? 

Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining aldini ilishning eng yahshi usuli heterlik amillrani towenlitip salametlikingizni yahshilashtin ibaret. Undaqta siz towendikilerge diqet qiling: 

1. Qandiki kolestirolni towenliting.
2. Eger tamaka chikidighan bolsingiz, tamakini tashlang.
3. Hedidin ziyade kop haraq ichmeng.
4. Eghirliqingizni konturul qiling.
5. Muhapiq herket qiling we beden chiniqturung.
6. Aqsil we vitamin kop, may az bolghan saghlam yimekliklerni istimal qiling. Mayliq goshlerni we qorima tamqlarni az yeng yaki yimeng. Uning ornigha biliq qatarliq dingiz mesulatlirini we koktat, yelyimishlerni istimal qiling.
7. Eger yurek qan tomur kisilingiz bolsa wahtida dawaliting.
8. Qen kisilingiz bolsa yahshi konturul qiling.
9. Qan bisimingiz yuquri bolsa, dorini uzuldurmey yep, yahshi konturul qiling.
10. Ushtumtut qozghalghan minge qan tomur kisilining herqandaq aldinqi alametlirige sel qarimang.
11. Aspilin (Aspirin) ni uzun muddet normal istimal qiling.
12. Vitamin E ni uzun muddet normal istimal qiling.

 Resimler we sanliq melumatlar www.YourMedicalSource.com din ilindi  

Herqandaq pikir we telepler bolsa, Dr_Memet@yahoo.com gha het yizing