Dowlet Tili Uygur Tili!

Uygur Sadasi

Yéqinda chet'ellerdiki her qaysi internet tor betliride 9- ayning 14- küni Amerikining Washin'giton shehride qurulghan < Sürgündiki Sherqiy Türkistan Hökümiti> ning asasi qanuni élan qilindi, emeliyette <Sürgündiki Sherqiy Türkistan Hökümiti>ning qurulushini meyli qaysi jehettin bolmisun , Sherqiy Türkistan xelqining milli azatliq körishide , dewir bölgüch ehmiyetke ige zor weqe dep qarashqa bolidu. Chünki hökümetning fonkisiyesidin élip éyitqanda, eger bu hökümet öz rolini toluq jari qilduralisa, u halda Uygur xelqining musteqilliq körishini xelq'aralashturush we bashqa jehetlerde téximu küchlük bolghan ijtimai asasqa ige bolidu. Bu jehette her qandaq bir teshkilatning rolini hökümetning roli bilen silishturushqa bolmaydu. Chünki guroh yaki teshkilatlar bir türküm adamlerning menpeetige wekillik qilsa, hökümet bir pütün millet yaki xelqning menpeetige wekillik qilidu. Shu seweptin yéngi qurulghan bu hökümetni qollash, yardem bérish, yüz bergen shundaqla yüz bérish ihtimali bolghan her türlük yitersizlikler heqqide soghuq qanliq bilen ilmi asasta tenqidi pikir yürgüzüsh hökümetning buningdin kéyinki hizmetliri üchün tolimu muhim. Bu hökümetni qarilash, haqaretlash, hökümet ezalirining shehsiyitige hujum qilish qatarliqlar uchigha chiqqan bimenilik we ehmeqliqtin bashqa nerse emes, bu xil yarimas qiliqlar musteqilliq körishimizge ziyan yetküzidiki, hergiz payda bermeydu.

Men töwende < Sürgündiki Sherqiy Türkistan Hökümiti > élan qilghan Sherqiy Türkistanning asasi qanuni heqqide oylighanlirimni köpchilik bilen ortaqliship körüshni xalaymen.

Méningche bu asasi qanunda saqlanghan yitersizlikler tuwendikiche:
1- asasi qanunning 1- bölüm 6- maddisida " Sherqiy Türkistanning dowlet tili Uygur we Qazaq tillirini asas qilidu" dep yézilghan. Nahayti éniqki, bu maddini Sherqiy Türkistandiki 20 miliyondin artuq Uygur xelqi hergiz qubul qilmaydu. Chünki Sherqiy Türkistanda ezeldin Uygur tili hemme millitler ortaq halda qollunidighan til bulup kelgen. Manjular ishghaliyiti we kéyinki dewirlerdiki Xitaylar ishghaliyiti dewridimu Uygur tili Sherqiy Türkistanning asasliq tili bolup kelgen. Bügünki kündimu kommunist Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistandiki 80% tin artuq yerlik xelqning Uygur tilida sözlishidighanliqini inkar qilalighini yoq. Nupus jehettin élip éytsaq, Sherqiy Türkistandiki Qazaq xelqining nupusi yerlik milletler umomi nupusining 10 % gimu yetmeydu. Bundaq ehwalda qandaqmu Qazaq tilini Uygur tili bilen barawer orungha qoyup, dowlet tili dep élan qilishqa bolsun? Qazaqistanni misalgha alsaq, bu dowlette Ruslarning nupusi Qazaq millitingki bilen ohshash digudek bolsimu, Qazaqistan risboblikisining asasi qanunida, Qazaq tili dowlet tili, Rus tili bolsa, milletler ara qollunilidighan til, dep yézilghan. Mana bu Qazaq dowliti we Qazaq xelqining öz tilini hemmidin yuquri orungha quyidighanliqini hemde öz tiligha bolghan yüksek hörmitini ipadileydu. Biz bolsaq asasi qanunimzning beshighila bashqa bir milletning tilini Sherqiy Türkistanning dowlet tili dep yeziwatimiz.bu bizning tolimu hamaqet ikenlikimizdin dérek beremdu-qandaq?
Bir milletning tili we yeziqi shu milletning nechche ming yilliq tarixining mehsuli. Bir dowletke nisbeten éyitqanda, ene shu dowlet dep atalghan jughrapiyelik teritoriyening heqiqi igisi bolghan milletning tili we yéziqila shu dowletning birdin-bir dowlet tili bulalaydu. Bu jughrapiyelik teritoriyege kéyinche kélip yerliship qalghan bashqa milletler yaki itnik guruppilarning tilliri hergiz bu dowletning dowlet tili bulalmaydu. Sherqiy Türkistan Uygur xelqining ata makani, Uygur xelqi nechche onming yillardin buyan, Alla özlirige behshende qilghan bu muqddes tupraqni qoghdash we güllendürüsh yolida miliyonlighan qurbanlarni bérdi hem bériwatidu. Gerche hazir wetinimiz Sherqiy Türkistan Xitay mustemlikichilirining paskina ayaqliri astida depsende qiliniwatqan bolsimu, Uygur xelqi öz wetinining musteqilliqigha tentene qilidighan, muqeddes wetinimiz Sherqiy Türkistan dunyadiki bashqa qusteqil dowletler qataridin orun alidighan künler haman yétip kilidu.

Qazaq xelqining millet süpitide Sherqiy Türkistangha yerlishishi asasen wetinimizde qurulghan Ili Sultanliqining axirqi mezgillirige toghra kilidu. Uningdin burunqi uzaq tarixi dewirlerde peqet Uygur xelqila Sherqiy Türkistanning birdin-bir yerlik ahalisi bulup yashap kelgen. Rusyediki oktebir inqilawining aldi-keynide, Rus basqunchilirining zulimidin qachqan türkümligen Qazaq, qQirghiz, Özbek, Tatar qatarliq milletler Sherqiy Türkistan ziminigha kélip yerlishishke bashlighan.

Uygur xelqi bu qérindash milletlerge qarita tarixtin buyan keng qosaqliq bilen muamile qilp kiliwatidu. Bu qerindash milletlerdin chiqqan köpligen munewer shehsilermu Sherqiy Türkistanni güllendürüsh yolida az bolmighan yürek qanlirini teqdim etti. Bolupmu 1944-1949- yillardiki Sherqiy Türkistan inqilabi dawamida, bu qerindash milletlerdin yétiship chiqqan köpligen ataqliq erbaplar Uygur xelqi bilen mürini mürige tirep, Sherqiy Türkistanning musteqilliqi üchün köresh qilghan idi. Sshunglashqa Uygur xelqi bu ataqliq erbaplarni Sherqiy Türkistanning milli qehrimanliri qatarida hörmetlep, bügünki künge qeder ularni yad étip kelmekte.

Qazaqistan dowlet bashliqi Nursultan Nazarbayiwning mundaq bir gepi isimde: " Qazaqistan Risboblikisi Qazaq xelqining dowliti, bashqa milletler bolsa, Qazaqistangha méhman. " Mana bu sözdin Qazaqistanda yashawatqan, Qazaq bolmighan milletlerning shu jumlidin Qazaqistandiki Uygur xelqining ijtimai ornini köriwalghili bolidu. Nursultan Nazarbayiwning bu sözini Sherqiy Türkistangha tedbiqlisaq, Sherqiy Türkistan Uygur xelqining dowliti, Sherqiy Türkistandiki bashqa milletler bolsa, Sherqiy Türkistangha mihman. Shundaq iken, Sherqiy Türkistangha mihman bolghan bir milletning tiligha qandaqmu Sherqiy Türkistanning dowlet tili qatarida muamile qilghili bolsun?!!!

Asasi qanunning 1- bölüm 7- maddisida mundaq yezilghan: " asasi qanunning yuqurida yezilghan 1-2-3-4-5- we 6- maddiliri her qandaq sharayitta özgertilmeydu, we özgertishke teshebbus qilinmaydu."
Méningche mushu maddining özini asasi qanundin putunley chiqirip tashlash kerek. chünki biz künsiri özgürüsh ichide turiwatqan obiktip dunyada yashawatimiz. shunglashqa özimizning subiktip arzusigha tayinip shey'ilerge özguridu yaki özgermeydu dep höküm qilsaq, bu tolimu yenggillik bulup qalidu. Dewlitimizning nami, dowlet bayriqi we dowlet girbi qatarliqlar ejdatlirimizdin bizge qalghan en'eniwi miraslar, men bu yerde bu buyuk miraslardin waz kichish kérek dimekchi emesmen. Bulupmu bugunki künde bu miraslargha warisliq qilish bizning perzimiz hem qerzimiz. kelguside wetinimiz musteqilliqe erishkendin kéyin, wetendiki 20 miliyondin artuq xelqimizning bu miraslargha qandaq muamilide bulushini shu waqittiki sharayit we xelqning arzusi hemde iradisi belguleydu. shuning üchün asasi qanundiki alaqidar maddilarni özgertish yaki özgertmeslikni hazirla bikitip qoyush hajetsiz.
Aasasi qanunning 13- bolum 1- maddisida yene mundaq yezilghan: " mezkur parlament her qandaq waqitta parlamentning üchtin ikki awazi bilen asasi qanunning 1- bölümining 1-2-3-4-5-6- maddiliridin bashqa her qandaq maddilirigha özgertish kirguzeleydu......." bu yerde kimning arzusi közde tutuliwatidu ? Wetendiki 20 miliyondin artuq Uygur xelqining arzusimu yaki melum az sandiki ademlerning öz nupuzini tiklesh yolidiki meqsetlik pilanlirimu? Eger xelqning arzusi közde tutulghan bolsa, yene bir qétim tekitlep otush lazimki, Sherqiy Türkistandiki Uygur xelqi her qandaq sharayitta Qazaq tilidin ibaret bir méhman millet tilining Sherqiy Türkistanning dowlet tili dep tonulishigha qoshulmaydu hem yol qoymaydu.
Diqqet qilshqa tigishlik yene bir mesile, bu asasi qanun tilining asasen turikche bolghanliqi. hemmimizge melum, Uygur tili altay tilliri sestimisining turki tillar guruppisidiki sherqi til turkumige kiridu, turk tili bolsa, gherbi til turkumige mensup. ikki millet tili otturisidiki girammatikiliq ayrimiliqlarni chushenmestin Uygur tili ornigha turk tilini ishlitish, bu asasi qanunda korulgen yene bir chong ajizliq.

Bir dowletning asasi qanuni choqum shu dowlettiki asasliq milletning tilida yezilishi lazim. Uygur tili dunyadiki eng pahasetlik tillarning biri, Uygur tilining ipadilesh, söz yasash, jümle tuzush iqtidarimu türki tillar guruppisidiki bashqa her qandaq turki tildin ustun turidu.
Shundaq iken, biz nime uchun özimizning til bayliqimizgha tayanmay, dowletning eng asasliq pirogrammsi bolghan asasi qanungha qopal, kelengsiz türkche sözlerni sighdap kirgüziwalimiz?
Men parlament ezaliri we hökümet rehberlirining 11- ayning 20- künidin 25- künigiche bolghan parlament yighinida, asasi qanundiki yuqurqi maddilar heqqide estaydilliq bilen muzakire elip bérip, zurur bolghan tuzitishlerni kirguzushini umut qilimen.

Milli musteqilliq korishimizde elbette bashqa milletlerning we dowletlerning yardimige muhtaj bolimiz, biraq bundaq yardem hergiz bashqa millet we dowletlerge hoshamet qilish, ar-numusni sétish, Uygur millitining ghororini yerge urush bedilige bolmasliqi kérek.

Shu nerse isimizde bulushi lazimki, meyli gherip elliri bolsun, yaki türki eller bolsun, héchqaysisi bizning wetinimizni musteqil qélip bermeydu. Musteqilliq peqetla wetinimizdiki 20 miliyondin artuq Uygur xelqining qanliq köreshliri bedilige kélidu. Shunglashqa musteqilliq körishining tizgini choqum özimizning qolida bolushi kérek.

Bu mening < SürgündikiSherqiy Türkistan Hökümiti > élan qilghan asasi qanun heqqide oylighanlirim. Biraq shunimu mueyyenleshtürüsh lazimki , < Sürgündiki Sherqiy Türkistan Hökümiti>ning üzül-késil musteqilliq bayriqini kötürüp dunyagha kélishi hoshallinarliq ish, bolupmu " aptonomiye" , " öz teqdirini özi belgülesh" digenge ohshash ebjesh uqumlar ewji éliwatqan, özining qolidin kelmigen ishlarni " shert-sharayitning piship yétélmigenlikige " dönggep qoyidighan erkeklirimiz köpüyüp kétiwatqan, hemme umidni bashqilarning shapaitidin kütidighan lata mijezlik ademler özini bazargha séliwatqan bir peyitte, < Sürgündiki Sherqiy Türkistan Hökümiti>ning üzül-késil musteqilliqni qolgha keltürüsh üchün köresh qilish shuari xelqimizning rohigha pütmes-tügimes medet bolghusi.

Aahirida Uluq Aalladin <Sürgündiki Sherqiy Türkistan Hökümiti> rehberlirige eqil-idirak, pem-paraset we éghir-bésiqliq ata qilishni tileymen.

2004- yili - 10 - ayning 21 - küni