Milliy Musteqilliq We Milliy Dölet Heqqide

     Tehrir ilawisi: yéqindin buyan jemiyette bir qisim kişiler xelqimizning idiyisini qalaymiqanlaşturup, bezi bir bolmiğur neziryilerni bazarğa sélip yürwatidu. Buning netijiside bezi ademler özlirimu bilmestin xata köz qaraşlarğa egişip kétidiğan xahişlar yüz bériwatidu. Biz bu xil selbi amillarni tosuş we aldini éliş mexsidide, Nurmemet Kenji koça-koylarda tarqitip yürgen “bügünki weziyet heqqide”, “Uygur muemmaliri (mesililirige) üç köz qaraş”, “özleştürüş iqtizadi we etnoslar ekologiyesi” qatarliq üç parçe tizis heqqide etrepliq mulahize élip bériş asasida yézilğan “milliy musteqilliq we milliy dölet heqqide” digen maqalini keng uqurmenlirimizge sunduq. Köpçilikning estayidilliq bilen uqup çiqip, milliy musteqilliq we milliy dölet mesiliside éniq çüşençige ige boluşini umid qilimiz.
     Uygur xelqining şunçe uzaq yillardin buyan élip bériwatqan milliy azatliq küreşliri birla mehsetni yeni özining milliy dölitini eslige keltürüşni we quruşni nişan qilğan. Bu hemme ademge çüşünüşluk bolğan eqelli sawat. Pelsepiwi nuqtidin élip éytqandimu, milliy musteqilliq kürüşining
Netijisi çoqum milliy döletning qurulişidin dérek béridi. Dunyadiki her qandaq bir millet milliy musteqilliq kürüşige atlanğanda, mustemlikiçilik asaritidin qutulup, milliy dölet quruştin ibaret buyuk arzuni könglige pükken bulidu. Gerçe her qaysi milletlerning küreş şekilliri bir-birige ohşimisimu, biraq eng ahirqi mehsidi birla, u bolsimu özlirining milliy dölitini quruş.
     Biz Uygur xelqi özimizning neççe ming yilliq tarixida jahanğa meşhur bolğan seltenetlik döletlerni qurup, dunya medeniyitige ajayip olmes tohpilerni qoşqan xelqbiz. Tarixta çtken ejdatlirimiz buningdin neççe ming yillar burunla milletni we ziminni güllendürüş, başqilarğa mustemlike bolmasliq üçün qudretlik dölet quruşning zörirligini çüşengen. Eger ejdatlirimizning eqil –parasiti, kuç-quwwiti bilen qurulğan musteçil Uygur döletliri bolmiğan bolsa, xelqimizning parlaq medeniyiti bolmiğan bulatti. Uygur xelqimu uzaq tarixi jeryanida başqa milletler teripidin asmilatsiye qilinip yuqulup kétetti. Bulardin biz bir millet üçün dölet we weten uqumining qançilik muhim ikenligini      körüwalalaymiz.
     Biraq yéqindin buyan bezi ademler özlirimu tulluq çüşenmigen ğeliti nezeryilerni bazarğa sélip, xelqimizning engida qalaymiqançiliq peyda qilişqa uruniwatidu. Buningğa misal qilip Nurmemet Kenjining jamaetçiligimiz içide tarqitip yürgen “bügünki weziyet heqqide”,“Uygur muemmalirige üç köz qaraş”, “özleştürüş iqtizadi we etnuslar ekelogiyesi” qatarliq söz tizislirini körsitişke bulidu.
     Bizning qarişimizçe, tizislarning aptori özining qançilik bilimining barliği bilan hisaplaşmayla, özige tolimu eğir kélidiğan, özimu tulluq çüşenmeydiğan çong temilarğa esiliwalğandek qilidu. Töwende biz keng oqurmenlirimizge çüşünüşlik bulişi üçün, uning söz tizisliridiki qaraşlirini eynen élip,tehlil yürgüzuşni layiq korduq.

     “Hazir xelq teğdirini belgüleydiğan asasi amil uning döletçiligi bulup hisaplanmaydu… biz kün tertiptin Uygur döletçiligi mesilisini élip taşlişimiz lazim… üçünçi dunyaning onliğan musteqil ellirining teğdiri, barliq gep xelqning öz döliti barmu-yoq digen mesilige közimizni yetküzelemdu?” ( Nurmemet Kenji “bügünki weziyet heqqide”).

     Yuqurqi abzasta éytilğan sözlerning bimeniligi şu yerdiki, tizis apturi dölet digen uqumning nimidin dérek béridiğanliğini we bir milletning ijtimai tereqqiyatida qandaq rol oynaydiğanliğini çüşenmise kérek. Tarixi tereqqiyat nezerisi buyiçe élip éytqanda, dölet bir milletning mewjut bulup turuşi we dunyadiki milletler qatarida qed kötürüp turalişidiki eng asasliq amil bulup hisaplinidu. Özining musteqil dölitige ige bolmiğan her qandaq bir millet tedrije halda başqa küçlük milletlerge asmilatsiye bulup kétiştin ibaret pajeliq aqiwetke duçar bulidu. Bundaq qismetke yuluqqan miletning tereqqiyatidin éğiz éçiş esla mumkun emes. Tarixqa nezer salsaq, miladining aldi –keynidiki uzaq tarixi jeryanda şu dewirdiki jahan mediniyitige ajayip tohpilerni qoşqan sak-siktay, tohar, soğdi we qitan qatarliq milletler öz döletliri munqeriz bolğandin kéyinki dewirlerde başqa milletler teripidin yimirilip, tarix bétidin ğayip boldi. Ularning mediniyitimu, orip-adetlirimu bu milletni sahlap qalaliğini yoq. Bu pakitlar şunu ispatlayduki, bir millet meyli unung nopus sanining az yaki köp bulişidin, dölet ziminining çong yaki kiçik bolişidin, ijtimai tereqqiyatta aldida uzap ketken yaki arqida qalğan bulişidin qeti nezer, peqet özining etnik birligini saqlap, öz wetenide musteqil halda mehkem put dessep turalisila, bu millet özini sahlap qalaydu we tereqqiyatning dağdam yolida alğa ilgirliyeleydu.

     Töwende tizis aptorining yene bir abzas sözige qarap köreyli:

“Yengi riyalliqta xelqler teğdirini adettiki jemiyetlik tuzum şekli emes belki, tamamen başqa asaslar belgülimekte…hazir pütkül dunya yüzide döletler tarixning qalduği, yadikarliqliri bolmaqta…barliq tosalğularni, barliq çégralarni yoqutiwatqan alemşumullaşturuş jemiyet tereqqiyatiğa tamamen başqa yolunuş bermeklte.”(Nurmemet Kenji “bügünki weziyet heqide”).

     Yuqurqi abzasni oqup bulup, ixtiyarsi “towa” diyişke mejbur bolduq. Bu tizisning aptori bügünki muşu biz yaşawatqan dunyada yaşawatamdiğandu yaki başqa pilanitlardin kélip qalğanmidu? Qéni, sorap köreyliçu: qaysi dölet tarixning qalduği yaki yadikarliği bulup qaptu? Rusiyemu? Amerkimu? Yaki tizis apturi çuquniwatqan Xitaymu? “yadigarliq” digen sözning giramatikiliq menisi nime? Uygur edibi tilida qaysi mezmunni ipadileydu? Qéni qaysi döletler öz çégralirini yoqutiwetiptu? Bügünki künde dunyadiki her bir dölet özining musteqilliği we çégrasining biheterligi üçün tirişçanliq körsütiwatamdu yaki döletler ara çégralar yuquliwatamdu?

     Tizislarning apturi bu suallarğa jawap bireligüdek iqdidarğa ige emes. Çünki u “Uygurlarğa dölet kérek emes ”deydiğan ğelete köz qaraşlarni aqlaş üçünla yuqarqidek debdebilik petiwalarni oylap tapqan halas. Uygur xelqining tarixi we medeniyitidin qilçimu sawadi bolmiğan bu ademlerning xelqimizning özining milliy dölitini quruş yolida élip bériwatqan musteqilliq inqilawiğa buzğunçilik qiliş mehsidide şuğulliniwatqan bundaq xile- neyrengliri öz putiğa özi palta çepiştin başqa nerse emes. 20 milyondin artuq Uygur xelqi mustemlike qilinğan deslepki yillardiki saddiliq we nadanliqliridin alliqaçan qol uzup,musteqilliq inqilawining tepekkur alimige kirip keldi. Her qandaq yawuz küçlermu xelqimizni özliri talliwalğan musteqilliq yolidin arqiğa qayturalmaydu. Her xil debdebilik sözler bilen xelqni aldiğili bolmaydu. “Axirqi hisapta tarixta mewjut bolğan büyük we qudretlik Uygur döletlirining çégraliri boldimu? Ularni başqilar étirap qildimu? Barliq muşu suallarğa peqet birla jawap bar: yaq!” (Nurmemet Kenji “bügünki weziyet heqqide” )

     Tizis aptorining bu sualiğa tarixşunaslarning Uygur döletliri heqqide yazğanlirini misal keltürüp otsek muwapiq bolar: “Orhun Uygur Qağanliqi nahayiti keng tirotiriyini, yeni Altay tağliridin çong Hin, gan tağliriğiçe, şimalda Sayan tağliridin jenupta Gobi çollirigiçe bolğan yerlerni öz içige alğan idi. Zhung guo padişalirining merkizi asiyağa qarap kéngiyişini Uygur Qağanliğining küç-qudriti tusup turatti.”(S .G.Keliyaşturni “Uygurlar we başqa Türki xelqlerning qisqiçe tarixi” Uygurçe neşri 161- bet. Ürümçi. )
“Uygur Idiqut élining çégrasi şimal terepte bügünki Ürümçi şehrining şimali teripidin 150 kilometir nérida idi. Jenup teripi Hoten we Tibetler bilen çégrilandi. Ğerbi-şimal terepte Uygur Qarahanilar döliti bilen, şerq terepte bolsa Kengsu Uygur éli bilen çégrilandi. 866 - yili Uygurlar omumi yüzluk ğelbini qolğa keltyrgendin kéyin Iduqut hanliği öz téroteriyisini tehminen 500 ming kuwadirat kilometir kélidiğan dairige kengéytti. Uygur élining teşkil bulişini Uygurlar tarixidiki çong we nahayiti muhim bir dewir dep bahalaşqa toğra kélidu. Uygurlarning éli 500 yil etrapida mewjut bolup turdi. Peqet muşu pakitning özila çong ehmiyetke ige bolğan bir weqe dep qaraş kérek.” (D.I.Tihnow “10-14-eserlerdiki Uygur élining ijtimai we iqtizadi tuzumi” Uygurçe neşiri 41-69- betler )

     “Uygur Qarahanilar döliti küçüyüp, terotiriyisi kengeygen çağda, uning şerqi Keşmirge,ğerbi Harezimge, şimali Balqaş, Aral kollirige, jenubi Merwi Şah Jahan,ğa tutaşqan bulup yer meydani 5 milyon kuwadirat kilometirğa yetken.”(Turğun Almas “Uygurlar”430-bet).
“Ğerbiy Uygur Qağanliği 9-esirning otturliridin kéyinki 170 yil içide hazirqi Xitayning Shin jiang rayunini we Ottura Asiya Türkistanini öz içige alğan sanaqliqla bolğan çong döletning birige aylandi. ”(Abeta. Keo (Yaponiye) “Ğerbiy Uygur eli tarixi heqqide tetqiqat” 424-bet).
Yuqurqi misallar Uygur xelqi qurğan we güllendürgen, jahan medeniyitige bibaha töhpilerni qoşqan Uygur döletlirining şanliq tarixini inkar qilğan Nurmemet Kenji üçün eng yahşi jawap bolsa kérek.

     Bu yerde alahide tekitlep ötüşke tegişlik bir nuqta bar, u bolsimu milliy roh. Wetenperwerlik we milletperwerlik xelqimizning milliy rohini urğutuştiki we milliy dölitini eslige keltürüştiki ikki eng'güşter bulup hésaplinidu. Hazir düşmenlirimizning hemmidin bek qorqidiğini Uygur xelqining milliy rohining oyğunuşi. Şunglaşqa Xitay mustemlikiçiliri özlirige yollanğan milliy munapiqlarning tili arqiliq “Uygurlarğa dölet kérek emes, milliy tereqqiyat bolsila boldi” deydiğan xelqning milliy ğururini ğeplette qalduridiğan sehrigerlik oyunini oynawatidu. Hemmige ayanki, milliy rohning halakiti milletning halakiti bolup hisaplinidu. Uygur xelqining milliy rohi yuqulidiken, u halda Uygurlar wetensiz qullarğa aylinidu. Ejdatlirimiz neççe ming yillardin buyan, kökligen, awuğan goher ziminimiz Şerqiy Türkistan ( Uyguristan) ni Xitay kommunistlirining ayiği astida depsende bulişidin qutquzuş yolidiki muqeddes körişimiz onguşsizliqqa uçraydu. Kindik qénimiz tökülgen ana wetinimiz düşmenlirimizning işret bağçisiğa aylinidu. Tumurida Uygurning qéni bolğan her qandaq bir wijdan igisi bundaq aqiwetni hergiz rawa körmeydu.

     Tizislarning apturi özining ğelite sepsetilirige başqilarni işendürüş üçün Qirğizistanni misalğa keltürgen. Uning töwendiki sözlirige qarap köreyli :
“ilgiri S.S.S.R terkiwige kirgen döletlerning héç biri S.S.S.R parçilinip ketküçe qolğa keltürgen turmuş derijisige yitelmidi…. Merkizi Asiyaning barliq musteqil döletlirining yéqin keleçektimu şu derijige yitelmeydiğanliği ruşen. Merkizi Asiyadiki eng démokratik dep hésaplanğan döletning eng çong muweppiqiyiti hazirqi namratliqni yuqutuş progrrammisini qubul qiliştin ibaret buliwatidu. Resmi bahalaşlar buyiçe Qirğizistan ahalisining 53 payizi, bezi istatikçilarning pikri buyiçe 80 % din artuqi namratliqta kün köçürmekte” (Nurmemet Kenji “bügünki weziyet heqqide”). Mana bu tizis apturning “musteqil döletning kérigi yoq” digen sepsetisige keltürgen atalmiş pakiti. Apturning qarişiçe eger Uygurlar Xitaydin öz dölitini qayturup élip musteqil bolsa u halda Uygur xelqimu namratliqta yaşap qalarmiş, şuning üçün Xitayning mustemlikisi bulup yaşişi kérekmiş! Bu apturning “künning sérigini körüp jan béqiş”desturi. Biraq, hemmimizge ayanki, Qirğizistan xelqi musteqillikke érişkendin kéyin Qirğizistan jumhuriyitide nahayiti zor ilgirleşler barliqqa keldi. Hazir gerçe bezi bir qiyinçiliqlar bolsimu, musteqilliq we demokratiyedin erkin nepes alğan Qirğiz xelqi yéqin kelgüsüde öz dölitini güllen'gen, qudretlik Qirğizistan qilip qurup çiqalaydu. Uygur xelqi meng'gu Qirğizistan xelqige tilekdaşliq bildüridu. Tizis apturining Uygur-Qirğiz xelqliri dostliğiğa buzğunçiliq çiliş qesti hergiz emelge aşmaydu. Emdi öz sözimizge kelsek, wetenimiz Şerqiy Türkistan ( Uyguristan) dunyadiki yer yüzi we yer asti bayliqliri eng mol bolğan döletlerning biri. Unung üstige Uygur xelqi özining eqil-parasiti, emgek söyerligi, dölet başquruştiki mol tejribilirige tayinip neççe ming yillardin buyan musteqil yaşap kelgen xelq. Bizning musteqilliğimiz héç qaçan xelqimizni namratliqqa başlimaydu. Del uning eksiçe musteqil Şerqiy Türkistan ( Uyguristan) döliti xelqni parlaq keleçekke yétekleydu.

     Endi Nurmemet Kenjining töwendiki sözlirige qarap koreyli:
“Xitay memuriyiti bilen muemmalar (mesililer) mewjut, lékin bu muemmalar Şerqiy Türkistan ( Uyguristan) ning azatliği üçün xelq uruşini yürgüzuşke asas-sewep bulalmaydu… ölkidiki hakimiyetning resmi wekilliridin bolğan Uygur rehberliri muşu mewqeni eng izçil halda izhar qilişmaqta… Uygur xelqining milletni yoq qiliş siyasitige uçrawatqanliği heqqide éytiliwatqan sözler wetendiki Uygur ahalisi özide keskin inkas hasil qilalmaydu. Bezide héç qandaq inkasmu yoq…”(Nurmemet Kenji “Uygur muemmaliriğa üç köz qaraş”). Yuqurqi qurlarni yazğan ademler wetendiki xelqning azap- oqubetlik turmuşini qançilik çüşüner ?

     Yüzmingliğan erk söyer oğlanlarning Xitay turmiliride insan qélipidin çiqqan wehşiyane qiyin-qistaqlar astida jan bériwatqanliği, mingliğan –onmingliğan anilarning, hede –singillarning milletni nabut qilğuçi “pilanliq tuğut” siyasitining qurbanliriğa ayliniwatqanliği, yillap étizdin qaytmay emgek qilğan japakeş déhqanning yilliq kirimining yüz dollarğa yetmigenligi sewebidin ailisini baqalmay, balilirini oqutuşqa amalsiz qéliwatqanliği, “işçi qisqartiş” bahanisida iş orunliridin qoğlanğan yüzmingliğan biçarilerning koçilarda xaru-zarliqta yürgenligi, yer-zimin,
öy-makanliri Xitay köçmenliri teripidin tartiwélinğan qan-qérindaşlirimizning Teklimakan çölliride hudağa nale qilip yürgenliri, bir burda nan üçün ippet-numusini sétişqa mejbur buliwatqan Uygur qizlirining is-tütekke tolğan pahişhanilardiki nale-peryatliri bu imani bulğan'ğan munapiqlarğa azraqmu tesir qilmasmu?!! Bular kökke kötüriwatqan “Uygur rehberliri” digenler kimler? Xitay hojayinlirining yündisiga sizik bolğan milliy ğalçilar emesmu? Muşu milliy yallanmilarni Uygur xelqining wekili dep bazarğa séliwatqan Nurmemet Kenji zadi kim?
“Men üçünçi yolğa emel qilidiğan ademler topiğa teelluqmen. Bu yolning asasi pirinsipi nahayiti addi: uning birdin-bir eng çong mehsidi şundaqki, u insaniyet tarixiğa, tedriji tereqqiyatiğa bibaha hesse qoşqan Uygurlarning saqlinip qélişi we tereqqi qilişini temin étiştin ibaret…Biz Xitay hakimiyet urunliriğa Uygurlarning étnikiliq rawajlinişini qollap- quwetleşke nişan qilğan bir türküm lahiyilerni emelge aşuruşni telep qilduq, şundaqla bizni bu mesilide çüşençi bilen qarşi alğanliğiğa qanaet hasil qilduq… Ürümçide Merkizi Asiya elliridiki Uygur jemiyetlik teşkilatliri rehberlirining uçurişişini ötküzüş heqqide qarar qubul qilindi. Shin Jiang Uygur Aptonum Rayoni xelq hökümiti yenida daim işleydiğan iş topini quruş, bu iş topi terkiwige merkizi Asiyaning barliq elliridiki şundaqla yiraq çetellerdiki Uygur teşkilatlirining wekillirini kirgüzüş kérek.”(Nurmemet Kenji “Uygur muemmaliriğa üç köz qaraş”)

     Yuqurqi yézilmilardin keng uqurmenlirimiz Nurmemet Kenjining kim ikenligi heqqide melum çüşençige ige bolğan bolsa kérek. Xitay mustemlikiçilirige bir türküm lahiyilerni teğdim qilğan we ular bilen “çüşünüş” hasil qilişip, eğiz- burun yalaşqan tizis apturi huşalliğidin xudini yoqatqan halda Ürümçide Merkizi Asiyadiki wetenperwer teşkilatlar rehberlirining uçrişişini otkuzuş, Xitayning Uyguristandiki yallanma hakimiyiti yenida dayimliq işleydiğan “qulning quli” bolğan iş topini quruşni qarar qilğan we şu mehsette Merkizi Asiyadiki we çetellerdiki barliq wetenperwer teşkilatlarning rehberlirini Xitay mustemlikiçiliri aldiğa “duayi-salam”ğa bérişqa çaqirğan. “Irpan” namidiki kiçikkine bir tijaret ornining hojayini bolğan Nurmemet Kenjige Uygur xelqi we çetellerdiki Uygur teşkilatliri namidin söz qilidiğan bundaq hoquqni kim bériptu?! 1996-yili 16-oktebir eçilğan Qirğizistan jumhuriyetlik Uygur “Ittipaq” jemiyiti merkizi kengişining pelonomida buningdin kéyin siyasetke arlaşmaydiğanliği heqqide söz qilğan Nurmemet Kenji endilikte qandaqlarçe siyasetke arlişip qaldi?
20 milyondin artuq Uygur xelqining hayat- mamatiğa we kelgüsi teqdirige munasiwetlik bolğan muşundaq zor siyasi mesilide, uningğa çetellerdiki wetenperwer teşkilatlar namidin Ürümçide uçruşuş ötküzüş heqqide qarar qubul qilidğan salahiyetni we huquqni kim bériptu?! Töwendiki bayanlardin biz, tizis aptorining bundaq siyasi neyrengwazliq qilişidiki seweplerni biliwalalymiz.

     “Türkiye” Gezitining 1996-yil 14-Dekabir saniğa “Xitay kommunist Partiyisining Şerqiy Türkistan heqqidiki qet'i mehpiy hojjitini qolğa çüşürduq”, “Istiqlal herkitini boğmaqçi” degen qoş mawzuluq maqale bésildi. Maqalida, 1996-yili 3-ayning 19-küni Bei Jingda qubul qilinip, 1996-yili 5-ayning 8-kni Uygur tiliğa terjime qilinğan, Xitay kommunist Partiyisining Uygur xelqining milliy azatliq herkitini boğuş üçün qobul qilinğan mehpiy qararri paş qilinğan. “Mehpi qararda mundaq diyilgen: çetellerde paliyet élip bériwatqan Shin Jiangliq bölgünçilerge kütülmigen yerdin zerbe bériş kérek. Türkiye, Qazaqistan we Qirğizistsn çet'ellerdiki bölgünçilerning asasliq ugusidur. Xitay dunya siyasi sehniside awaz igisi bolğan bir dölettur. Bu artuqçiliqtin paydilinip Türkiye, Qazaqistan we Qirğizistanğa ohşaş döletlerde siyasi bésimni küçéytiş, bölgünçilerning arisiğa kirip, ularning işençisini qolğa keltürüp, ariliriğa pitne tarqitip, ularni bölüşke, bir- birini çüşürüşke we parçilaşqa herket qiliş kérek . ”Mana bu Xitay hakimiyitining çet'ellerdiki wetenperwer teşkilatlarni parçilap yoqutuşni mehset qilğan “yatlarni yatlarning quli bilen yuqutuş” hilisi. Xitay kommunistliri özlirining rezil mexsidige yétiş üçün haman milliy munapiqlardin paydilinidu. Yéqinqi ikki esirlik tariximizğa nezer salsaqla qan bilen tolğan sawaqlirimizni roşen körüwalalaymiz. Uygur xelqining uluğ muteppekkur alimi merhum Abduşkur Muhemmet Imin körsitip otkendek : “bu yillarda bizdin köz yurutqan Abduqadir Damollam, Memtili Ependi, Abduhaliq Uygur, Lutpulla Mutellip qatarliq irpan bulaqlirimizning aqiwetliri qan lehetliri bilen tugenlendi. Bu yillarda bizning turmuş halawitimiz, beht- saaditimiz xuddi erkinlik jengçilirimiz Sadir Pelwan, Nuzugumning qoşaqlirida ipadilen'gendek, nadamet nalisi we zalalet ingrişi bilen almaşti. Niyaz Hekimbeg, Mehmut Poçi, Taz Mezin we Abduğupur Damolla Şaptuldek qanda semirgen asi- munapiqlar ar-numusimizni içimizge yutuşqa mejbur qildi.”(Abduşkur Muhemmmet Imin “Yipek yolidiki toqquz hikmet” 146-bet) hala bügünki kundimu bu asi- munapiqlarning erwahidin törelgen, wijdanini sétip jan béqiwatqan aldamçi, kazzap telwiler yene arimizda yuruptu.

     Hörmetlik oqurmen, endi tizis apturining Ürümçide qilğan sözlirige qulaq sélip koreyli: “Uygur we henzu xelqliri öz hayatini yillar bilen emes, belki esirler we ming yilliq dewirler bilen ölçeydu. Uruş we düşmenlik ornini ténçliq we soda- sétiq igellidi. Xelqlirimiz her qaçan hoşna yaşiğan, yaşawatidu. Biz bir- birimizdin yiraqlişip ketelmeymiz…Xitay xelq jumruhiyiti bolsa alternatew, öz iqtizadini özi rawajlanduruş nişanini tutti…xelqimizning asasi qismi Xitayda yaşaydu.”(Nurmemet Kenji “özleştürüş iqtizadi we etnuslar ekelogiyisi”)
     Mana bu “ğerbi şimalni éçiş” şuarini niqap qiliwalğan Xitay hakimiyitining wetenimiz Şerqiy Türkistan (Uyguristan) ni téhimu keng-kölemde talan-taraj qiliş mehsidide ötküzgen Ürümçidiki yiğinida, Nurmemet Kenjining Xitay hojayinliriğa huşamet yüzüsidin sözligen sözining asasi mezmuni. Yuqurqi abzastiki “Uygur-Xenzu xelqliri bir- birimizdin yiraqlişip ketelmeymiz”digen söz wetenimiz Şerqiy Türkistan (Uyguristan)ning şeher-yéziliridiki koça-dohmuşliriğa we ammiwi sorunliriğa Xitay hakimiyiti teripidin yézilip, çaplap quyulğan “Xitaylar Uygurlardin ayrilalmaydu, Uygurlar Xitaylardin ayrilalmaydu” digen neyrangwaz şuarining yéngiçe wariyantidin başqa nerse emes. Uygur xelqi özining medeniyiti, örp-aditi, senet şekli, tili, dini we turmuş usuli qatarliq jehetlerde Xitaylar bilen qilçimu ohşaşliği bolmiğan bir millet. Biz ezeldin Xitaylardin ayrim yaşap kelgenmiz. Allah buyrisa, buningdin kéyinmu qaynatsa qénimiz quşulmaydu. “Xitaylar öz iqtizadini özliri rawajlanduruş nişanini tutti” digen jumlige kelsek, Xitaylar heqiqeten öz iqtizadini özi rawajlandurwatamdu yaki mustemlike qilinğan Şerqiy Türkistan (Uyguristan),Tibet, Içki Mongğuliye qatarliq ellerning bayliqlirini talan-taraj qiliş bedilige beyiwatamdu? başqisini quyup turup, Şerqiy Türkistan (Uyguristan)ni misalğa alsaq, her yili elimizde 260 milyon tonna komur, 30 milyon tonna nefit, 100 tonna etrapida altun, bir milyart kup metirdin artuq tebi gaz işlep çiqirilidu. Qalğanlirini sanap olturmisaqmu keng oqurmenlirimizge çüşünüşlik. Bu bayliqlar nege kétiwatidu? nime üçün şunçiwala bayliqning igisi bolğan Uygur xelqi namratliqtin qutulalmaywatidu? nime üçün japakeş déhqanlirimiz hazirğiçe şah-şumba qalap tamaq itidiğan, öy issitidiğan qiyinçiliqlarğa duçar boliwatidu? Bu suallarğa tizis apturi nime dep jawap birerkin? Eemdi: “xelqimizning asasi qismi Xitayda yaşaydu” digen sözge kelsek, Uygur xelqining asasi qismi ezeldin öz wetini Şerqiy Türkistan (Uyguristan)da yaşap kéliwatidu. Soda we başqa işlar bilen Xitayğa bérip kéliwatqan Uygurlarni hisapqa almiğanda, hazirğiçe héç qandaq Uygur perzenti Xitay ziminda yaşawatqini yoq. Çünki xelqimiz öz wetinidek goher ziminni dunyaning her qandaq jennitidin artuq köridu. Tizis apturining xelqimizni Xitayda yaşawatidu, diyişi oydurmidin başqa nerse emes.

     Tarix tilimu adil şundaqla tolimu rehimsiz bolidu. Öz tarixiğa asiyliq qilğan ademlerni haman meşire qamçisi astiğa alidu. Buning misali teriqiside “Şerqi Turkistan” gezitining 1995-yilliq ikkinçi ay saniğa besilğan Nurmemet Kenjining Türkiye “Zaman”gezitining muhbiri Huseyin Dinlemezge bergen enteryusini körsitip ötsek yaman bolmas, “Rosiyede kommunizimning çöküşi, Ottura Asiya musteqil jumrihiyetlirining barliqqa kélişi, Şerqi Turkistan xelqining musteqilliqqe bolğan intilişini téhimu aşurdi…1949-yili kommunist Xitay tajawuzçiliri Şerqiy Turkistanni işğal qilip, parçilap idare qiliş siyasitini yürgüzdi. 1953-yili Şerqiy Turkistan nopusining 75% ni Uygurlar, 4.6% ni Xitaylar teşkil qilatti. 1982 - yiliğa kelgende, Uygurlar 50% ge çüşüp, Xitaylar 40% ge köpeydi…1992-1993-yilliri Xitay kommunistliri musteqilliq arzusida bolğanlardin 13 mingdin artuq mujahitni turmilerge taşlidi. Tarixtin sürüşturgende, Xitaylar ikki milyon'ğa yéqin Uygurlarni yoq qildi. Nowette yene her xil wastilarni qollunup, Şerqiy Turkistan xelqini yoq qilişqa tirişiwatidu. Xitaylar Şerqiy Turkistan xelqi aldida jawapkarliqqa tartilişi kérek. Şerqiy Turkistan xelqining öz teğdirini özi belgüleş hoquqini qayturup bérişi kérek.”(“Şerqiy Turkistan”geziti 1995-yil 2-ayliq sani 4-bet ). Yette yil burun Xitay kommunistlirini şunçe qattiq eyipligen Nurmemet Kenjining bügünki künde öz wahtidiki düşmenliri bilen bunçiwala yéqinlişip kétişige nime sewep bolğandu? Xitay mustemlikiçiliri rastinla “ewliya” liq maqamiğa yitip jalatliq qiliçini taşliğanmidu? yaki bolmisa şunçe yilardin buyan mustemlike qilinğan döletlerning bayliğini hamtalaş qiliş bedilige jan saqlawatqan şerqning ejdirhasi özining yawuz peylidin yanğanmidu? yaq, yaq! Xitay kommunistlirining mustemlikiçilik siyasitide özgürüş bolğini yoq. Bu yerde özgergini hoquq, bayliq we şöhretpereslik tamasida yürgen Nurmemet Kenjidin ibaret. Öz wahtida meşhur jamaet erbabi, “Uygurustan Azatliq Teşkilati”ning qurğuçisi, merhum ustaz Haşir wahidi bu ademni mundaq dep ağahlandurğan idi : “200 yildin buyan Uygur xelqi özining musteqilliği üçün küreş qilip sansizliğan qurbanlarni berdi. Xelqimiz musteqilliq yolidin hergiz yannmaydu. Eger sen “Uygurlarğa dölet kérek emes” deydiğan bundaq hata köz qaraşliringdin wahtida qaytmaydikensen, kelgüside hain bulup kétisen. ”Biraq bundaq agahlanduruşlarğa qulaq salmiğan tizis apturi milletke, xelqqe asiliq qiliş yolida barğanseri uzap ketti.

     Xelqimizde “It hurer, Karwan yürer” digen maqala bar. Musteqilliq inqilabining büyük karwini özining parlaq menzilige qarap alğa ilgirlewatidu. Gerçe bu yolda her türlük egri-toqayliqlar bolsimu “perişte” siyaqiğa kiriwalğan jin-alwastilar, qağa- quzğunlar mingliğan muşkilatlarni peyda qilsimu, xelqimizning jesur oğlanliridin yaralğan bu karwan hergiz tohtap qalmaydu. Huddi atağliq Uygur yazğuçisi Abdurehim Ötkür ependi éytqandek: “ Oyğanğan ziminni emdi hiç kim uhlitalmaydu. Çünki oyğanğan ziminning igiliri –milyonliğan xelq ammisi özini we dost-düşmenni tuniwaldi. Özining kelgüsini köriwaldi..San-sanaqsiz qurbanlarning issiq- qanliri bedilige parlaq keleçekning çuqum kélidiğanliğiğa işenç bağlidi. Tarix çuqum bir küni özining adil hökümini tentene bilen jakalaydu.”(A.Otkur “Oyğanğan Zimin”2-qisim 470 –bet).

     Biz maqalining axirida, xelqimizning musteqilliq arzusiğa qarşi suyuqestlik şumluqlar bilen jan béqiwatqan ademlerning yar léwidin atning tizginini tartişini tewsiye qilmaqçimiz. Xelqning iradisi bilen oynaşqili bolmaydu. Çünki Uygur xelqi şundaq bir xelqki, bu xelq béşiğa éğir künler çüşken halqiliq péytlerde wetenning, milletning azatliği üçün küreş qilğan ateş yürek, mert ezimetlerni hergiz unutmaydu we meng'gu uluqlaydu. Bu xelq yene éğir künlerde wetinidin, millitidin yüz origen beli boş munapiqlarnimu hergiz unutmaydu we kelgüside tarixning lenet tuwrigige miqlaydu.

Bu maqaliğa qelem tewretken, közdin köçürüp tuzitiş pikri bergen we maqulliğini bildürgenler:

Eziz Narinbayiw:
Qirğizistanda xizmet körsetken Pen erbabi, Qirğizistan milliy penler Akadimiyesining muhpir ezasi, Pelisepe penlirining Dokturi, Piraffisor.

Ruzimemet Abdulbaqi:
Qirğizistan Uygurliri Jumhuryetlik “Ittipaq” Jemiyitining Reisi.

Muzeperhan Qurban:
“Wijdan Awazi” gezitining baş muheriri,Şair.

Qehriman Ğojamberdi:
“Şerqiy Turkistan(Uyguristan) milliy Qurultiyi”ning muawin reisi.

Tursun Islam:
Bişkek şeherlik “Demmukratiye” insan heqlirini qoğdaş komititining reisi, “Şerqiy turkistan (Uyguristan)milliy quriltiyi” ning baş teptişi.

Sabit Babajan:
Qirğizistanda hizmet korsetken senet erbabi,Amreka Kaliforniye unwerstitining pehri ezasi.

Ekberjan Bawdun:
Pelisepe penlirining namzati,Doktur.

Rehimjan Rözi:
Qazaqistan yazğuçilar itpaqining ezasi,Şair.

Abdumijit Hoseyin:
Qirğizistandiki ikologiyeni qoğdaş teşkilatining reisi.

Sabit Abdurahman:
“Şerqiy Turkistan(Uyguristan) milliy quriltiyi”ning daimi ezasi.

Eli Ayup:
“Wijdan Awazi” gezitining muawin baş muheriri.

Rehimjan Hapiz:
Qirğizistan Döletlik milliy unwerstiti, Uygur fakoltiti Dekanining orunbasari.

Heyrnisa Turdi:
Qirğizistan Döletlik Tele-Radiyo Korpiratsiyesi Uygur bolimining başliği.

Mihriban Wahidi:
Injener(Qazaqistan)

Şemşidin Abdiryim:
“Ittipaq” gezitining tehrir heyet ezasi.

Bu maqale, Qirğizistan Uygurliri “Ittipaq” Jemiyiti teripidin Bişkekte neşir qiliniwatqan siyasi-ijtimai gezit “Ittipaq” ning 2002-yil mart eyida
Neşir qilinğan (82) sanidin elindi.

2002.3.30.