Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

4 ) Şerqiy Türkistanning Tupraqliri Yiliğa 400 Kuwadirat Kilometerliq Süret Bilen Çöllüşüp Barmaqta

      Xitay hökümiti teripidin başquruliwatqan < Tiyanşan tori hewiri > de körsütilişiçe, Şerqiy Türkistanning tüpraqlirining çöllüşüş ehwali yildin – yilğa éğirlişişqa başliğan we her yili 400 kuwadirat kilometirliq süret bilen kengiyip mangğan. Her yili ottura hisap bilen 20 milyon mo terilğu yer biwaste qum – boranning ziyiniğa uçriğan, 100 milyon mo otlaq éğir derijide çölleşken, her yili qum – boranning biwaste elip kelgen ziyini 3 milyart yüenge yetken. Hazir Şerqiy Türkistanning çöllük kölümi 800 ming kuwadirat kilometir bolup, pütün Şerqiy Türkistanning omomiy yer meydanining 48 pirsentini igelleydiken.

Yuqarqi hewerde bayan qilinişiçe, Xitay hökümiti Şerqiy Türkistan tupraqlirining çöllüşüp ketişining aldini elişqa amalsiz qalğan. Teklimakanning jenobi qirğiqidiki neççe ming kilometirliq tupraq qum – boran leniyeside bolup, qum barhanliri yiliğa 5 – 10 metirliq süret bilen ğerbiy jenup we Şerqiy nenupqa eqip magnidiken.

< Xitay penler akadimiyesi Xinjiang ekilogiye we juğrapiye tetqiqat  ponkiti > ning mudiri we tetqiqatçi ley Jiaçangning analiz qilişiçe, Şerqiy Türkistan tupraqlirining çöllüşüp ketişige töwensiki 3 hil amil sewepçi bolğan:

birinçisi, Su – tupraq menbiyini éçiş we uningdin paydiliniş usoli layaqetsiz;

ikkinçisi, yeşilliqlarğa çarwa – mallarni  heddidin taşqiri köp qoyuwetiş sewebidin otlaqlarning qumluşup ketişi tizleşken;

üçünçisi, yawayi ösümlük dorilirini qalaymiqan kesiş we koçilaş tüpeylidin, yeşilzarliqlar qattiq buzğunçiliqqa uçriğan;

Tetqiqatçi Ley Jiaçang qarişiçe, Şerqiy Türkistanda çöllüşüp ketişning aldini eliş hizmitining netijisining yahşi bolmasliqidiki sewep, omomiy jehettin tüzeş süritining, yaki elinğan tedbirlerning çöllüşüp ketiş süritige yetişelmigenliki, bu seweptin, ayrim jehette yahşiliniş yüz bergen bolsimu, emma omomiy jehettin yamanlişişqa qarap yüzlünüş we qum ilgirlep, insanlar çekiniştek passip weziyet barliqqa kelgen.

Epsuski, Xitay hökümitining yillardin buyan Şerqiy Türkistanning ekilogiyelik muhitini qoğdaş üçün iqtisadi we tehnika jehettin heçbir mebleğ salmiğanliqi, hetta Xitay köçmenlirining Şerqiy Türkistandiki orman, yaylaq we atalmiş < tebiy qoğdaş rayonliri > da altun qeziş, yawayi haywanlarni owlaş, yawayi ösümlüklerni kolaş arqiliq ekilogiyelik mohitni éğir derijide buzuşiğa köz yumup kéliwatqanliqi bir emiliyet. Uning üstige Xitay hökümiti teripidin tüzülgen Şerqiy Türkistanning memuri heritisige qaraydiğan bolsaq, Şerqiy Türkistandiki Xitay köçmenlirining yermiğa yéqinraqini igelleydiğan atalmiş < işlepçiqiriş quruluş bingtüeni > qarmiğidiki Xitaylarning hemmisining digüdek Şerqiy Türkistanning tebiy mohit qoğdaş rayonliriğa, yeni derya, köl, orman boyliriğa we yeşilzarliqlarğa yerleşkenliki  körülidu. Emma Xitay hökümiti, kömür setiwelişqa qurbi yetmey janggallardin quruq toğraqni kesip işletken Uygur dehqanlirini tutiwelip, ularning gedinige, < orman késip, ékilogiyelik mohitni buzdi > digen jinayetni artip türmilerge taşlaş arqiliq, Şerqiy Türkistanning ekilogiyelik mohitining buzuluşining mesuliyitini bigunah yerlik heqiqqe artip kelmekte.

Çetellik bezi iqtisatşunaslar, < eger Xitay hökümiti Şerqiy Türkistanning nefit, tebiygaz, kömür, altun … qatarliq tebiy bayliqlirini talan – taraj qilişqa salğan mebleğ we tehnikisining 100 den birini şu jayning mohitini qoğdaşqa serip qilğan bolsa idi, Şerqiy Türkistanning ekilogiyelik mohiti hazirqidek heterlik ehwalğa çüşüp qalmiğan bolatti > digen qaraşni ilgiri sürüp kelmekte.

©UÇQUN-KIVILCIM - 03.01.2005 20:04  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş