|
Kishilik Hoquq
Tetqiqatchisi : Ando Kan
Xitayning Sherqiy Türkistan
Musteqilliqigha Yol Qoymasliqidiki Sewepler
Xitay kökümiti Islamchi rehberler Sherqiy Türkistan
musteqilliq herikitining yadrosi, dep qaraydu. Shunga,
Islam dini bilen hepileshkenlerge bolghan basturushni
kücheytmekte. Sherqiy Türkistanliq musulmanlar dini
wezipige qoyulushtin ilgiri Xitay kompartiyisining
yolyoruqini qobul qilip, Sherqiy Türkistanning
musteqilliqini qollimaymen, dep qesem qilish
mejburiyitige ige. Qur’ani Kerimni chüshendürüshtimu
Xitay komunistik partiyisining belgilimisige xilap halda
éghiz échishni chekligen. Namaz oqughan kishilerning
tizimlikini Xitay dairilirige doklat qilmisa bolmaydu.
Xitay kökümiti yengi meschitlerning bina qilinishini
qattiq cheklep kelmekte.
Islam dinigha étiqat qilghanlargha bolghan basturush
wehshi bolup, Ramizan mezgilide ashxana we
resturanlarning taqalghanliqini Xitay kökümitige doklat
qilmisa bolmaydu. Undin bashqa, 18 yashtin töwen
yashlarning namaz oqushi cheklen’gen. Yene disek,
Mekteplerdiki oqutquchilar rozi tutqan oqughuchilarni
Xitay dairilirige doklat qilmisa bolmaydu.
Oxshash Islam dinigha etiqat qilidighan millet bolush
süpiti bilen Sherqiy Türkistanning etrapidiki döletler
Sherqiy Türkistan musteqilliq herikitining bazisi
bolushi qolay ish. Shunga Xitay kökümiti Sherqiy
Türkistanning etrapidiki döletler bilen Sherqiy
Türkistan musteqilliq herikitini ayriwetish üchün
pay-petek bolup keldi.
Xitay kökümiti “kemput siyasiti” arqiliq ottura
Asiyadiki döletler bilen “dostane munasiwet” ornitish
üchün küchep keldi. Xitay kökümiti ottura Asiya
döletlirining rehberlirige 400 milyart Yapon
yeni(texminen 3 milyart 809 milyon 523 ming Amerika
dolliri)din köp meblegh salghan. Undin bashqa, Xitay
kökümiti Qirghizistandin ötidighan ottura Asiya yol
qurulushigha kérek bolidighan 500 milrat Yapon Yeni (texminen
476 milyon dollar, 1 dollar 105 Yapon yenige teng)
qimmitidiki mebleghni öz üstige elish niyitini
ashkarilidi.
Xitay kökümitining qurulush türi tüpeyli rayonlarda
ishqa orunlishish pursitining tughulghanliqidin, turmush
sewiyesining ösushidin xoshal boluwatqan döletlermu bar.
Emma, Xitaylar bu qurulushlar üchün öz döletlirige
kelgende, Xitay kökümiti zimin telep qilip kelidu, digen
endishimu bu döletlerning rehberliri ichide köruliwatqan
pakittur.
Xitayning istiratigiyesi ghalip kelip, Qirghizistan we
Qazaqistan Xitayning teliwige bina’en, öz döletliridiki
Uyghurlarni Xitaylargha ötküzüp berish qararini
chiqarghan pakitlarnimu körüp turuptimiz. Lekin, ötken
yili, Qirghizistan Xitaygha ötküzüp Bergen ikki Uyghur
yash qiyin- qistaqlar tüpeyli shehit qilin’ghan bolup,
Xitay kökümiti ularning ailisige “kesellik sewebi bilen
öldi” dep chüshendürüsh bergenliki heqqidiki pakit
ashkarilandi.
Sherqiy Türkistanning etrapidiki döletlerde
Uyghurlarning teshwiqat organlirimu mewjut bolup,
Sherqiy Türkistanning kishilik hoquqi we xewerlerni
teshwiq qilip keldi. Emma, U Islam döletliri Xitay bilen
bolghan dostane munasiwetni qedirlesh yüzisidin
Uyghurlargha besim ishletmekte. Mesilen, Uyghurlarning
Qirghizistandiki yerlik erkin teshkilati ötken yili
12-ayning 17-küni Qirghizistanning dölet igilikidiki
ilmiy tiyatorida xatire paaliyiti elip berishni
pilanlighan bolsimu, Qirghizistan dairiliri Xitaygha
yaxshichaq bolush üchün mejlisxanini ijarige berishni
cheklep qoyghan.
Uyghurlar utturiwetkini yoq. Xitaylargha hergiz bash
egmestin qarshiliq qilip, zor kolemdiki isyanlarni dawam
qilip kelmekte. 1972-yili Qeshqrde yüz bergen Mijit
qomandan (Mijit siling) weqesi, 1981-yili yüz bergen
Peyziwat weqesi, 1981-yili Qeshqerde yüz bergen
30-dekabir weqesi, 1989-yili 15- iyunda yüz Bergen weqe
qatarliqlarni esliginimizde Uyghur milliti aram almastin
Xitay komunistik partiyisige qarshi heriketlerni qet’i
dawam qiliwatidu. 1989-yili 15- iyun weqesi Beijingdiki
demokratiyeni telep qilghan namayish tüpeyli, Uyghur
aptonom rayonluq kompartiye komitetige namayishchilar
etriti hujum qilghan.
1990-yili 4-ayning 5-künidin 6-künigiche Qeshqerdin
texminen 30 km yiraqliqtiki Aqtu nahiyisining Barin
yezisida chong kölemdiki weqe yüz berdi. Yeziliq
kökümetning aldida nechche yüz Uyghur musulman
“Xitaylar, Xitay komunistliri bu yerdin yoqalsun!”- dep
etiraz paaliyiti qilghan. Xitayning qoralliq saqchiliri
seperwer qilinip qoralliq toqunush yüz bergen. Ikki
tereptin 50 tin artuq kishi ölgen. Xitay kökümiti
texminen 6000 Uyghurni qolgha alghan. Barin yezisidin
bashlap Sherqiy Türkistanning her qaysi jaylirida isyan
dolquni höküm sürgen.
1995-yili 7-ayda, jenubi Sherqiy Türkistanning Xoten
wilayitide namayish yüz Bergen. 1996-yiliQeshqer we
Kuchhada namayish kötürülgen. Xitay kökümiti 300
Uyghurni tutqun qilghan, ikki yerni qoshup hesaplighanda
1700 Uyghurni tutqun qilishtek wehshi basturushni elip
barghan.
1997-yili yüz Bergen Ghulja weqesimu mehshur bolup,
1997-yili 2-ayning 5-küni Uyghurlar Xitay kompartiyisi
bilen tighmu-tigh küresh qilghan. Uyghurlar shu chaghda
herqaysi jaylarda Xitaylargha jeng élan qilip 100
kishidin artuq shehit bolghan digen xewer tarqalghan.
Xitay kompartiyisining Uyghurlargha qaritilghan
qirghinchiliq qilmishlirigha qarshi namayish kötürülüp
her yili Xitaygha qarshi namayishlar dawam etmekte. Bu
yilmu 2-ayning 5-küni Amerika paytexti Washin’gitondiki
Xitay elchixanisi aldida Uyghurlarning naraziliq
namayishi bolup ötken.
Xitayning taran- tarajlirigha nisbeten öchmenlik
qilishtiki sewep awal Sherqiy Türkistanda yer asti
bayliqlar mewjut. Xitay komunist partiyisi Sherqiy
Türkistanni qoshuwalghandin keyin, Sherqiy Türkistanda
nefit, tebi’i gaz qatarliq ghayet zor miqtardiki yer
asti bayliqni bayqighan. Sherqiy Türkistandiki nefit,
tebi’i gaz, kömurning zapas miqdari Xitaydiki oxshash
tebi’i bayliqlar ichide 4 ten 1, 3 ten 1, 3 ten 1
qisimni igellep turmaqta. Undin bashqa altun, kümüsh,
tömür qatarliqlarmu Sherqiy Türkistanda mol bolup,
yeqinda Tengri taghlirining sherqiy terepliride mis
kanlirimu bayqalghan. Xitay Sherqiy Türkistanning
musteqilliqini herqandaq bahane toqup chiqip yol
qoyushtin ehtiyat qilmaqta.
Undin bashqa, Sherqiy Türkistandiki qumluqlarda
Xitayning mexpiy yadro sinaq bazisi bar. Xitay
mesilisidin azraq xewiri bolghan kishilermu Sherqiy
Türkistanning Lopnurdiki Xitayning mexpiy atom bombisi
bazisining barliqini, yadro sinaqlirini dawam qilip
kelgechke, Xitay Sherqiy Türkistandin ayrilishqa
chidimaydu, dep oylap kelgen kishilermu bardur, emma,
ishning heqiqiti oylighandinmu eghirdur. Xitay Sherqiy
Türkistan’gha yadro exletlirini tashlimaqta. U
exletlerni tazilash buyaqta tursun, hazirghiche
nurghunlighan Uyghurlar radiaktipliq nurlardin
zeherlinip kelgen bolsimu Xitay hökümiti bu
jinayetlirini yoshurup kelmekte. Bumu Xitayning
Uyghurlargha qaratqan wehshilerche qirghinchiliq
qilishining sewepliridin biridur.
Xitay kökümiti qoshuwalghan Tibet bilen Sherqiy
Türkistanliqlarning milliy musteqilliq heriketliri
birlishishke bashlidi. Mesilen, Sherqiy Türkistan
heqqidiki xewerlerde Tibet bilen bolghan hemkarliq
kücheygen. Undin bashqa, Sherqiy Türkistan
teshkilatlirining internet sehipiliride Tibetke
munasiwetlik xewerler köpiyishke bashlighan. Yene,
Sherqiy Türkistan teshkilatlirining internet
sehipiliride körülüwatqan “Ulinishlar” mu közimizge
cheliqidighan böldi.
Xitayning demokratik teshkilatliri bilen bolghan
munasiwetmu rawajlanmaqta. Ötken yili 11-ayning 14-küni
New Yorkta Uyghur kishilik hoquq teskilatining yighini
ötküzuldi. Uning ichide Uyghur demokratik teshkilati
bolghan Uyghur Amerika birleshmisi (UAA) bilen Xitayning
demokratiyeni telep qilidighan teshkilati bolghan
“Beijing bahari” birlikte qatnashti.
Tian’anmen weqeside oqughuchilar rehbiri bolghan
Örkeshmu özi turuwatqan Taiwandin sirtqa chiqip kördi.
Undin bashqa Xianggangdin “Xitaydiki kishilik hoquq”
wekili hemde Xitay demokratik partiyisining
qurghuchiliridin biri bolghan Xu wenli ependi, tarixchi
Si malu ependiler Xitay erkin- demokratchilar partiyisi
re’isi Er Yuxian ependiler Xitayning qilmishliri heqqide
bayanat élan qildi.
Yaponiye kökümitining Sherqiy Türkistan sürgündiki
hökümitini téximu tezrek étirap qilishini tilesh bilen
ilmiy maqalamni axirlashturimen.
Yaponchidin terjime qilghuchi: Uyghur Taro
2005-yili 4-ayning 1-küni
|
|
