Heptilik Siyasiy Ilmiy Gezit - Sherqiy Türkistan Informasyon Merkizi Nesir Qildi

6 ) Mongghuliye Qandaq Musteqil Bolghan?

Bu maqele www.boxun.com da elan qilinghan. 2-dunya urushi ayaqlashqandin keyin Amerika, Sovet, Engiliye qatarliq döletler öz menpeti üchün, özining milli erkinligi üchün Xitay ishghaliyetchiliri bilen qan tökip küresh qiliwatqan Sherqiy Türkistandiki Uygur qatarliq Türky milletlerning musteqilliq herketlirige xainliq qilghan. 60 yildin keyin eqelli insan heqliri yenila Xitaylar teripidin depsende qiliniwatqan milyonlighan Sherqiy Türkistanliqlar--- ulardin yürigini tutup özige sual qoyishini soraydu, siler wijdaninglar aldida yüz kelelemsiler???? Qisqisi tashqi Mongghuliyening musteqillighi bizning mustemlike bolush hisabimizgha kelgen. Töwendikisi maqalining qisqartilghan terjimisi.

Musteqilliq diginimiz, igilik hoqoqtiki döletning bir böligi bölinip, musteqil bolup yengi igilik hoqoqqa erishishidur. Xelqara qanunda we BDT da belgilengen musteqil bolushning basquch we shertliri: 1), mustemlikichi dölet bilen yengi musteqil bolghan döletning özara musteqil bolishqa qoshulghan kelishim imzalishi. 2), ikki terepning diplomatik munasiwet ornitishi. 3), chegrani sizip bölüsh we özara chegrasi ayrilghan xerite almashturush, musteqil bolghan döletning zimini kona xeritidin öchirwetilishi. 4), ikki terepning igilik hoqoq tapshurush murasimi ötküzishi. 5), BDT ning etirap qilishi.  

Yalta yighinining Mongghuliye we Dalian, Lüshün toghrisidiki belgilimiliri:

Esli nusxisida Mongghuliyening esli haliti saqlinip özgermeydighanlighi bekitilgen. Yalta shertnamisining axirqi maddisida, Mongghuliye we Dalian, Lüshün mesililiride choqum Zhongguo rehbiri Jiangjiéshining qoshulishi kerekligi bekitilgen. Bu yighin Zhongguoliqlar bolmighan sharaitta echilghan. Shunga Chongching Yapongha qarshi hökimiti bashta qobul qilmighan(shertnamini), keyin Amerika, Sovet we Engiliyening besim qilishi bilen(yeni, eger Zhongguo Yalta shertnamisini qobul qilmisa, urushtin keyin Taiwan bilen sherqiy-shimaldiki 3 ölkide xelqaraliq bashqurish yolgha qoyilidu). Keyin Zhongguo, Sovet we Amerikilarning köp qetim muzakirilishi bilen, üch terep Mongghuliyening esli haliti saqlinip özgermeydighanlighi yeni hem musteqil emes hem birlishishtimu emes haliti bekitildi.

Yalta yighinidiki Dalian we Lüshün portigha munasiwetlik mezmonlarni Zhongguo bilen Sovet özliri sözlishidighan boldi. eger Zhongguo bu shertke könse, urishtin keyin Taiwan bilen sherqiy-shimaldiki 3 ölke Zhongguogha qayturup berilidu. Shuning üchün Chongching hökimiti shertlik halda Yalta yighinining qararigha qoshilidighanlighini elan qildi, sherti bolsa: Mongghuliye musteqil bolmaydu, Dalian we Lüshün hem Zhongguogha qayturilip berishi kerek. 

1945-yilidiki Zhongguo Sovet dostluq birlik shertnamisi, Sovet armiyisining sherqiy-shimaldiki 3 ölkidin esker chekindürishini, Dalian we Lüshünni qayturup berishini, sherqiy Zhongguo tömüryolini qayturup berishini qolgha keltürdi. Xelq partiyisi hökimiti shertnamida shularni körsitip ötti: eger Mongghul puxralirining köpchiligi musteqil bolushni istise, u chaghda xelq partiyisi hökimiti ularni etirap qilidu, lekin ikki terep puxralar awaz beridighan konkiritni waqit we inchike tepsilatlar toghriliq kelishimge kelmigen. bir waqitta, Xelq partiyisi hökimiti bilen Amerika Mongghul mesilsi toghriliq xatirlime imzalighan. Bu xatirlimide, Amerika Mongghuliyening Zhongguoning bir qismi ikenligini shertsiz etirap qilghan we herqandaq xelqara sorunlarda Zhongguogha masliship Mongghuliyening musteqilligige qarshi turidighan bolghan, mesilen: BDT da bilet tashlash bolsa Amerika qarshi belet tashlash qatarliq. Zhongguo bilen Engiliyemu chüshinish xaraktirliq xatirlime imzalighan yeni otturida Mongghuliyinimu qollimaydighan Zhongguonimu qollimaydighan bolghan. xelqara sorunlarda bilet tashlash hoqoqidin kechidighan bolghan(bu emilyette shekli özgergen Mongghuliyini qollimasliq). 

Zhongguo Sovet dostluq birlik shertnamisining asasliq shertliri: Sovetning Zhongguo kommunistlirigha yardem berishige bolmaydu, Mongghul xelq partiyisige yardem berishige bolmaydu, (Xinjiang) Sherqiy Türkistandiki musteqilliq unsurlirigha yardem berishige bolmaydu. Sovetning yenila sherqiy shimaldin esker chekindürmesligi sewebidin, Jiangjiéshi Amerika bilen birliship yalghan axbarat arqiliq Sovetke besim ishletti. Shuning bilen Sovet mejburi esker chekindürdi hem sherqiy shimaldiki pütün eghir sanaet zawutlirini muhim tömür yollarning relislirini söküp elip ketti. Qolgha chüshirgen qorallarni,Yaponluq we manjuriyelik urush esirlirini Zhongguo kommmunistlirigha tapshurup berdi.

Axiri Sovet Sherqiy Zhongguo tömüryolini we Dalian we Lüshünni qayturup bergendin keyin, 1946-yili 1-ayning 6-küni Nanjing hökimiti tashqi ishlar ministirliki bayanat elan qilip: eger biz Mongghul xelqining erkin saylam elip barghanlighini ispatliyalisaq, Sovet sherqiy shimaldiki pütün eskirini chekindürip chiqip ketse, kommunistlargha bergen qanunsiz qorallarning hemmini qayturup alsa, Mongghuliyening musteqillighini etirap qilishimiz mumkin. 1946-yildin 1949-yilghiche bolghan xeritilerde Mongghuliye yenila Zhongguo xeritisining ichide idi. 1949-yili 16-öktebir kommunist Zhongguo Mongghuliyeni resmi etirap qildi 1950-yili öktebirde Zhouenlai Mongghuliyege berip igilik hoqoq tapshurush murasimigha qatnashti, shu yili özara xerite almashturishti. 1949-yili 1-öktebirdila Zhongguo xeritisidin Mongghuliyeni öchürwetken idi. 1950-yili Maozedong Mongghuliye bash elchisini qobul qilghanda: Manju impiratorlighining Mongghuliyege bolghan igidarchilighi bir xil tajawuzchiliq, xelq partiyisi(guomindang) hökimitining igidarchilighini chong Han milletchilikning zomigerligi digen.

ETIC terjime tehrir bölimi teyyarlighan.  

©UÇQUN-KIVILCIM - 03.01.2005 20:04  Hazirliğuçi: A. Qaraqaş