< 5 – fewral > Ghulja Weqesining 7 – Yilliqi Munasiwiti Bilen

Perhat Muhemmidi

Fewral éyi yéqinlishiwatqan shu künlerde, bundin yette yil burun Sherqiy Türkistan rayonida yüzbergen < 5 – fewral Ghulja weqesi > qaytidin chetellerdiki Uygurlarning qiziq temisigha aylandi. Aridin shunche yil ötken we bu jeryanda Sherqiy Türkistan rayoni hem xelqarada köpligen siyasi hadisiler we chong özgurushler yüzbergen bolsimu, emma < 5 – fewral > Ghulja weqesi taki bugungiche weten ichi we sirtidiki Uygurlar ichide, shundaqla dunya metbuatliri hem xelqara sehnilerde özining tesirini saqlap kelmekte, bula emes, < 5 – fewral Ghulja weqesi > hette kommunist Xitay metbuatliri we hojjet – ahbaratliridimu izchil türde tekitlinip kélinmekte. Dimek bu, < 5 – fewral Ghulja weqesi > ning, Sherqiy Türkistanning hazirqi zaman tarihidiki wekil harektirlik mohim hadisilerning biri ikenlikini ochuqche körsütüp turmaqta.
Sherqiy Türkistan xelqining néziride bu weqe hergizmu dayirisi melum bir rayon bilenla cheklengen we qarghularche elip bérilghan istihiyisiz heriket emes, belki u, pütün Sherqiy turkisatan xelqining kommunist Xitay hakimiyitining yerlik xelqqe qaratqan milliy zulmigha, milliy kemsitishige, siyasi, iqtisadi we ijtimayi jehetlerdiki adaletsizlikige qarshi korsetken ortaq inkasi we naraziliqidin ibaret. < 5 – fewral > herikitining ishtirakchiliri peqet noqul halda julja xelqining arzu – istek we teleplirinila emes, belki pütün Uygur xelqining yurikidiki ortaq derdini meydanlargha idi, Bu hadisidin buyan her yili < 5 – fewral > künining Uygurlar teripidin intayin mohim we ehmiyetlik kün teriqiside hatirilinip kéliniwatqanliqimu, < 5 – fewral Ghulja herikiti > ning uygurlarning milliy rohining we zulumgha esla tiz pükmeydighan qeyser hem küreshchan iradisining simowuligha we Sherqiy Türkistan omomiy milliy herikitining mesh’ilige aylanghanliqini éniq sherhilep turmaqta.
Xitayning zuwani hisaplanghan < Xinhua ahbarat tori > ning ötken yili 11 – ayning 3 – küni élan qilghan < Sherqiy Türkistanchi unsurlarning teroristik niqawini echip tashlayli > serlewhelik bash maqalisida, < 5 – fewral weeqesi > ning ishtirakchiliri qarilanghan towendiki ibariler yer alghan idi: < topilangchi unsurlar, < Xitaylarni qoghlap chiqirayli ! >, < tutup kétilgenler qoyup bérilsun ! > digendek shoarlarni towlap, hökümitimiz teripidin ulargha tarqitip bérilgen salahiyet guwanamisi, nopos deptiri, shopurluq kenishkisi ... qatarliqlarni bir – birlep koydurushke bashlidi, eng radikal ipadisi shuki, heli köpliri yurup kétiwetip < Xitaylarning kiyimini keymeymiz > dep waqiriship üstidiki kiyim – kecheklirini sélip tashlashqa bashlidi, bu, 2 – ayning 5 – küni bolup, chaghangha ikki kün, rözi hechtqa bolsa besh kün qalghan qehritan soghuq küni idi, béziliri hetta pütün kiyimlirini sélip tashlap qip yalingach halda algha qarap yürüshke bashlidi ... >.
yuqarqi sözler Uygurlar teripidin toqup chiqilghini yoq, eksiche Xitayning hojjetliride eynen yer alghan ibariler, shundaqla kommunist Xitay hakimiyitining < 5 – fewral weqesi > ni peyda qilghan atalmish < Sherqiy Türkistan terorchiliri > heqqide toplighan < delil – ispatliri > din ibaret, halas. Emiliyette bolsa bular, , Uygur xelqining Xitayning hakimiyiti astida yashashni we milliy mewjutluqlirini yoqutup qoyushni halimaydighanliqining ispatidin bashqa nerse emes idi, ularning qehritay soghuqta kiyim – kecheklirini sélip tashlighanliqi, Xitay hökümitining bayanlirinida yer alghinidek qandaqtur < radikalliqning ipadisi > emes, belki Uygur xelqining milliy iradisining kuchluk hem qet’ilikining ipadisidin bashqa nerse emes idi.
< 5 – fewral Ghulja weqesi > ning eyni chaghda dunya jamaetchilikining kuchluk diqqet – etibarini qözghishigha we uning tesirining hazirghiche saqlinip kélinishige sewepchi bolghan asasliq amillar towendikilerdin ibaret idi:
birinchidin, bu weqening qazaqistangha yéqin bir chegra shehride yüzbergenliki;
ikkinchidin, bu heriketning melum guruppilar teripidin elip bérilghan adettiki isyan emes, belki heli keng saheni öz ichige alghan, ishtirakchilirining mutleq köp qismi yashlardin terkip tapqan we tenichliq sheklini alghan siyasi herikettin ibaret ikenliki;
üchünchidin, bu heriketning Xitay hökümiti teripidin qanliq basturulghanliqi we basturush jeryanida insan qelipidin chiqqan fashistik usollarning qollunulghanliqi;
totunchidin, weqedin kéyinmu yene Xitay hökümitining heriketni bahane qilip tutqun qilish we ölümge höküm qilip etip olturushni dawamlashturushi, qolgha élinghan Uygurlargha qarita qattiq qiynash usollirini qollunushi netijiside, Uygur siyasi qachqunlarning ottura asiya jumhuriyetliri hem gherip ellirige qechish dolquni qözghalghanliqi we buninggha parallil halda, Uygur siyasi qachqunlar mésilisining BDT musapirlar ali kengishining küntertibide orun elishqa bashlighanliqi;
totunchidin, bu weqening Xitayning dölet rehbiri Ding Xiaoping ölgen ohahsh ayning ichide yuz bergenliki we Ghulja weqesidin birqanche heptila kéyin, yeni < 25 – fewral > Ding Xiaopingning matem murasimi ötküzuliwatqan küni urumchide chong partilash weqesining yuz bergenliki we Xitay hökümitining bu partilash weqesini < 5 – fewral Ghulja weqesi > ni peyda qilghuchilargha baghlashqa tirishqanliqi;
elwettiki chetellerdiki Uygur teshkilatliri we Uygur jamaetlirining < 5 – fewral > weqesi munasiwiti bilen dunyaning herqaysi elliride elip barghan türlük shekildiki naraziliq heriketlirimu, < 5 – fewral Ghulja weqesi > ning eyni chaghda dunya jamaetchilikining kuchluk diqqet – etibarini qözghishigha we uning tesirining hazirghiche saqlinip kélinishige sewepchi bolghan amillarning biridin ibaret.
Emma shunisi éniqki, bu weqe dunya jamaetchilikining néziride, kommunist Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan xelqighe qaratqan qirghinchiliq we türlük zulum siyasetlirining janliq ispatigha aylandi, weqe yuz bergendin buyan, xelqara kechürüm teshkilati we türlük xelqaraliq insan heqliri teshkilatliri we hetta bézi gherip döletliri teripidin élan qilinghan doklat we ahbaratlarda, Ghulja weqesi munasiwiti bilen minglarche bigunah Uygurning tutqun qilinghanliqi, yuzlerche Uygurning ölümge höküm qilinip etip olturulgenliki, köpligen Uygurlarning turmilerde insan qelipidin chiqqan wehshi usollar bilen qattiq qiyin – qistaqlargha élinghanliqi heqqidiki delil – ispatlarning izchil turde yer elip kelgenliki we bularning Xitay hakimiyitining Uygurlargha qaritiwatqan omomiy siyasitining ichki yüzi teriqiside ipade qilinip kéliniwatqanliqi, < 5 – fewral > Ghulja weqesining tarihiy ehmiyitini ochuqche sherhilep turmaqta.
Xitaylar arisida, ilgiri Sherqiy Türkistanni ishghal qilghan ata – bowiliridin qalghan meshhur bir eqiliye sözi bar, u bolsimu, < xinjiangda her 3 yilda bir kichik isyan, her 30 yilda bir chong isyan chiqidu > digen sözdin ibaret. Herqaysi dewirlerde Sherqiy Türkistanni idare qilghan Xitay hökümiranliri bu eqiliye sözini huddi qimmetlik bir enggushter hem wesiyetname supitide sadiqliq bilen eside mehkem saqlap, meyli dosti yaki dushmini bolsun, özidin kéyinki hökümiranlargha bu isyanlarni < muwapiqiyetlik > basturushning chariliri heqqide ressip qaldurushni ewlatmu – ewlat dawamlashturup keldi.
Aridin esirler ötken bolsimu, emma her ikkila terep özi érishmekchi bolghan nersisining meridin kechelmidi, birining érishmekchi bolghini, zulum we bésimdin mustesna halda horluk we erkinlik ichide öz teqdirini özi belgilep yashash, yene birining érishmekchi bolghini, putmes – tugimes bayliqlar komulup yatqan bipayan Sherqiy Türkistan ziminidin ibaret idi. ularning biri, bu meqsetlirige yetish üchün qirilip tugeshke razi, yene biri qirip tugitishke hazir idi. isyan we uni rehimsizlerge basturushtin ibaret buhil munasiwet ene shu teriqide taki bugungiche tohtimay dawamliship keldi, yillarning otushige egiship, isyanlarning sani ilgirikidin köpuyushke, yilimu qisqirashqa bashlidi, bolupmu kommunist Xitay dewri isyandin < molhosol > élinghan dewir boldi, bashqisini qoyup kéyinki 20 yilgha qarap baqayli, 80 – yili 10 – ayning 30 – küni yüzbergen < qeshqer weqesi >, Xitay hökümitining néziride bir qetimliq chong isyan idi, aridin 30 yil emes, belki 10 yil otup, yeni 90 – yili < barin dehqanlar qözghilingi > yüzberdi, Ghulja xelqi bolsa yene 30 yil yaki 10 yilni kutup olturmastinla < barin isyani > yuz bérip 7 yildin kéyin, yeni 97 – yili 5 fewral küni isyan qilip chiqti, Xitaylarning eqiliye sözide tilgha élinghan kichik isyanlar bolsa 3 yilda bir emes, belki yilda, ayda birqanche qetim yuz bérishke bashlighan idi, yeni, sewri – taqiti tugigen Uygurlar hazirqi kommunist Xitay hakimiyitini ilgiriki ata – bowiliridin miras qalghan xelqi eqiliye sözidiki san – sifirlarni qisqartishqa mejbur qilghan idi. qiziqarliq yeri shuki, Uygur xelqi isyanlirining sheklini zaman we dewirge mas halda islah qilip mangghan bolsimu, emma Xitay hökümiranlirining uni basturush sheklide hechbir özgurush yuz bergini yoq, kommunist Xitay hakimiyitining < 5 – fewral > Ghulja herikitini basturushta qollanghan usolimu, ilgiriki hökümiranlarning isyanlarni basturushta qollunidighan chare – tedbirler heqqide kéyinki ewlatlirigha qaldurup ketken kona ressiptiki taktikilardinla ibaret idi.
Meningche julja xelqi teripidin elip bérilghan < 5 – fewral > herikitining sheklining, erkin dunya döletliride elip bérilghan naraziliq namayishliridin hechbir perqi yoq idi, hetta shiddet derijisini gherip döletliride yerlikler teripidin ötküzulgen heli namayishlardin towen diyishkimu bolatti, men 8 yilgha yéqinraq waqittin buyan Yawropada yashap keliwatimen, bu jeryanda türlük ammmiwiy teshkilatlar teripidin özkuzulgen köpligen namayishlargha biwaste shahit boldum yaki metbuatlatdin izdidim, qarisingiz namayishchilarning aldinqi sepidikilerning qolida potolkigha benzin toldurulup yasalghan koydurguchi giranat, lom tomut, tash – kesek, regetke, qolidiki koydurguchi giranatni saqchilarning topugha, etraptiki magazin we qatnash eslihelirige piqiritip etiwatqan, her terep yalqun we is – tutek, namayishta qoral ishlitishi cheklengen bichare saqchilarning qolida qalqan we rézinge kaltek, namayishtin kéyin qarisingiz pütün bir Ghuljini sétiwalghidek iqtisadi ziyan, yene namayishchilarning gepi chong, asasliq metbuatlarmu namayishchilar terepte, iqtisadi ziyanlar bilen ularning perwayi pelek, namayishta bash – közi yerilghan birqanche namayishchini közur qiliwelip hökümet we saqchi dayirlirini qar – yamghurdek eyiplewatqan, mesilen, radiyo anglighuchilirimiz hatirlise kerek, ötkenda Italiyening bir aral shehride sanaetleshken 7 dölet bashliqliri yighini chaqirilghanda, dunyaning herqaysi jayliridin kelgen geloballishishqa qarshi namayishchilar bu sheherni astin – ustun qiliweten, san jehette namayishchilardinmu köp bolghan Italiye saqchiliri sheherning pütün doqmushlirigha chaza we tosaqlarni qurupmu yene namayishchilarning ilgirlishini tosup qalalmighan idi, ikki terep otturisidiki shiddetlik toqunushta bir namayishchi saqchilardin tayaq yep oliwidi, pütün Yawropada qiyamet qopup, herqaysi insan heqliri teshkilatliri, ammiwiy guruppilar, metbuatlar we hetta bézi döletlerning hökümetliri xelqi namayishchini < qehriman > dep élan qilish bilen birge, Italiye hökümitini tola eyiplep bash koterguzmidi, ahirida Italiye saqchi dayirliri bu weqe munasiwiti bilen ashkare epu sorap, bu baladin ming teste qurtuldi. Namayishta Italiyening tartqan ziyinini hechkim tilgha elip qoymidi, chunki erkin dunya döletliri üchün bir insanning ölümi hemmidin ela idi.
Ötkende germaniye teliwiziyeliride bir hewerni korup ihtiyarsiz kulup tashlidim, bu, melum bir ammiwiy teshkilat teripidin hökümetke qarshi ötküzulidighan namayishning aldin maniwirining korunishi idi, yeni namayishchilarning bir qismi namayishtin burun hökümettin ruhset elip, saqchilar yolini tosisa qandaq taqabil turushning maniwirini ötküzuptu, namayishchilar ikkige ayriliptu, bir qismi saqchini teqlit qilip, qalqanlar bilen yol tosup turuptu, yene bir qismi namayishchi bolup, shoar towlushup hélqi yalghan saqchilar bilen itiriship – qéqishiwétiptu, bu maniwirning bixeterlikini qoghdawatqan heqiqiy saqchilar bolsa pihildiship külüshüp bu menzirini küzütüp turushuptu. Biz üchün ghelite tuyulghan buxil hadisiler Yawropa elliride normal bir ehwal, men adette buhil menzirilerni korsem köz aldimgha ihtiyarsiz halda < 5 – fewral Ghulja > weqesi kelidu, elwettiki erkin dunya döletliridiki namayishchilarning ghaye – meqsetlirini, yashawatqan muhitini we namayish qilishigha sewepchi bolghan amillarni Ghuljidiki < 5 - fewral > ishtirakchilirining wéziyiti bilen selushturush esla mumkin emes, chunki erkin dunya elliridiki yerlik namayishchilarning etiraz bilduruwatqini hergizmu Ghulja xelqiningkidek milliy zulum, milliy kemsitish we rehimsizlerche basturush emes, belki hökümetlerning künduluk ijraatliridiki iqtisadi we ijtamayi mesililerdin ibaret, halas ! eger, gherip elliridiki xelqlerning beshigha Uygur xelqining beshigha kelgen siyasi kulpetlerning mingden biri kelgen bolsa idi, u chaghda Yawropada qiyamet qopqan bolatti, nawada Yawropa elliridiki saqchilar namayishlirgha noldin towen 20 nechche giradusluq qehritan qishta soghuq su chachqan we qolida tomurningmu suniqi bolmighan namayishchilargha oq chiqirip qirghin qilghan, namayishta qolgha élinghanlarni turmilerde insan qelipidin chiqqan usollar bilen qattiq qiynighan, turkumlep – turkumlep ölüm jazalirigha höküm qilip etip olturgen we türlük eghir qamaq jazalirigha höküm qilghan bolsa idi, u chaghda uning aqiwitini molcherlesh esla mumkin emes idi. Xitayning Ghulja weqesi heqqide élan qilghan resmiy statiskilirida, namayishchilar hökümetning 21 mashinisini pachaqlap tashlighan, bézi iskilatlarni koydurgen we 7 neper Xitayni pichaqlap we urup olturgenmish, bu sanliq melumatlar Xitayning Uygurlarning milliy herikitini qarilap élan qilghan pütün bayanat we doklatlirida yer élip kelmekte, emma bu doklat we ahbaratlarda neqmeydanda wehshilerche etip olturulgen, su chechish tupeylidin echinishliq halda tonglap ölgen, weqedin kéyin qolgha élinip etip olturulgen yuzligen Uygur ewladigha we hazirghiche mushu weqe tupeylidin turmilerde azap chekiwatqan yene minglarche Uygur yigitige esla yer bérilmigen, bu sanlar, Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan xelqighe qaratqan zulum we qirghinchiliq siyasitining jinayi pakiti supitide peqetla xelqaraliq insan heqliri teshkilatlirining doklatlirida yer elip kelmekte. huddi Xitayning hökümet teliwiziyeliridimu korsutulginidek, < 5 – fewral > ishtirakchilirining qorali neyze – qelich yaki bomba, miltik – zembirek emes, belki zulum we adaletsizlikke qarshi towlanghan jarangliq shoar we bu shoarlar ekisetturulgen lözunkilardinla ibaret idi, pachaqlanghan 21 mashina we ölgen 7 neper Xitaymu, namayish meydani Uygurlarning qeni bilen boyalghan, soghuqta üshshügen put – qollar yerge tökülgen we yüzligen bigunah Uygur yigitining tiniqi tohtighandin kéyin shekillengen ghezep dolqunida jeryan qilghan hadisilerning mehsuli bolup, ghezep – nepret pellige chiqqan bundaq pewquladde bir sharayit astida yene ölgen Xitay puhrasining sanining 10 gha barmighanliqining özila bugunki dunyada bir mojize idi, bu, Uygur xelqining neqeder sewrichan we tenichliqperwer ikenlikini roshen körsütüp turmaqta.
Sherqiy Türkistanning mustemlike tarihigha qaraydighan bolsaq, esirlerdin buyan bu rayondiki Uygurlarni asas qilghan yerlik xelqler teripidin mustemlikichi hakimiyetlerge qarshi izchil türde dawamlashturulup kéliniwatqan türlük shekildiki isyan we naraziliq heriketliring hergizmu tasadipi otturigha chiqqan istihiyesiz heriketler emes, belki ghaye, meqset we nishanliri éniq bolghan, yerlik xelqning ortaq hessiyati we sadasi toluq ekis‘etturulgen wekillik harektirige ige hadisiler ikenlikini koruwelish tes emes. Bolupmu 20 – esirning bashliridiki, yeni 1911 – yilidiki tomur helipe isyanidin tartip taki 97 – yilidiki < 5 – fewral > Ghulja isyanighiche bolghan uzaq tarihiy bir jeryan ichide yüzbergen chong – kichik isyan we qarshiliq körsütüsh heriketlirining tup alahidiliklirini inchikiliq bilen tehlil qilghinimizda, uning harektiri, meqsidi we bu heriketlerning kelip chiqishigha sewepchi bolghan asasliq amillarning bir – biridin anche periqlinip ketmeydighanliqi körülmekte. Bu amillar, mustemlikichilerning yerlik xelqqe salghan chekidin ashqan milliy zulmi we bésimi, siyasi, iqtisadi, ijtimayi,din, mediniy – maarip ... qatarliq jehetlerde yerlik xelqler uchrawatqan adaletsizlik we eghir kemsitishler we ularning buhil zulum, bésim we adaletsizliklerdin muntesna halda erkin, hor yashash mohitigha érishish meqsidi bilen kolliktip halda elip barghan naraziliq we qarshiliq körsütüsh heriketliridin ibaret idi. emma, bu uzaq tarihiy jeryanda Sherqiy Türkistanni idare qilip kelgen hechbir mustemlikichi hakimiyet, yerlik xelqning isyan qilishigha sewepchi bolghan heqiqiy amillarni esla etirap qilghini yoq, hemmisila digudek bu isyanlarning peyda bolush menbiyini tashqi amillargha, yeni atalmish < jahangirlar > ning we ularning < ghalchisi > dep qaralghan qandaqtur < intayin az sandiki yerlik bolgunchilerning qutrutishi > gha baghlashqa we bu arqiliq, özlirining yerlik xelqqe seliwatqan zulumlirining üstini yepishqa tiriship keldi. Bolupmu bu mustemlikichi hakimiyetlerning ortaq alahidiki, yerlik xelqning omomiy iradisi ekisetturulgen bu heriketlerning harektirini burmilash we mumkin bar uni omomiy xelqning emes, belki qandaqtur birqanchila atalmish < oghri, qatil, bulangchi we lukchekler > ning iradisi qilip körsütüshke urunushtin ibaret idi.
< 5 – fewral Ghulja weqesi > elip eytsaq, bu heriketning, Sherqiy Türkistan xelqining kommunist Xitay hakimiyitining milliy zulmigha qarshi elip barghan tenichliq sheklidiki naraziliq herikiti ikenliki we bu heriketning, yerlik xelqning omomiy iradisi namayen qilinghan wekil haraktirlik hadise ikenliki, peqet Sherqiy Türkistan xelqi teripidinla emes, belki xelqara jamaetchilik teripidinmu etirap qilinip kélinmekte, emma Xitay hakimiyiti bolsa bu heriketke bergen bahasini özining siyasi ehtiyajigha mas kelturup özgertip barmaqta we ularmu ilgiriki ata – bowilirining yolini tutup, bu heriketni qandaqtur yerlik xelqning iradisi we arzusigha zit kelidighan yekke harektirlik heriket qilip körsütüshke tiriship kelmekte.
Mesilen, eyni chaghda Xitay metbuatlirida hewer qilinishiche, < aptonom rayonluq partikom > ning sekritari Wang lechuen 97 – yili 3 – ayning 17 – küni beyjingda < 5 – fewral > Ghulja weqesi munasiwiti bilen oktuzgen 3 – qetimliq chetel muhbirlirini kutiwelish yighinida qilghan sözide, bu weqeghe baha bérip, < buyil 2 – ayning 5 – küni Xinjiangning Ghulja shehride az sandiki kishiler milliy bolgunchilik qilish gherizide, urush, cheqish, bulash weqesini peyda qildi, amma bu, nahayiti az sandiki milliy bolgunchilerning qilghan ishi, emma ular köp sandiki ammini qutrutup, bir – ikki kün topilang peyda qilghan bolsimu, nahayiti tezlik bilen basturulup jimiqturuldi > dep otturigha qoyush arqiliq, tamamen siyasi we ammiwiy tusni alghan bu heriketni, urush, cheqish we bulash tusini alghan adettiki jinayi ishlar dilosi qilip körsütüshke tirishqan we Xitay hökümiti taki amerikida < 11 – sintebir weqesi > yuz bergenge qeder mushu telebbuzni qollunup kelgen idi. < 11 – sintebir weqesi > din kéyin, dunyada < xelqara terorizim > gha qarshi heriket bashliniwidi, Xitay hökümiti Ghulja weqesining harektiri heqqide qollunup kelgen yuqarqi telebbuzini özgertip, uni qandaqtur zor hem murekkep xelqaraliq arqa korunushlerge ige qilip, bu heriketni < xelqara terorizim > ning bir parchisi qilip körsütüshke urundi we shundin buyan xelqarada élan qilghan barliq ahbarat we bayanatlirida < 5 – fewral > herikitini, atalmish < Sherqiy Türkistan terorchiliri > ning < terorluq qilmishliri > ning ispati supitide bazargha sélip keldi.
Mesilen, yene Wanglechuen ötken yili 1 – ayning 21 – küni urumchide Firansiye muhbirlirining ziyaritini qobul qilghanda, < 5 – fewral > Ghulja herikitige baha bérip, bu heriketning xelqaradiki radikal islamchi kuchlerning we terorist guruppilarning qutrutishi we yeteklishi bilen elip bérilghanliqini, ularning asasi meqsidining < xinjiangda kapirlarning hakimiyitini aghdurup tashlap, yerige islamiy hakimiyet turghuzush > tin ibaret ikenlikini ilgiri surgen we bu arqiliq < 5 – fewral > herikitige noqul haldiki radikal islamiy heriket tusini bérishqa tirishqan idi. undin bashqa yene Xitayning zuwani hisaplanghan < Xinhua ahbarat tori > ning ötken yili 11 – ayning 3 – küni élan qilghan < Sherqiy Türkistanchi unsurlarning teroristik niqawini echip tashlayli > serlewhelik bash maqalisida, < 97 – yilidiki 5 – fewral Ghulja weqesi, teroristik we zorawanliq heriketlirining eng yuquri nuhtisidin ibaret > dep korsutulgen bolup, Xitay hakimiyitining dölet teror siyasitining qurbani hisaplanghan bichare Ghulja xelqining beshigha qilche ar – nomus qilinmastin, < terorist > digen qalpaq keydurulgen idi. elwettiki, Xitay hakimiyitining buhil tohmetliri, Sherqiy Türkistan xelqiningla emes, belki dunya jamaetchilikiningmu < 5 – fewral > Ghulja herikitining harektiri heqqidiki tup qarashlirigha tesir korsuteligini yoq, huddi istansimizning aldinqi qetimliq anglitishida bayan qilinghinidek, 4 – fewral küni xelqara kechürüm teshkilatining < 5 – fewral Ghulja weqesi > ning 6 – yilliqi munasiwiti bilen Xitayning qilmishlirini eyiplep mehsus doklat élan qilghanliqimu, kommunist Xitay hakimiyitining Ghulja weqesining harektirini burmilashta xelqara sehnilerde hechbir muwapiqiyetke érishelmigenlikini ochuqche körsütüp turmaqta.
gerche < 5 – fewral > Ghulja weqesining peyda bolushigha sewepchi bolghan amillar köp terepni öz ichige alsimu, emma, Xitay hakimiyitining iqtisadi jehette yurguzgen adaletsiz siyasiti tupeylidin Uygur yashliri arisida otturigha chiqqan heddidin tashqiri ishsizliqning we Xitay hakimiyitining diniy sahege qaratqan qattiq basturush we tazilash heriletlirining, bu weqening shekillinishide biwaste we asasliq rol oynighanliqi körülmekte.
Radiyo anglighuchilirimizgha melum bolghinidek, < 5 – fewral > herikiti yuz bergen Ghulja shehri, Xitay hökümiti teripidin 1992 – yili < iqtisadi alahide rayon > dep élan qilinghan Sherqiy Türkistandiki 5 ochuq sheherning biri bolup, 92 – yili urumchide chaqirilghan chegra sodisi yighinidin kéyin, urumchi, Ghulja, bortala, chochek, xihenze qatarliq besh sheherge iqtisadi siyaset jehette bashqa sheher we rayonlargha qarighanda köpligen alahide etibar bérish siyasetliri tuzup chiqilghan. Bularning ichide Ghuljini hisapqa almighanda, qalghanlirining hemmiside Xitaylarning noposi mutleq köp sanni igelligen bolup, 300 ming noposluq Ghulja shehrining ahalisining 50 pirsentini Uygurlar teshkil qilatti.
Eyni chaghda Ghulja shehrining alahide iqtisadi sheher qilip bekitilgenliki, yerlik xelqni soyundurgen we ular kelgusi hayatliri heqqide guzel hiyallarni qurghan idi. chunki Uygurlar ichidiki ishsizliq nisbitining yuquriliqi, shu zamanlar Ghuljining eng jiddi ijtimayi mesililirining biri hisaplinatti.
Heqiqeten 92 – yilidiki urumchi chegra sodisi yighinidin kéyin, hökümetning alahide etibar bérish siyasetlirini yolgha qoyup jiddi teshwiqat elip bérishi netijiside, Ghulja shehrining soda – sanaet, insha’at we sayahet ishlirigha keng kolemde meblegh sélinishqa bashlidi,buninggha egiship sheher we uninghga qarashliq rayonlarda chong tiptiki soda sarayliri, yermenke zalliri, sanaet karhaniliri közge korunerlik derijide köpuyushke, chegra sodisi janlinip, ekisport - import miqdarimu alahide eshishqa bashlidi.
Mesilen, < Xinjiang yilnamisi > diki sanliq melumatlargha asaslanghanda, Ghulja weqesi yuz bérishtin bir yil burun, yeni 96 – yili Ghulja shehrige meblegh salghuchi sodigerler bilen imzalanghan qurulush kelishimi 40 tin köpirekke, sélinghan omomiy meblegh 600 milyon yuenge yeteken, 27 sodiger bilen yerdin heqliq paydilinish tohtami imzalinip, 723 kuwadirat metir yer otunup bérilgen, shu yili yene bu sheherde yengi royhetke élinghan shirket 99 gha, tizimgha aldurulghan meblighi 210 milyon yuenge yetken. Undin bashqa yene shu yili Ghuljining chegra sodisidiki import – ekisport omomiy sommisi 7 milyon 380 nechche ming amerika dollirigha yetken. Ghulja shehrining özining sanaet omomiy mehsulat qimmiti 343 milyon 520 ming yuenge yetip, uning aldinqi yilidikidin 23 pirsenttin köpirek ashqan.
Xitayning statiskilirida yene, uningdin burunqi yillardimu yuqarqi turlerde uzluksiz eshish yüzbergenliki körülmekte. iqtisadi jehette körülgen buhil pewquladde janlinishni közde tutqanda, eslide Ghuljida hechkim ishsiz qalmasliqi, sheher ahalilirining turmush sewiyesidimu hessilep eshish körülishi kerek idi, emma buhil tereqqiyat Ghuljidiki Uygur ahalisining künduluk hayatigha hechbir özgurush elip kelelmigen, Uygurlar arisidiki ishsizliq nisbitimu hessilep eshishqa baslighan. Buning tup sewebi shiki, Uygurlar Xitay hökümitining Ghuljigha qaratqan yuqarqidek etibar bérish siyasetlirining teshida qaldurulghan bolup, bu siyasettin tamamen Xitayning ichki olkiliridiki sodiger we shirketler, < bingtuen > ning ghujida turushluq 4 – diwiziyesining Xitayliri, shundaqla chet’el karhaniliri paydilanghan, yengidin qurulghan soda we ishlepchiqirish karhanilirigha qobul qilinghan ishchi – hizmetchilermu asasen Xitaylardin teshkil tapqan, yerlikkke tewe köpligen yerlermu < ijarige bérish >, < yerdin heqliq paydilinish > digendek namlar bilen Uygurlarning qolidin tartip élinip Xitay sodigerlirige bolup bérilgen. Anche – munche desmiyi bar Uygurlarning Ghulja iqtisadi rayonigha qaritilghan alahide etibar bérish siyasetliridin paydilinish yolliri türlük memuri tosaqlar bilen tosup qoyulghan, shundaqla ularning ichkiri olkilerdin kelgen sodiger we karhanilar bilen riqabetlishidighan kuchi bolmighachqa, nailaj yenila burunqidek ottura asiya jumhuriyetliride we Xitayning ichki olkiliride intayin qiyin sharayitlar astida somka kötürüp tijaret qilishqa mejbur bolghan.
Bézi gheyri resmiy statiskilarda, 90 – yillarning bashliridin etibaren Ghulja shehride Uygurlar arisida ishsizliqning shiddet bilen bash kötürüp chiqqanliqi, sheherning kocha – koylirining ishsiz we desmayisiz Uygur yashliri bilen tolup tashqanliqi qeyt qilinmaqta. Huddi istansimizning aldinqi qetimliq anglitishlirida bézi shahitlarning tilgha elip otkinidek, ishsizliqning köpiyishige egiship Uygur yashliri arisida haraq we zeherlik chekimliklerge bérilip kétishtek nachar ijtimayi ehwallar bash kötürüp chiqqan, Buhil ehwal astida, bir turkum ilghar Uygur yashliri Ghuljida meshrep paaliyitini qanat yaydurup, kelechikidin umidini pütünley uzup, chushkünluk ichide yurgen Uygur yashlirini mezmoni mol meshrep paaliyitige jelip qilish arqiliq, ularda bash koturushke bashlighan nachar ijtimayi keypiyatlarni peseytishke we yoqutushqa tirishqan. Xitay hökümiti Ghulja yashlirining birdin – bir rohi özuqigha aylanghan meshrep paaliyitinimu türlük siyasi bednamlar bilen qarilap, meshreplerni cheklesh bilen birge, ularning asasliq teshkilliguchilirini tutqun qilip soal – soraqlargha tartqan. Xitay hökümitining buhil qilmishi, tebiy halda Ghulja rayonida Xitay hakimiyitige qarshi keng – kälemlik bir naraziliq herikitining shekillinishi üchün siyasi mohit hazirlap bergen.
Yene bir jehettin, < 5 – fewral > herikitining, Xitay merkizi hökümiti teripidin Sherqiy Türkistandiki milliy heriketlerni basturush üchün < 7 – nomurluq mehpi hojjet > digen namda tuzup chiqqan siyasitining keng – kolemde ijragha qoyulghan, bolupmu bu siyasetni ijra qilish jeryanida diniy sahege qaratqan bésim we basturush herikitining alahide eghirlashqan peytige toghra kelgenlikimu, Xitay hakimiyitining Uygurlarning diniy étıqad erkinlikige qaratqan depsendichilik siyasitining < 5 – fewral > weqesining shekillinishide mohim rol oynighanliqini körsütüp turmaqta. Köpchilikke melum bolghinidek, 1996 – yili 3 – ayning 19 – küni Xitay kommunistik partiyisi merkizi komititi siyasi birosi teripidin tuzup chiqilghan we 10 maddidin terkip tapqan < 7 – nomurluq > hojjette, deplomatiye jehette aktip heriketke otup, çetellerdiki Uygur teþkilatlirining pa’aliyetlirini çekleþ, din, ma’arip we mediniyet sahesige qaratqan nazaretçilikni kuçéytip, diniy we milliy tuyðuning kuçiyiþining aldini éliþ, qanun organlirining asasiy fonkisiyonini milliy heriketlerni basturuþqa qaritiþ, bingtuennni kuçéytip, uning milliy heriketlerni basturuþtiki rolini toluq jari qilduruþ, Þerqiy Türkistanda herzaman yuz bériþ ehtimali bolðan milliy weqelerni öz waqtida basturuþ uçun héliq azatliq armiyisi bilen jandarma qisimlirini idiye we heriket jehettin hazir halða ekiliþ, Xitayning içki olkiliridiki Xitay puhralirini Þerqiy Türkistanða kélip hizmet qiliþqa riðbetlenduruþ, yeni Xitay koçmini yotkeþ ... qatarliq nahayiti keng mezmonni öz içige alðan we bu heqte konkiritni tedbirler otturiða qoyulðan idi. Undin burun Xitay hökümiti, < xinjiangða asasiy hewip milliy bolgunçilerdin kélidu > digen telebbuzni qollunup kelgen bolsa, < 7 – nomurluq > hojjitide tunji qétim, < Xinjiangða asasiy hewip milliy bolgunçilerdin we qanunsiz diniy heriketlerdin kélidu > digen þoar otturiða qoyuldi, bu, melum menidin élip éytqanda, Xitay hökümitining Sherqiy Türkistandiki diniy sahege qarita keng – kolemde çekleþ we basturuþ herikiti élip baridiðanliqining biþariti idi. 97 – yilining bashliri bolsa del Xitay hökümitining < qanunsiz diniy heriketlerge qarshi turush > digen namda, Uygurlarning diniy étıqadigha qaratqan depsendichilikini eng yuquri pellige chiqatghan mezgil idi. mesilen, < 5 – fewral > Ghulja herikitiningmu, ramizan eyining qedir kechisi oyliride normal diniy paaliyet bilen shughulliniwatqan birtop yashning sewepsiz tutqun qilinishi tupeylidin partilap chiqqanliqimu, bu nuhtini ochuqche ispatlap turmaqta.
chetellerdiki Uygur teshkilatlirining kommunist Xitay hakimiyitige qarshi elip bériwatqan musteqilliq paaliyetliri 50 nechche yilliq uzaq tarihqa ige bolup, bu heriket, 1949 – yilining ahirliri Sherqiy Türkistan Xitay kommunistik armiyesi teripidin ishghal qilinghandin kéyin bir top Uygur jama’itini yeteklep chet’elge panalinip chiqqan meshhur Uygur zatliridin Muhemmet imin bughra we eysa yusup alptekin ependiler teripidin bashlitilghan idi, shundin buyan bu heriket dunyaning herqaysi elliride izchil turde dawamliship kelmekte we zamanning otushige egiship, chet’ellerdiki Uygur teshkilatlirining sani köpuyup, siyasi pa’aliyetlirimu uzluksiz turde kuchuyup kelmekte. Eger biz ularning otmushini we tereqqiyat ehwalini inchikilik bilen kuzitidighan bolsaq, Uygurlarning chet’ellerde elip bériwatqan milliy herikitining, Sherqiy Türkistan rayonidiki milliy heriketlerning tashqi dunyadiki inkasi we mehsuli ikenlikini, weten ichi we sirtidiki milliy heriketlerning tereqqiyat we turghunluq basquchlirining bir – birige nahayiti zich halda parallil kelgenlikini, yetekchi idiye, ghaye – meqset jehettimu bir – biridin periqlinip ketmeydighanliqini korup yeteleymiz.
Huddi Xitay hökümitining ahbaratlirida korsutilginidek, 90 – yillardin etibaren chetellerdiki Uygur teshkilatlirining pa’aliyetliride közge korunerlik derijide janlinish körülmekte we hazir 20 ge yéqin dölette 50 tin artuq Uygur teshkilati we ammiwiy guruppisi Xitay hakimiyitige qarshi paaliyet qilip kelmekte. Huddi yuqurida dep otkinimdek, hech shubhisizki, kéyinki 10 yildin buyan Sherqiy Türkistan rayonida yuz bergen zor siyasi hadisiler we uzluksiz kuchuyishke bashlighan milliy musteqilliq heriketliri, chetellerdiki Uygur teshkilatlirining janlinishi we zoruyishida biwaste mohim roy oynap kelmekte. bularning ichide 97 – yili yuz bergen < 5 – fewral > Ghulja herikiti, bu jehettiki roli we tesiri jehette biwaste turkuluk rol oynighan eng asasliq hadisilerning biri hisaplanmaqta.
< 5 – fewral > Ghulja herikiti, Uygurlar we Sherqiy Türkistan mesilisining dunyagha tonulushida hem xelqara siyasi sehnilerde yer elishida hel qilghuch rol oynapla qalmastin, belki, chetellerdiki Uygur teshkilatlirining teshkili qurulmisigha we paaliyetlirige zor tesir korsetken idi. diqqet qilidighan bolsaq, < 5 – fewral > Ghulja herikitidin kéyin, chetellerdiki Uygur teshkilatliri otturisida birlik we hemkarliqning közge korunerlik derijide kucheygenliki, siyasi we ijtimayi pa'aliyetliriningmu ilgirikige qarighanda alahide janlanghanliqi körülmekte.
Mesilen, turkiyeni élip eytsaq, < 5 – fewral > herikiti yuz bergen haman, bu dölette ilgiri öz aldighan paaliyet elip bériwatqan < Sherqiy Türkistan fonda jemiyiti >, < Sherqiy Türkistan hemkarliq jemiyiti >, < Sherqiy Türkistan köchmenler jemiyiti > we < qeysiri Sherqiy Türkistan mediniyet we hemkarliq jemiyiti > qatarliq Uygur teshkilatliri derhal < Sherqiy Türkistan milliy merkizi > digen namda waqitliq birliksep qurup chiqip, bu birliksepning namida turkiyede yashawatqan barliq Sherqiy Türkistanliqlarni seperwerlikke kelturup, 2 – ayning 8 – küni istanbuldiki Xitay konsulhanisining aldida keng kölemlik namayish ötküzdi, bu, chetellerdiki Sherqiy Türkistanliqlarning < 5 – fewral Ghulja weqesi > munasiwiti bilen Xitaygha qarshi ötküzgen tunji qetimliq, shundaqla kolimi eng zor, eng shiddetlik namayishi idi, namayish jeryanida Xitay konsulhanisi tuhum yanghurigha tutuldi, ghezep – nepriti tolup – tashqan bézi namayishchilar konsulhanining qorasi ichidiki igiz hadigha yamiship chiqip, hadidiki Xitayning dölet bayriqini sokup elip koydurup tashlighan idi. bu hadise eyni chaghda Xitay we chetel metbuatlirining kuchluk diqqet – etibarini qözghighan bolup, hetta teywen < merkizi ahbarat agentliqi > bilen shanggangdiki < Shingdao > géziti < 5 – fewral > weqesining ihcki ehwali heqqide milliy merkezdin uchur igellesh üchün turkiyede mehsus ponkit qurghan idi. < 5 – fewral herikiti > ning ilhami astida qurulghan < Sherqiy Türkistan milliy merkizi >, Xitayning Ghuljidiki qirghinchiliqigha qarshi keng kolemlik naraziliq heriketlirini teshkillesh bilen birge, weten ichi we sirtidiki Sherqiy Türkistan teshkilatliri bilen jiddi alaqe tori qurup, weten ichide yuz bériwatqan hadisiler heqqide biwaste delil – ispatliq matiriyallarni toplap chiqip, muhbirlarni kutiwelish yighini chaqirish, bayanat élan qilish, hewername besip tarqitish qatarliq usol we shekillerdin paydilinip, dunya metbuatlirini we xelqara insan heqliri teshkilatlirini Sherqiy Türkistanning, bolupmu Ghulja rayonining eng yengi wéziyiti heqqide hewer – uchur bilen teminleshke tirishqan idi.
Yeni, melum menidin eytqanda < 5 – fewral > weqesi, turkiyede birqanche yildir turghunluq halitide turiwatqan Uygur teshkilatlirigha janlinish elip kelish bilen ohshash waqitta, waqitliq bolsimu bir milliy merkezning otturigha chiqishigha biwaste sewepchi bolghan idi, bu waqitliq milliy merkez, 98 – yili 12 – ayning 19 – küni 10 nechche dölettiki Uygur teshkilatlirining qoshulushibilen resmiy halda chetellerdiki Uygur teshkilatlirigha wekillik qilidighan resmiy ali organgha aylanghan idi. eyni chaghda bu milliy merkez teripoidin élan qilinghan bayanattimu, uning < 5 – fewral > Ghulja herikitining turtkiside qurulghanliqi éniq qeyt qilinghan idi.
< 5 – fewral > Ghulja herikiti peqet turkiyedikila emes, belki dunyaning herqaysi elliride paaliyet elip bériwatqan pütün Uygur teshkilatlirigha biwaste tesir korsetken we ulargha janlinish elip kelgen idi.
mesilen, < 5 – fewral > yuz bérip 3 kündin kéyin, yeni 2 – ayning 8 - küni ottura asiya turk jumhuriyetliridiki asasliq Uygur teshkilatliri hisaplanghan < Uyguristan azatliq teshkilati >, < Uygurlar ittipaqi >, < Sherqiy Türkistan inqilawiy milliy birliksepi > qatarliq teshkilatlarmu birleshkenlikini élan qilip, mehsus birliksep qurup chiqip, shu asasta ortaq heriket elip barghan, shundaqla 98 – yili turkiyede shekillengen birliksep bilen ortaqliship < Sherqiy Türkistan milliy merkizi > ni wujutqa kelturgen idi.
eyni chaghdiki resmiy statiskilarda, < 5 – fewral herikiti > yuz bérip bir ay ichide chetellerdiki Uygurlar turkiye, amerika, awüstiraliye, germaniye, gollandiye, shiwitsiye,qazaqistan, qirghizistan qatarliq döletlerde Xitaygha qarshi 15 qetim namayish ötküzgen bolup, bu, chetellerdiki Uygur teshkilatlirining aldinqi 5 yil ichide elip barghan omomiy namayishlirining sanigha teng idi. buhil namayishlar taki bugunge qeder her yili < 5 – fewral > küni izchil turde dawamliship kelmekte.
undin bashqa yene < 5 – fewral > herikitidin kéyin, Uygurlar mesilisining dunya metbuatlirida tarihta hech misli körülmigen derijide köplep tilgha élinishqa bashlighanliqi, shundaqla Uygurlar mesilisining xelqaraliq insan heqliri teshkilatlirining küntertibide alahide yer elishqa bashlighanliqimu bir emiliyet idi. mesilen, xelqara kechürüm teshkilati teripidin 99 – yili mehsus Uygurlarning insan heqliri ehwali heqqide élan chong hejimlik doklatida, < 5 – fewral > qirghinchiliqigha dayir delil – ispatlarning asasliq salmaqni igelligenlikimu, bu nuhtini ispatlap turmaqta.
dimek, huddi bézi Uygur siyasiyonlirining baha berginidek, Ghulja xelqining qeni bikargha aqqini yoq, Ghulja xelqi özining issiq qeni arqiliq pütün Sherqiy Türkistan xelqining yurek sadasini dunya jamaetlichikige kuchluk shekilde tuyghuzupla qalmastin, belki Uygurlarning chetellerde elip bériliwatqan milliy herikitining kuchuyishi we zoriyishi üchünmu biwaste mohim rol oynighan idi.