Şerqiy Türkistan Qanliq Küreşke Hamildar

APTURİ: NAZUGUM

Dunyaning siyasi sehnisini huddi yer tewreş apiti yüz bergendek sarasimge siliwetken 11-sintebir weqesi yüz bergenligige ikki yil tolğan bügünki künde, dunya jamaetçiligi 11- sintebir weqesining dunya weziytige qandaq özgürüşlerni élip kelgenligi, kimlerni küldürüp kimlerni zar qahşatqanliği heqqide çongqur mulahize we ayiği üzülmes bes munazire qilişmaqta. jümlidin Uygur xelqimu 11-sintebir weqesining özlirining tarihi qismetlirige yene qandaq yingi qismetlerni élip kelgenligi heqqqide soğuqqanliq bilen mulahiziler yürgüzüşmekte. Xulasilğanda 11-sintebir weqesi tarxtin buyan Xitay hökümdarliri Uygurlarğa kiygüzüp kiliwatqan siyasi qalpaqlar qatariğa, Uygur tirorstliri digen yingi qalpaqni qoşti. likin dunyadiki Uygur mesililirini muhakime qilğuçi mutehesis alimlar şundaqla dunya jamaetçiliği bu ikki yildin buyan, Uygur xelqining tirurst digen bu yéngi qalpaqni kiyiş yaki kiymeslik mesilisige yéqindin diqqet qilip keldi. Netijide Xitay hökümiti bilen Uygur xelqi ottursida tirurst digen bu ibarini neqleştürüşke jinining bariçe tirişiş bilen sükütte turup zerbe biriştin ibaret küreş dawam qilip keldi. şunga Xitay hökümiti bır tereptin Uygur tirurst dep dunyağa jar salsa, yene bir tereptin Uygur ziminida birer tirurluq herketlirining peyda boluşini nahayiti halaytti. epsuskı Uygur ziminida Xitayning oyliğinidek birer tirurluq herketlirining peyda bolmiğanliği öz nöwitide Xitay hökümitini rahetsizlendürüp keldi. netijide Xitay höküiti bu ikki yildin buyan, Uygur millitining ğururiğa tigiş siyasi taktikisini yenimu ilgirligen halda qollunup, Uygur xelqini tirurluq herketlirini sadir qilişqa qistidi. Uygur xelqige melum bolğinidek, Xitay hökümiti eyni yillarda Xinjangni şerqi türkistan (üç wilayet)armiyesi azat qilğanliğidek pakitni burmilap, Ürümçining merkizi hisaplinidiğan xelq meydanida, Xitay azatliq armiyesining heykilini, şuningdek Shihenze şehride Uygur xelqi üçün natunuş bolğan Xitay ginrali wangjinning heykilini turğuzup Uygur xelqige qattiq azar bergen idi. bu munasiwet bilen Uygur şairi merhum abdukirim hoja ikki heykelning uçurşişi namliq şiirini yézip Xitay sahtipezligige ejellik zerbe bergen we Uygur xelqining milli rohini yenimu yuquri kötergen idi. likin 11- sintebir weqesi yüz bergen bu ikki yildin buyan Xitay hökümiti Uygur xelqining ğururiğa munasiwetlik sezgür mesililerde zitiğa tigiş qedimini tizletti. Mesilen: Uygurlar topluşup olturaqlaşqan herqaysi oblast, wilayet, nahiye, şeher, yizilarda omumiyüzlük Uygur uslubiğa wekillik qilidiğan imaretlerni çiqip taşlap hittayning simwuli bolğan qizil rawaqlarni köpeytti. Xitayning ğerpke sayahet filimidiki budda rahibi Tangsing bilen uning epsaniwi şagirti Sunwukongning budda nomi ekiliş üçün ğerpke mangğanda, Uygur xelqining ularğa aş nan bérip yoldin ötküzüp qoyğanliğidek rialliqni burmilap, Uygur xelqige yamğur yağdurup buğday térip bergen şekilde Tangsing, Sunwukong we Zhubajıening heykellirini turğuzdi. epyun uruşi mezgilide iliğa sürgün qilinğan Lin zeyşüy‘ge yéri munbet méhmandost Uygur xelqi, insani peziliti bilen uningğa quçaq açqan idi. ili xelq nahşilirida tarhtin buyan medhiyelinip kéliwatqan, ili wadisining birdin-bir suğuruş menbesi hisaplinidiğan aq östengni hikim çoruq başçiliğidiki emgekçan ili xelqi özliri çapturğan idi. bu heqte ğulja şeherlik siyasi meslihet kingişi, tarx tetqiqat işhanisi teripidin çiqirilidiğan ili tarh matiryalliri namliq kitapta siyasi kingeş ezaliri (henzularmu bar) maqale yézip ilidiki aq östengni sürgündiki Linzeyşü emes belki emgekçan ili xelqi özliri çapturğanliğini polattek pakitlar bilen qeyt qilip ötken idi. wahalenki aridin 150yilğa yéqin waqit ötken bügünki künde, eyni yillarda ilidiki Uygurlar teripidin hayati qutquzuwilinğan siyasi sürgün linzeyşü, Uygurlarğa beht saadet élip kelgen hetta aq östengni çapturğan(huddı ili xelqi linzeyşü kelmise östeng çépişni menggü bilmeydiğandek) Henzu millitige köre Uygur millitige bekrek qehriman hisaplinidiğan şekilde pedezlinip, Uygurlar topluşup olturaqlaşqan bayanday bazirida we şerqi türkistan inqilawining tunji pay oqi etilğan tarihi simwulluq harektirge ige jay qaş derya wadisida uning hatire sariyi we heykellirini turğuzdi . Xitay hökümiti yene Xitaylardin teşkillengen 100 kişilik liksiye sözleş ömigini islam şeriet qaidilirige hilap halda musulmanlarning muqeddes jayi hisaplinidiğan mesjitlerge kirgüzüp qutbide jamaetke wez nesihet qildurdi we bu ehwallarni partiyening şanliq rehberligide liksiye sözleş ömigimiz mesjıtlerge bösüp kirdi dep medhiyelidi Xitay hökümiti yene Uygurlarğa qarita yilda bir qitim qattiq zerbe biriş herkiti qozğap, Uygur mehelliliridin nurğunliğan Uygur yaşlirini tutqun qildi. kéçilerde saqçi maşinlirining ensiz çiqirğan awazi şerqi türkistanning hemmila yérini qaplap ketti. koça tamliriğa çaplanğan Uygur tirorçiliriğa qahşatquç zerbe bireyli! milli bölğünçilerni koçidin ötken çaşqanni ur-ur qilğandek urayli! digenge ohşaş wehimilik şuarlar gizitlerni bolsa şerqi türkistan tirorçiliri jinayi jawapkarliqtin qéçip qutulalmaydu digenge ohşaş medinyet zor inqilawini eslitidiğan qapqara yoğan hetlik maqalilar qaplap ketti. şimali Xinjang şeher koçiliridiki wiwiskilarda, Uygurçe yéziq emeldin qaldurulup, henzuçe qazaqçe wiwiskilar isilişqa başlidi. Işek, çoşqa soyidiğan quşhanilar we göş satidiğan bazarlar köpeydi. Xitay hökümiti ğururiğa tigiş siyasi taktikisida ippet numusluq Uygur hotun-qizlirining eng nazuk hissiyatliriğiçe hujum qildi. Mesilen: haraq-şarap ilanlirida mehsus halda, 15, 16 yaşliq sebi Uygur qizlirining haraqning puriqi kelgende yüzliridiki romallirini qiya éçip haraqqa teşna boluwatqan körünüşlirini hetta çöllerde çangqiğan hittay yigitlirige şarap yetküzüp bériş üçün şarap kömzigini bişida kötürüp kitiwatqan körünüşlirini kiriştürüp tilwizorlardiki ılanlarda, we şeherlerdiki igiz binalarning üstige isilğan ilan tahtilirida kengri orun berdi. hetta haraq markiliriğa Uygur qizlirining isimlirini qollunup anarhan güli markiliq ali haraqlarni bazarğa sélip tarhtin buyan islam enenisi boyiçe terbiyelinip, haraq şarapni numus dep bilip kelgen Uygur qizlirining eng nazuk ğururlıriğiçe hujum qildi. körünüp turuptuki yuqurqi pakitlarning hemmisi Uygur xelqining ğururiğa tégiş arqiliq birer tirurluq weqelirini sadir qiliş bilen özliri üçün xelqarada desmaye peyda qiliş idi. lékin tarxta nahayiti seltenetlik handanliqlarni quruş bilen birge yene Rus bilen Hittaydin ibaret ikki tağning öttursida qapsilip qalğanliğiğa qarimay öz mewjutlığınıng simwuli bolğan şerqi türkistan jumhuryitini qurup, ay yultuzluq kök bayriqini tengri tağlirida lepilditeligen Uygur xelqi nurğunliğan tarihi qismetler bilen birge yene siyasi tejirbe sawaqlarnimu yekünligen bolğaçqa, bu töhmetlik yillirini nahayiti sewr taqet bilen sükütte ötküzdi. lékin Xitay Uygur mesililirige ehmiyet bérip kiliwatqan mulahiziçiler uzun mezgillik sükünat qanliq küreşke hamildar bolğan bolidu dep qaraşmaqta. undın başqa yene bir türküm analizçilar şerqi türkistanda mustebit siyaset yürgüzgen Yang zing şingning Uygur xelqi qoydek yuwaş xelq emma uning tükini tetür silap qoysang bir wehşi börige aylinidu digen sözliri üstide mulahize yürgüzüp Uygur milliti süpet özgürüşi yasap qoydin wehşi börige ayliniş basquçida turmaqta dep mulahize qilişmaqta.