Héytgah Jamesining Ötmüşi we Bügüni

(Héytgah jameside xelqimizning beş wax namaz we meyit namizi oquşi men’i qilinip, peqet jüme namizi we héyt namazliriğa ruxset qiliş toğrisida Xitay tajawuzçi hökümiti qarar çiqarğan, şu munasiwet bilen jamening ötmüşi we bügüni toğrisida qérindaşlarğa izahat bérişni layiq kördüm)

Héytgah Jamesining Tarixi

1442 - yildin ilgiri bu yer qedimiy Qeşqer şehri (içkirki şeher we taşqirqi şeher dep ikki qisimdin terkip tapqan) ning ğerbidiki zaratkarliq bolup, 1442 - yili Qeşqerning hakimi Saqit Mirza digen kişi tupraq beşiğa çiqqanlarning namaz oquşi üçün bu jayğa bir kiçik mesçit saldurup bergen.
1538 - yili, yeni Seidiye xanliqi (dölet zimini hazirqi Özbekistan, Qirğizistan, Şerqiy Türkistan we Keşmir qatarliq jaylarni öz içige alidu, paytexti Yeken idi) ning 2 - xani Abdureşitxan dewride, Qeşqer şehrininğakimi Obul Hadibeg bu mesçitni kengeytip yasap, 5wax namaz we héyt namazlirimu oqulidiğan çong jamege özgertken.
1787 - yili Qeşqer Yengişeher nahiyesi Xan’eriq bazirida olturuşluq Zulpiyexan isimlik ayal Mekkige hejge bérişni pilanlap, Seudi Erebistan’ğa yeqinlaşqanda içki uruş partilap hejge baralmiğan. U weten’ge qaytip ketip nurğun mal - mülkini Héytgah jamesige bérip, jameni körkem bezeşni tewsiye qilğan, şuning bilen jame çirayliq qilip bezelgen.
19 - esirning başlirida Qeşqerge hakim beg bolğan Turpanliq Iskender wang dep atalğan kişi şeher xelqidin pul yiğip, özi üçün hazirqi Qeşqer şeherlik xelq bağçisining içige çong gümbezlik mazar yasatqaçqa, xelq narazi bolup qözğilang kötürgen. Iskender wang xelqning naraziliqini besiqturuş üçün mebleğ ajritip Héytgah jamesi hoylisiğa kölçek çapquzup, su başlap, derex tikip körkemleştürgen. (Iskender wang ölgendin kéyin özi hayat waxtida yasatqan mazarda yetiş nesip bolmiğan, u mazar hazirmu bar, quruq mazardur)
1820 - yili Qeşqerde qattiq yamğur yéğip jamening xaniqasi biraz buzulğan bolup, eyni çağda Qeşqerning dangliq bayliridin Nedirxoja Ebrişimka digen kişi pul çiqirip çirayliq remont qildurğan.
1839 - yili Qeşqerge hakim bolğan Zordun Hakimbeg Qeşqer şehrini kengeytiş quruluşi élip barğan çağda bu jameni bir qetim remont qilip bezigen.
1872 - yili wetinimizning nami “Qeşqeriye” idi, paytexti Qeşqer şehri idi, bu döletning padişahi Yaqupbeg (eslide Qoqan xanliqining quruqluq armiye generali, teklip bilen kelgen) xelqning qollişini qolğa kelturuş üçün, Tengri teğining jenubida nurğun mesçit, mazar, medris qatarliqlarni remont qildurğan we kengeytip yasatqan, şu çağda Yaqupbeg öz ordisining udulidiki Héytgah jamesinimu kengeytip yasitip, jamening ğerbini mesçit, şerqini medris qilip işletken, jamening şimali, şerqi we jenubidiki 72 éğiz öyni oquğuçilar yatiqi we sinip qilip işletken. 1872 - yili Héytgah jamesi hazirqi qiyapetke keltürülgen.
1903 - yili Qeşqerde qattiq yer tewreş yüz bérip jamening bir qismi ziyan’ğa uçriğan.
1905 - yili Qeşqerlik dangliq baylardin Axunbay dep atalğan Turdibay we Kerimaxun baywetçi qatarliqlar pul çiqirip remont qildurğan.
1934 - yili Qeşqerning ma’arip mupettişi Abdukerimxan Mexsumning riyasetçilikide jame h öylisiğa derexler kopeytip tikilip, rişatkilar ornitilğan, kölçek qaşalan’ğan.
1936 - yili Qeşqerde Islamiy medris mesçitler jem’iyiti qurulğan bolup, şu jemiyetning köngül boluşi bilen jamening jenup we şimaliğa kiçik derwazilar eçilip, kirip - çiqiş rawanlaşturulğan.
1937 - yili Qeşqer şehrining yolliri kengeytip yasalğan çağda jamening şerqiy teripidiki 24 éğizliq öy we şerqiy şimal burjikidiki 100 kişilik munça buzup yolğa qoşuwetilgen.
1949 - yili özlirini komunist dep atiwalğan Xitay tajawuzçiliri wetinimizge besip kirgendin kéyin Qeşqer şehride nurğun medrislerni, mesçitlerni taqiwetti we wexpe dukan, yerlerni bulap éliwaldi. Qeşqerdin ibaret medeniyet böşügi bolğan ezizane şeherde yetişip çiqqan nurğun diniy alimlirimizni, wetenperwer, milletperwer ziyalilirimizğa, inqilapçilirimizğa herxil töhmetlerni çaplap ziyankeşlik qildi. Eyni çağda Xitay tajawuzçiliri texi ajiz bolğaçqa xelqimizning qözğulup Xitaylarni depne qilişidin qorqup Héytgah jamesini taqiwetelmigen idi.
Héytgah jamesi ezizane Qeşqerning merkizide qed koturup turup, bir tereptin hünerwen, qoli çiwer, emgekçan Uygur xelqining maharitining şahidi bolğan bolsa, yene bir tereptin Qeşqerning simwoli, Uygur Islam medeniyitining simwoli süpitide xelqimiz we çetellik musulmanlarning namaz oquydiğan, toplişidiğan, qelbining çongqur qatliridiki dert - elemlirini janabi Allahqa eytidiğan adil sorun bolup kelgen idi. Neççe yüz yildin béri milyonliğan seyyahlarni özige jelp qilip kelgen idi.
Tajawuzçi Xitay hökümiti wetinimizning pütmes - tügimes bayliqlirini talan - taraj qildi, xelqimizning qenini şoridi, Tengri tağlirimizda komulup yatqan Uranni élip atom bombisi yasidi, yene wetinimizde 50 qetim sinaq élip bérip Şerqiy Türkistan we ottura Asiyaning ekologiyilik muhitini eğir derijide bulğidi, Uygurlarning ata - bowiliridin qalğan ziminlirini, öy - makanlirini mejburi tartiwélip, orniğa Xitayning butxana hidi kélip turidiğan qizil rawaqliq imaretlerni sélip tajawuzçi armiyeni, qoralliq saqçilirini we tajawuzçi ahalisini yerleşturup, xelqimizni namratlaşturuwetti.
Jamening çong zowuklirini éliwetip, jame temining etrapidiki kişilerdin başqilar ezanning awazini angliyalmaydiğan derijige kelturdi, jamening uduliğa we tamliriğa xupiyane anglaş eswabi we kamera orunlaşturdi, xelqimizning normal ibaditini nazaret qildi. Bügünki künde nomussiz Xitaylar heddidin eşip bu mubarek jamede xelqimizning namaz oquşini çekleş derijisige bérip yetti.
Héytgah jameside jüme namizi we héyt namizidin başqa, kündilik beş wax namaz, meyit namizi qatarliqlarni oquşni men’i qiliş pilanini tuzup çiqti. Piçaq songekke yetti! Nomussizlarçe özini pedazlaşqa adetlinip ketken bu qara niyet, aç köz tajawuzçi Xitaylarning kim ikenligi xelqimizge teximu roşen ayan boldi,

Héytgah Jamesining Tarixi Ehmiyiti

Qeşqer - dengiz yipek yoli we ayrupilan’ğa oxşaş zamaniwi qatnaş qoralliri bolmiğan qedimiy zamanlarda içki quruqluq Asiyada gullep yaşniğan medeniyet merkizi idi. Qeşqer körkem Tengri tağlirining jenubi etigige, asman’ğa taqişidiğan heywetlik Qurum we Qaraqurum tağlirining şerqiy etigige, Tumen deryasi we Qeşqer deryasi (Qizil derya depmu atilidu) ning otturisiğa jaylaşqan bostanliq şeher bolup, jennetning xuşbuy hidi dimaqni yaridiğan bağliri, kewserdek suzuk suliri, jan’ğa rahet bexş etidiğan sap hawasi, Qurum tağliridin çiqidiğan qaş taşliri bilen “Qaş qiya” dep atalğan bolsa, ejdatlirimiz budda diniğa etiqad qilğan miladidin ilgiriki 2 - esirlerdin miladi 10 - esirlergiçe bu budda medeniyet merkizini medhiyilep “Beytulla” (tengrining öyi) dep atiğan, 926 - yili Qaraxanilar xandanliqining 3 - ewlad xaqani Sultan Sutuq buğraxan mubarek Islam dinini dölet dini qilip belgiligendin kéyin, bu şeherde Islam medeniyiti rawajlinip, Mehmut Qeşqeri, Yusup Xaşajiptek uluğ alimlarni bağrida yetişturhen bu yurt teximu qedirlik bolğan we “Kaşiğer” (Allahning hörmitige sazawer bolğan yer) dep atalğan. Undin başqa Qeşqer xelqining tirişçan, qoli gül, hünerge usta xelq ikenlikige qarap “Kahişgar” (kahişliq öy - imaret, digen menide bolup, qedimdin tartip kahiş, çine - sapal sen’iti, neqiş sen’iti dangliq idi) dep medhiyilen’gen.
Islam dini ottura Asiyağa kirgendin kéyin Buxara ottura Asiyaning islam medeniyet merkizi bolğan bolsa, undin kéyin Qeşqer ottura Asiyaning yene bir islam medeniyet merkizige aylinip “Sani Buxara” (2 - Buxara) dep atalğan we Qeşqer şehride Héytgah jamesini öz içige alğan 12 aliy bilim yurti ottura Asiya xelqining medeniyet böşüki bolup nurğunliğan diniy alimlarni, herbiy qomandanlarni, ziyalilarni, tiwiplarni, ustazlarni terbiyilep çiqqan idi.
Héytgah jamesi jame boluştin başqa, universal aliy bilim yurti boluş süpiti bilen qurani kerim we hedislerdin başqa, til - edebiyet, Erep tili, Paris tili, tarix, juğrapiye, astirnomiye, tibabetçilik, matimatika, pelsepe qatarliq eyni zamandiki eng ilğar pen - texnika bilimlirini ügitidiğan medeniyet merkizi bolup, Héytkar jamesini püttürgenler öz yurtlirida dangliq ziyalilardin bolup ottura Asiyaning medeniyet tereqqiyatiğa öçmes töhpilerni qoşqan. Şunga Héytgah jamesi ottura Asiyadin başlap, ğerbiy Asiya, hetta Misirğiçe nami mehşur bolup kelgen.
1950 - yili komunist Xitay tajawuzçiliri wetinimizge besip kirgendin buyan bu aliy bilim yurtining tarixi orni qedemmu - qedem töwenlitiwetildi, çetel konsulxaniliri emeldin qaldurulup Beijinggha yötkiwetildi, Héytgah jameside öz xelqimizdin başqa, musulman ellerning dölet rehberliri, seyyahliri, sodigerlirimu bu jamide pexrilinip turup namaz oquytti, Héytgah jamesi Uygur xelqining mekkisi idi, Islam medeniyitining şerqtiki nurluq mayaki idi, kapir Xitay tajawuzciliqining aldini tosaydighan mustehkem sepil idi, Uyghur xelqi yürek sözlirini janabi Allahqa deydiğan, dert tökidiğan, ilim tehsil qilidiğan, Allahqa seğinidiğan, héytlarda eçilip - yeyilip sama sélip köngül açidiğan, xelqimizni ittipaqlaşturidiğan, milliy muhebbetni urğutidiğan muqeddes jay idi. Bu jamide adette 3000 - 4000 kişi namaz oqusa, jüme künliri 15 mingdin 30mingğiçe Uygur we başqa musulmanlar namaz oquyitti, héyt namazliriğa bolsa 60 mingdin 100 ming’ğiçe xelqimiz toplinatti. Nöwette uning mesçitlik salahiyitimu élip taşlinip, Xitay tajawuzçiliri üçün pul tapidiğan körgezmexaniğa aylanduruluş aldida turmaqta.

Qoşumçe:Héytgah jamesining qisqiçe ehwali:

Héytgah jamesi ezizane Qeşqerning, şundaqla Uygur xelqining soda, medeniyet we köngül eçiş merkizi bolğan Héytgah meydanining ğerbiy teripige jaylaşqan bolup, igizliki 4. 7 m, kengliki 4m liq derwaza, igizliki 12. 5 m, aylanma uzunluqi 40m, yer yüzidin igizliki 17. 5 m bolğan gümbez, derwazaning ikki teripide igizliki 19 m liq ikki munar we bu munarlarni tutaşturp turidiğan 28m liq pişşiq xişliq tam, hoyla, del - derexler bilen tolğan hoylida rişatka bilen çörülgen ikki kölçek, hoylining şimal teripide 50 kişilik munça, ezan eytişta işlitilidiğan semmitirik ikki rawaq, pişaywan, 36. 5 m x 10. 5 m kengliktiki xaniqa bolup, içide 1000 kişi namaz oquyalaydu mehrap aldida 1989 - yili İran pirizdenti Hömeyni janapliri Esfaxanda mehsus toqutup élip kélip teqdim qilğan çong yipek gilem sélinğan bolup, dunyaning herqaysi jayliridin kelgen ziyaretcilerning közini qamaşturup turidu. Kayiwanlardin we jamening şimali, şerqiy we jenubi tamlirida 24 éğizdin jem’i 72 éğiz öy (jamening wexpisi süpitide ijarige bériklik, dukan qilip qollinilmaqta) din terkip tapqan.
Xaniqa, kayiwan we pişaywan’ğa 7m uzunluqtiki neqişlik kök renglik tüwrüktin 140 tal işlitilgen bolup, wasa jup neqişlik işlen’gen xaniqa we pişaywanning kölimi 2660m kuwadrat kélidu. Xaniqa içidiki mehrap we kayiwandiki mehrap tamliriğa Uygur xelqining binakarliq hüner sen’iti mujessemleştürülgen.
Héytgah jamesining omumi kölimi 16800 kuwadrat metir bolup, içide 30 ming adem birla waqitta namaz oquyalaydu.

Şerqiy Türkistan Informatsion Merkizi
Ertekin
2004 - Yili 2 - Ayning 17 - Küni