Şerqiy Türkistan Jumhuriyiti

     Umitwar

     1933 - yili 12 - we 1944 - yili 12 - noyabirdin ibaret ohaşaş bir künde Uygur xelqi ikki qétim öz musteqilliqini jakarlap, 20 -esirdiki, özige özi xoja bolğan Şerqiy Türkistan jumhuryitini qurğan idi. Ene şu künidin etiwaren 12 - noyabir Uygur xelqining tarixidiki untulmas we şereplik seipe bolup qaldi.
     Melumki, 1931 - yili Uygur xelqining 20-esirdiki keng kölemlik milli musteqilliq qözğilingining tunji oqliri Qumul tağlirida étildi.
     Xoja Niyaz hajim başçiliqidiki bu qözğilang ğelbesiri kengiyip, Uygur élining hemme jayliriğa küçlik tesir körsitiş bilen xelqning azatliqqa, musteqilliqqe bolğan işençisini aşurdi. Netijide Hoten xelqi Muhemmed Imin Buğraning rehberlikide 1933 - yili 2 - ayning 13 - küni qözğilang kötirip, şu yili 4 - ayning11 - küni Hoten hökümitini qurdi. Şuningdin kéyin Turpan, Kuçar, Aqsu, Qexqer qatarliq jaylardimu qözğilang kotirilip, Xitay Jin Şuren hökümranliqi ağdurup taşlinip, hakimiyet qözğilangçilar qoliğa ötti. Xoja Niyaz hajim we Mehmut Muhitilar baxçiliqidiki Qumul -Turpan qözğilangçilirimu Tengri tağlirining jenup tereplirige kengeydi.Mana muşundaq şaraittin paydilinip, Şerqiy Türkistan musteqil jumhuryitini berpa qiliş üçün Sawut damollam Qeşqerde "Şerqiy Türkistan istiqlal jemiyiti"ni qurdi we jiddi teyyarliqlardin kéyin 1933-yili 12-noyabir küni Qeşqer şehride Şerqiy Türkistan Islam Jumhuryiti qurulğanliqi jakarlandi. Xoja Niyaz hajim reis jumhur, Sawut Dammola baş wekil bolup saylandi. 16 kişi hökümet ezaliğa békitilip, her qaysi ministerliklerni başqurdi.

     Şerqiy Türkistan islam jumhuryiti deslepte öz içide Uygurstan jumhuryiti depmu atalğan bolup, şu namda pul çiqarğan. Kéyin Şerqiy Türkistan dégen namni qollunuş qarar qilinğan. Bu Uygurlarning tunji milli jumhuryiti bolup, mezkur musteqil dölet gerçe aran 6 ay mewjut bolup turaliğan bolsimu, lékin u, özining qisiqiğina ömride köp işlarni qildi we téximu köp işlarni emelge aşuruşqa tirişti . Axirida bu yaş hakimiyet taşqi siyasi jehettin Sowet ittipaqining arilişişi, içki jehette Ma Zhongying terepdarliri bolğan Tungan küçlirining biwaste herbi hujumi şundaqla içki nizalar sewebidin ağduriwétildi.
     Gerçe, Şerqiyy Türkistan Islam Jumhuryiti qisqa ömür sürgen bolsimu, lékin uning rohi we en`enisi şundaqla ay yultuzluq kök bayriqi 1944 - yilining 12 - noyabirige miras bolup qaldi . Uygur xelqi Sovet ittipaqining yölişidiki Sheng shisai mustebit hakimiyitining qanliq basturişiğa uçrap, ikkinçi qétim azatliq üçün küreş meydaniğa özini atti.

     1944 - yili 9 - ayda Nilqa etrapidiki Ulastaytağlirida Fatix Muslimof, Ğeni Batur, Ekber, Nurum, Osman we Xemit qatarliqlarning başlamçiliqida qözğilang partilap, milli musteqilliq inqilabi Ili tağlirida kéngiyişke qarap yüzlengende, 1944-yili 4 - ayda Ğulja şehride qurulğan" Şerqiy Türkistan Azatliq Teşkilati" mexpiy türde Ğulja qözğilingiğa teyyarliq qildi.
     10 - ayda Nilqa élinğandin kéyin Ğenibatur, Fatix Batur qatarliqlar başçiliqidiki Nilqa qözğilangçilirini asas qilğan halda Ğulja xelqi 7 - noyabir küni qözğilangni başliğandin tartip, 12-noyabir künigiçe Ğulja şehridiki Herembağ, Langşang qatarliq jaylardin başqa pütün şeherni azat qildi. 1944-yili 12 - noyabir küni Elixan töre başçiliqidiki" Şerqiy Türkistan Azatliq Teşkilati" yiğin éçip, Şerqiy Türkistan Jumhuryiti waqitliq hökümitining qurulğanliqini élan qildi hemde 9 maddiliq siyasi xitapnamisini otturiğa qoydi. Ular Xitay hökümitning hökümranliqining ahirlaşqanliqini jakarlaş bilen birge Şerqiy Türkistan jumhuryet hökümet ezalirini békitip çiqti. Şerqiy Türkistan jumhuryiti hökümetige Elixan Tore reis, Hakimbeg Ğoja muawin reis, Abdurop Mexsum hökümet baş katiwi bolğandin sirt yene 16 kişi hökümet ezaliqiğa saylinip jiddi halda herqaysi ministirliklerni tesis qiliş xizmiti başlandi. Arqidinla herbi işlar, se'iye, ma'arip, dehqançiliq-ormançiliq, dini ixlar, baj, soda we çarwiçiliq, içki işlar ministerlikliri quruldi. Şuningdin tartip, Şerqiy Türkistan Jumhuryiti hökümitining rehberlikide Ili helqi tezdin Ilini toluq azat qilip, 1945 - yili 8-aprelda Şerqiy Türkistan milli armiyisini qurup, 6-aydin başlap üç yoluniş boyiçe hujumğa otup, Tarbağatay we Altay wilayetirini hemde Aqsu wilayitning bir qisimini azat qildi. 1945 - yili 10 - ayda Sovet ittipaqining mejburluşi we bésimi astida milli armiye hujumni toxtutup, Şerqiy Türkistan jumhuryet hökümiti bilen Xitay merkizi hökümiti otturisida teçliq söhbiti başlandi.

     Ariliqta bir yilğa yéqin Xitay merkizi hökümiti bilen Şerqiy Türkistan hökümitining tençliq kélişimining rohi boyiçe qurulğan birleşme hökümet mewjut bolup, siyasi küreş ewji alğan bolsimu, lékin mezkur hökümet buzulup, Axmetjan Qasimi başçiliqidiki Şerqiy Türkistanning birleşme hökümetke qatnaşqan wekilliri Ğuljiğa qayitti.

     1947 - yili Exmetjan Qasimi Şerqiy Türkistan hökümitining rehberlik orniğa çiqqandin tartip, taki 1949-yilining axiriğiçe, Ili, Tarbağatay we Altaydin ibaret üç wilayettiki Şerqiy Türkistan hökümitining musteqil dölet süpitide Xitay hökümiti bilen tirkişip turuş weziyiti şekillendi. Şerqiy Türkistan hökümiti bu jeryanda iqtisadi ,ma'arip, dölet aparatlirini tereqqi qilduruş basquçlirini baştin keçürip, Xitay hökümranliqidiki ölkining başqa jayliridikidin üstün turmuş sewiyisi we iqtisadi, maarip ewzelliki yaritip; Uygurlarning zamniwi döletçilik idiyisini we asasini turğuzdi şuningdek Uygurlarning özini-özi idare qilğandimu yuqurida sewiyide idare qilalaydiğanliqini körsitip, Uygurlarning rolini kemsitküçilerge ünimlik jawap berdi. Axiri 1949 - yili dunya weziyiti we Xitaydiki omumi weziyetning özgürişi tüpeylidin! Stalin hökümiti Xitay kommunistliri bilen hemkarlişiş yolini talliwélip, Şerqiy Türkistanni Xitayning içki işi teriqiside bir terep qilişqa razi boldi. Şerqiy Türkistan Stalinning soğaq munasiwetler uruşi we kommunizim lageri köz qarişining qurbaniğa aylandi.
Rus tarixçiliri we başqa eyni waqitta Şerqiy Türkistan hökümitide muhim rehbiri weziplilerde bolğan kişilerning qaraşliri hemde Sovet ittipaqining eyni waqitta Ğuljiğa éwetken mexpiy xadimlirining aşkarilaşliriğa tayanğanda Exmetjan Qasimi qatarliq Şerqiy Türkistan rehberliri Şerqiy Türkistanning kelgüsi teqdiri mesiliside Sowet hökümiti bilen ötküzgen söhbet jeryanida öz pikride çing turğanliqi üçün öltüriwetilgen bolup, héçqandaq ayroplan weqesi bolğan emes iken. 1949 - yili 12 - aydin étiwaren Şerqiy Türkistan hökümiti toluq axirlaşti. Şerqiy Türkistan milliy armiyisi Xitay azatliq armiyisining 5 - korpusi qilip özgertilip, kéyin pütünley emeldin qalduriwétildi .Uning jengwar ofetser -eskerlirining beziliri emgek-lagerlirida, beziliri türmilerde çirip tügidi.
 Tarixi menberlerge tayanğanda Şerqiy Türkistan jumhuryet hökümiti buyruq çüşürip, her yili 12 - noyabirni dölet bayrimi qilip békitken bolup, Uygur xelqi yéqinqi zaman tarixida öz milli dölet bayriqi astida musteqil özini özi idare qilip, mezkur öz milli dölet bayrimi 12-noyabirni beş yil xatirliyelidi. Lékin, hazir bu kün Xitay hökümiti arzu qilğandek untulup kétilmestin belki téximu muqeddes xatire süpitide Uygurlarning qelbige orunlişiwatqanliqi şuningdek Uygurlarning öz keliçikide ene şundaq künlerning qayta tekrarlinidiğanliqiğa bolğan işençilirini téximu aşuriwatqanliqi melum.