Beijingning Sherqiy Türkistangha Yürgüzüwatqan Diniy Siyasiti

2003 – yili, 5 – ayning 26 – küni dölet ishliri kabiniti atalmish “Shinjangning tarixi we tereqqiyati”namida 2 – qétimliq aq tashliq kitap élan qildi.

Bu kitap söyümlük wetinimiz – Sherqiy Türkistan ( Atalmish Shinjang Uygur aptonom rayoni) ning tarixi we hazirqi ehwaligha beghishlanghan bolup, Beijing hökümi:” Shinjang ezeldinla Junggoning ayrilmas bir qismi, Uygurlar Zhounghua millitige mensup...” dep ebjighi çiqqan kona sepsetisini kötürüp çiqti. Hemmige melumki, Uygurlar neççe ming yillardin buyan özining milli dölet qurulush enenesini taki kommunistik Xitay basqunçiliri 1949- yili öktebirde Sherqiy Türkistanni bésip alghangha qeder dawamlashturup kelgen, dunya mediniyiti we tarixigha zor töhpiler qoshqan medini milletlerning biri, bu bir tarixi heqiqet!
Bu özimizning hem dunyaning nopuzluq tarixshunas we pen alimliri téripidin birdek étirap qilinghan.
Beijing hökümranliri özining mustemlikiçilik hem basqunçiliq siyasitini aqlash üçün öktemlik bilen tarixni astin-üstün qilip, pakitlarni burmilap yazghan bu yalghan mustemlikiçilik siyasi tarixini xelqimiz alliqaçan ret qiliptashlighan hem jawap bérishkemu erzimeydu!
Kitapning 2 - qismi atalmish “Shinjangning tereqqiyati” digen qismida Beijing hökümeti 50 yildin oshuq wakittin buyan Uygur xelqige yürgüzüp kéliwatqan milli asmilatsiye we irqi qirghinçiliqni asas qilghan dölet teror siyasitini pedezlep,atalmish “Azatliq” tin kéyin “Shinjang ( Sherqiy Türkistan) xelqi kommunistik partiye milli siyasitining rehberlikide erkin - azat bolup, siyasiy, iqtisadiy, ijtima'i, medini - ma'arip sahéliride zor tereqqiyatlargha érishiptumish...,partiyening diniy erkinlik siyasiti bilen her qaysi milletler diniy erkinliktin behrimen bolup, Islam dini sotsiyalizim üçün xizmet qilip, zor muweppeqiyetlerge ériship, Uygur musulmanliri Xitay kompartiyesining diniy siyasitidin intayin razimenmish!” rialliq rast shundaqmu? Biz bu mulahizide Beijingning Sherqiy Türkistanda maxtap kökke kötürüwatqan peqetla diniy siyasitigila bir nezer tashlap baqayli!
Köpçilikke ayanki, din bir xil ijtimayi idiyalogiye bolup, ilahi küçke ishinishke asaslanghan dunya qarash we tesewwurlardur. Sherqiy Türkistanda yashighan xelqler, jümlidin Uygurlar Islaam dinini qobul qilishtin ilgiri her xil dinlargha: Shaman, Zerdusht, (Ateshpereslik) Mani, Hiristiyan- Nestoriyan, Budda qatarliq dinlargha étiqad qilghan idi.
10- esirning aldinqi yérimida Qaraxanilar sulalisining hökümdari Satuq Bughraxan Samanilar padishalighining shahzadisi Ebu Nasir Samanining tonushturushi bilen Islam dinini qobul qilip, miladi 920- yili Satuq Bughraxan Oghulçaqni yéngip, shahliq textige çiqqan we Islam dinini dölet dini dep élan qilghan. Allahning wehisi bilen Peyghembirimizge yetken ulugh kitabimiz Qur´an kérim we Peyghembirimizning sünnetlirini asas qilghan Islam dini 1000 yillardin buyan Uygur musulmanliri qelbide bu dunyaliq hem u dunyaliq éhtiyajliri üçün rohi ozuq süpitide millitimizning mewjutlighini saqlashtiki eng asasi menbelerning biri bolup xiymet qiliwatidu. Islam dinisiz Uygur millitining hazirqidek jismani we rohi jehettin mewjut bolup turushi qiyin, her qandaq bir insanning haywanlardin perqi – uning pikir qilish iqtidari bolushida. Insan iken u dingha bolmisa, bu dingha étiqad qilidu yaki özliri ulugh bilgen shey´ilerge çoqunudu. Dinsiz atist kommunistlar bolsa, özliri yasap çiqqan kommunist dahilirigha iqtida qilip, uninggha çoqunushi tebi´i.
Kommunis Xitay basqunçilirining jut ayighi söyümlük wetinimizning mubarek tupriqigha tigishi bilen ular tigh uçini aldi bilen imanimiz we ghururimizning asasi bolghan dinimizgha qaratti, dinni - “ xelqni zeherleydighan efyun, xurapat“ dep teshwiq qilip, muusulmanlarni atisizimgha – dinsizliqqa zorlidi. Bu qilinghan hem qiliniwatqan yawuzluqlarning birla meqsidi: bizni tariximiz, tilimiz, milli mediniyitimiz, dinimizdin ayrip tashlap, imanimiz we ghururimizni paymal qilip, “Ulugh Zhounghua milliti“ge qoshup tashlap, axirida Uygur millitini dunya xéritisidin öçürüp, wetinimizni menggü ishghal qilish. Buning üçün Beijing hökümranliri aldi bilen sansizlighan siyasi hériketlerni yürgüzüp, ayighi üzülmigen jaza yürüshlirini teshkillep, mesjid –xaniqa, medrise – diniy mekteplérimizni, unung iqtisadi menbési bolghan wexpilerdin mehrum qilip tartiwaldi. On minglap mesjidlirimizni yépip yaki çéqip tashlap weyran qildi.“ Pan Islamist“,“ Pan Türkist“,“ Diniy eksiyetçi“, “Milli bölgünçi“ digendek siyasi qalpaq – bednamlar bilen atalmish “ Wetenning birligini saqlash, milletler ittipaqini qoghdash we Shinjangning muqimlighini saqlash“ namliri bilen on minglap diniy alim – ölimalirimiz, yash taliplirimiz, hetta, adettiki musulmanlirimizning Islam dinigha étiqad qilghanliqliri üçün jaza lagirigha élindi, türmilerge tashlandi we öltürüldi.
Bolupmu atalmish“ mediniyet inqilabi“ dewrliride Ulugh Allahqa til tekküzüshke, musulmanlarni çoshqa göshini yiyishke, Qur´an kerimni köydürüshke zorlidi. Mesjidler, medrisiler, ibadet orunliri, çoshqa qotanlirigha aylanduruldi. 80 – yiliridin bashlap xelqarada yétimsirep, yalghuz qalghan Beijing hökümranliri Sherqiy Türkistanda qattiq naraziliq we toqi lenetke qalghanlighidin taktikisini derhal özgertip, özlirining qilghan barliq jinayi qilmishlirini “ 4 kishilik guruh“qa artip, xelqaradiki musulman memliketlirini qolgha keltürüsh we Sherqiy Türkistan musulmanlirini waqtinçe aldap ténjitish üçün diniy mesililerde az – tola“ yol qoyush“ siyasitini yürgüzüshke mejbur boldi. Bu“ yol qoyush“ Beijing hökümitining Sherqiy Türkistan musulmanlirining diniy étiqad, insan heqlirige körsütülgen hörmet, rehnamiliqi bolmastin, yenila Beijing hökümranlirining Sherqiy Türkistanda yürgüzüwatqan mustemlikiçilik siyasitining ikki yüzlimiligini körsitidighan waqtinçe amillar idi. Bu saxta siyasetning bir qançe yil yürgüzülüshi bilen Uygurlar özlirining maddi we meniwi imkaniyetlirige tayinip, Xitay hökümiti téripidin weyran qilinghan dini we mediniyet en'enilirini eslige keltürüshke bashlap, bir qisim kona mesjidlerni rimunt qilip, yéngi mesjidlerni sélip, medrise – diniy mekteplerni eslige keltürüp, çeklengen dayirde hejge bérip – kilish, özining yoqatqan diniy we medini bayliqlirini izleshke we özige qaytishqa bashliwidi, riyaker, wediside turmaydighan Beijing hökümiti çidimidi – de, derhal mustemlikiçilik siyasitining pedisini özgertip, bir tereptin xelqarani aldisa, yene bir tereptin Sherqiy Türkistan xelqni téximu qattiq basturushqa kirishti. 1990 – yili 5 – aprildiki“ Barin Inqilabi“ 1995 –yili 7- eyul“ Hoten weqesi“ we 1997 yili, 5 – 6 – fewral“ Ghulja qanliq weqesi“ din kéyin, bolupmu, 2001 yili 11- sintebirde Amirikida yüz bergen dehshetlik paji´edin kéyin Amirikining dunwiy térorizimgha qarshi sépige kiriwalghan Beijing hökümranliri axiri üzülmey kéliwatqan“ 3 xil qara küçlerge qattiq zerbe bérish hérikitini izçil, pilanliq halda qattiq qolluq bilen yürgüzüp kéliwatidu. Ular yene“ dinni sotsiyalizim üçün xizmet qildurush“ digen dinimizni xunukleshtüridighan, eslide Islam dinimizgha qarshi atistliq siyasetni küçep yürgüzüp, köpligen mesjidlirimizini taqidi, qalghanliri Beijingning teshwiqatini qilidighan, 5 waqit namaz oqushqa ruxset qilmaydighan, peqetla meyit namizini oquydighan hem çetellik seyyahlar üçün körgezme hisawida körsütülidighan orunlagha aylanduruldi. 3, 4 yildin buyan atalmish aptonum rayonida minglighan diniy zatlarni mejburi mepkure özgertish kurslirigha teshkillep, ularghaning sotsiyalistik éngini östürüp, ulargha maash bérip, sotsiyalizim üçün xizmet qilishqa qesem qildurup, bu murted“ imamlar“ arqiliq dinimizni xunukleshtürüp, ayaq – asti qilip, diniy erkinligimizni qattiq basturiwatidu.... kadir we oqughuçilargha namaz oqush qattiq çeklengendin sirt Sherqiy Türkistanning jenuptiki bezi nahiyéliride milli qiyapette kéyingen Uygurlardin gumanlinip soraq qilidighan, burut –saqal qoyghanlarni“ bölgünçi“ dep atap resmen gumanlinidighan, bezi mesjidlerge Islam dinining düshmenliri: Maozedung, Ding Xioping hem Jangziminlarning resimliri mesjidning méhrapliri étrapidiki tamlargha ésilip, Uygur musulmanlirini shulargha çoqunushqa mejburlawatidu. Bbu shumluq, yawuzluqlarni qandaq diniy erkinlik digili bolsun?! Qandaqmu 1000 yillardin oshuq waqitlardin buyan uruq – ejdatliri öz wetenliride Islam dinigha erkin – azade étiqad qilip kelgen bügünki Uygurlar kommunistik Xitay basqunçilirining bu mustemlikiçilik siyasetliridin razimen bolsun?! Buning hemmisi uçigha çiqqan riyakarliq, hemmisi ghelet!
Demokratiye we erkinlik temin étilgen memliketlerde dingha, meyli qaysi dinda bolushidin qet-i nezer, insanning muhim rohi ozuqliridin biri dep qaraydu. Atilar sözide:“ biri Hudadin qorqqandin qorq, yene biri Hudadin qorqmoghandin qorq“ diginige oxshash, bu Hudakuy, teqwa bolghan insan barçe yamanliqlarni qilishtin yiraq bolup, insangha paydiliq ish qilidu, buning bilen u jamaet içide hörmet – izzetke ige bolidu, buningdin hemmisi heyiqidu, digen söz. Emdi 2 – xildiki insanlar Hudadin qorqmighandin kéyin, dunyadiki hemme yaman ishlarni, barçe yawuzluqlarni qilishtin yanmaydu, Mundaq insanlardin hemmisi qorqidu, bu neq Xitay kommunistliri tipidiki yawuz gezendilerdur. Shunga, biz yashawatqan Australiyede, birer dinning muxlisi bolghan insanni edep – exlaqi bar, normal bir insan dep, qandaq bolmisun, uninggha ishenç bilen qaraydu. Hetta biz Australiyerdiki musulmanlar Australiye grajdanliqigha öiüshte Quran tutup qesem berimiz. Amirikigha oxshash memliketlerde dölet reisliri, prizdentliqqa olturushtimu Hiristiyanlarning hilahi kitabi İnjilni tutup tentenelik halda qesem beridu hem dölet reyisliri  yekshenbe künliri chirkawlargha bérip, Hudagha bolghan ishençisini bilduridu, hetta Amirikika sinat mejlis zalining törige, Amirika dollirighimu“ biz Hudagha ishinimiz“ dep yézilghan. Gherp memliketliri we Australiyede, din dölet siyasitidin ayrim bolsimu, hökümet dingha, dini bayram, dini paaliyetlerge alahide köngöl bölidu, mesilen: Hiristiyanlar Hezriti Eysa Peyghemberning tughulghan küni 2, 3 ay burunla bu heqtiki teyyarliqlar bashlinidu. Radio, télivuzur, gezit, kitap – jornallarda diniy mezmundiki teshwiqatlar keng – kölemde bérilidu. Sheher we yéza – sehralarning koça koyliri, soda orunliri, mediniyet we senet orunliri alahide bézilip, Bayram tüsige kiridu. Bu waqit neq Australiye mekteplirining yazliq tetilge topghra kelgeçke kishilerning eng yaxshi köridighan waqitliri hésaplinip, bu waqitlarda Hiristiyanlarning hayajanliri – tenteniliri uzungiçe dawamlishidu....
Australiyening çong sheherliridin meyli Sidney, Melbourne, yaki Adelaidi, sheherlirining koçilirida bir – birige yanmu – yan qed kötirip turghan çirkaw, mesjid, butxane we singoklarni körüp bu ibadetxanilardin xoshal – xoram çiqiwatqan her qaysi dinlarning muritlirini körisiz. Ular özlirining diniy étiqadliri üçün bir – biri bilen düshmenleshmeydu, qayta bir - birige insani hörmette bolidu, mundaq bir insani, dostluq, barawerlik muhitning shekillinishide Australiyening bügünki erkin, demokratik, köp milletlik mediniyetni asas qilghan adil siyasiti asasi çong rol oynaydu.
Australiyediki Sherqiy Türkistanliqlar 1200 kishi Adilaydi, Milborn, Sidniy, Kuynsland we Péris shehirliride yashaymiz, her bir sheherde musulmanlarning mesjidliri bolushtin sirt, wetendashlar köp bolghan Adilaydi shehiride 10 yil burun jenubi Australiye Islam jemiyitining yardimi we wetendashlarning pidakarlighi bilen bir mesjid sétip élinghan idi, bu mesjid musulmanlar üçün çong xizmetlerni qiliwatidu.
Buningdin tört yil burun bir Uygur imamni Pakistandin keltürduq. Qurban, roza héytlirimizni nahayiti tentenilik ötküzümiz, balilirimizni diniy kurslargha, sayahetlerge uyushturimiz, çonglarning Qur´an kursliri bar.
Qisqisi, biz yiraq Australiyede özimizning tughulghan ana wetinimizde ayaq – asti qiliniwatqan, qattiq çekliniwatqan tewerrük tilimiz, dinimiz hem örpi – adetlirimizni behuzur dawamlashturiwatimiz. Mana bu – heqiqi dini erkinlik! Insaniyet dunyasining tarixi tejribe –sawaqliri shuki, melum dingha we milletke qilinghan bihude düshmenlik we yawuzluqlar axiri öz beshini özi yiyish bilen axirlishidu, inshaallah!

Ehmet Igemberdi
Sidniy – Lewerpul, 13 – eyun / 2003 - yil