Wetendin Kelgen Eng Yéngi Uchur

ETIC'ning bügün wetendin alghan eng yéngi xewirige qarighanda, Ürümchi weziyiti yenila nahayiti jiddiy bolup, weziyet Uyghurlargha pütünley paydisiz boluwétiptu.
Wetenge bérip téxi tönügünla qaytip kelgen bir qérindishimizning bizge bergen uchurda mudnaq diyilgen:
Hazir Ürümchinig ehwali nahayiti jiddiy bolup, Ürümchidiki hemme Uyghurning rohiy qattiq zerbige uchurap, keypiyati turaqsizliship ketken, Uyghurlarni bir xil rohiy chüshkünlük chirmiwalghan. Ürümchi kochilirii hazirmu saqchi, qoralliq saqchi, alahide saqchi we eskerler bilen liq toshup keten iken. Weziyette qilchimu pesiyish alamiti körülmigen. Ürümchi köchilirida chüshtin kéyin saet 15:00 lerdin kéyin adem qalmaydighan bolup, hemme Uyghurlarni öydin talagha chiqmasliqqa buyrighan. Uyghurlanring öyige mejburi yusunda, téléwiziye qanilini tartidighan eswap dep, bir xil üskine orunlashturulghan bolup, Ürümchidiki bir qisim yerlik saqchilarning dep bérishche bu üskine mexpi tingshighuchi bolup, Uyghurlarning öyide boliwatqan barliq gep sözlerning hemmisni Xitayning dölet bixeterlik orunlirigha yetküzüp béridiken. Qaysi öyde shundaq bir söz chiqqan haman saqchilar kélip tutup kétidiken. Bir Uyghur saqchining dep bérishche “5-iyul Ürümchi qanliq qirghinchiliq” weqesidin kéyin, Xitay mustemlikichiliri Uyghurlarning jesiti qachilanghan bir nechche qara mashini heydep, Yamaliq taghning keynide bir chong orek kolap sani 50-60 etrapida bolghan Uyghurlanri birla waqitta mexpiy kömüwetken. “Ürümchi 5-iyul weqesi” de we weqedin kéyin bir qisim Uyghur saqchilar Xitay mustemlikichilirning Uyghurlargha qilghan peskesh rezil qilmishlirigha chidimay xizmitidin istipa bériptu.

Nöwette Ürümchidiki kochilarning hemmsige 24 saet közitidighan kamara orunlashturghan bolup, Uyghurlarning her bir herkitini küzütüp turmaqtiken. Uningdin bashqa Nanmengdin Nanguan saqchixanisighiche bolghan dairige chedir tikip, Uyghular bilen Xitaylarni pütünley ayriwetken. Hazir Uyghurlar bilen Xitaylar bir birining mehelisige ötelmeydighan ehwal shekillengen bolup, Uyghurlarning Ürümchide yingne sanjish weqesi peyda qilish esla mumkin emesken. Ürümchidiki Uyghurlar yingne sanjish weqesini Uyghurlar qildi digen osek sözge qet'i ishenmeydiken. Xitay saqchilar kochilarda Uyghurlarning mashinisini qattiq tekshürwatqan bolup, kocha aptubuslardimu Uyghurlarni nuqtiliq tekshürwétiptu. Eger Uyghurlarning yéngidin kichik pichaqtek nersiler chiqipla qalsa qilche sual soraq qilmayla derhal tutup kétidiken.

Hazir Xitay mustemlikichiliri shu qeder ghalchirliship ketken bolup, hetta Uyghurlar neheqchiliqqa uchrap sotqa eriz sunup barsimu erzini qobul qilish uyaqta tursun ekische tutup kétidiken. Sotta saqchixanida ishleydighan Uyghurlar nawada, 5-iyul Ürümchi weqesi toghursida izdinish élip barsa derhal qolgha élindiken.

Turmide ishleydighan bir Uyghur saqchining dep bérishche, hazir Sherqiy Türkistandiki turmiler Uyghurlar bilen liq toshup ketken bolup, burun 5 yaki 6 adem yatidighan kamirda hazir 20 nechche ademni solap qoyghan. Türmilerning sharait intayin nachar bolup, bir tal momini 4 ke bolup, 4 ademge béridiken, bu shu 4 ademning bir künlük tamiqi iken. Turmilerde urush, qiynash herxil insan qelipidin chiqqan wastiler bilen azaplash ewij alghan bolup, türmidiki Uyghurlar acharchiliq kisellik we tayaq destidin türkümlep ölüp kétiptu. Bir qisim Xitay gundipaylar Uyghur mehbuslarni qattiq dumbalap, ularning put qollirini chéqiwet iken, bezi Uyghurlarning umurtqisi sunup palech bop qalghan. gerche bezide turmidin birqisim Uyghur mehbuslar qoyup bérilgen bolsimu biraq bu qoyup bérilgen Uyghurlar, soraq qiynash, azaplash destidin jismaniy we rohiy jehettin éghir zexmilinip, jéni tumshiqigha kep qalghan, öley dep qalghan ademler iken.

Nöwette Uyghurlarning sirt bilen bolghan télfon internet alaqisini pütünley üzüp tashlighan bolup, hemme Uyghurlarning söz herketliri Xitay saqchilirning mehpiy küztish obiktigha aylanghan. Hetta ikki Uyghur bir jayda turup paranglishalmaydighan derijige bérip yetken. Ayridirum, poyiz istansi, aptubus beket qatarliq jaylarda Uyghurlar qattiq tekshürüliwatqan bolup, qolgha adettiki nerslerni élip chiqishmu bir mesilige aylinip qalghan. Uningdin bashqa Ürümchide herqandaq bir jay we herqandaq bir waqitta , suretke alghan, resim tartqanlarni derhal qolgha alidiken.

Nöwette Rabiye Qadir soda sariyida dukkan achidighan Uyghurlarni pütünley qoghlap chiqirip, soda sarayni chéqishqa jiddiy teyyarliq qilwétiptu. Dawamliq dukkan achidighanlargha 6000 yuandin pul bériptu. Hazir Ürümchidiki Xitaylargha bayram bolghan bolup, Xitaylardin yingne sanjilghan herbir Xitaygha 40000 yuandin 50000 ming yuangiche pul bériwétiptu. Shunga bir qisim Xitaylar öz - özige qesten yingne sanjip, Uyghurlar manga yingne sanjidi dep yalghan dilo melup qilip hökümettin tölem pul élishqa urunghan bolup, bu ehwal Ürümchidiki Xitaylarda ewij élip ketken iken.

Xitay mustemlikichiliri Uyghur xelqige qanche zulum salghan séri Uyghur xelqining qarshiliqimu shunche kuchiydu. Uyghur xelqini basturup yoqutush unche asan emes. Uyghurlar hazir gerche tayanchisiz yardemchisiz, bash panahsiz igisiz qalghan bolsimu hem öz - özini poghdash iqtidaridin mehrum qélip Xitay köchmenlirning hujum qilish obiktiwigha aylinip qalghan bolsimu biraq yenila ishenchisini yoqatqini yoq. Uyghur xelqi oyghandi. Wang Lequan öz qoli bilen Sherqiy Türkistanda dozaxning ishikini échiwetti. Emdi u Sherqiy Türkistanni bashquralmaydu. Bu jawapkarliq pütünley Xitay mustemlikichi hakimmiyitide.
2009-9-15