Bei Jing Olimpiki Heqqide Qisqiche Analiz

Perhat Yorungqash

1. Xitay, esli közligen siyasi meqsetlirige yételmidi

Bei jing olimpik yighinining ayaqlishish bilen, Xitay hakimiyitimu éghiz bir nepes aldi, gerche nöwette Xitay metbuatliri, Xitay tenherketchiliri teripidin qolgha keltürülgen 51 altun medalni, olimpik tarixida körülüp baqmighan < alemshumul netije > süpitide teshwiq qilip kéliwatqan bolsimu, emma gherip metbu’atliri we chetellik siyasi küzetküchiler, Xitayning bu qétimqi Bei jing olimpik yighini arqiliq erishken netijisining peqetla tashqi körünüshtiki 51 altun medal bilenla cheklengenlikini, Xitayning olimpik arqiliq eslide közligen siyasi meqsetlirining hech birige yetelmigenlikini, del eksiche, dunya jamaetchilikining bu qétimqi bei jing olimpik yighini arqiliq, kommunist xitay hakimiyitining epti – beshirisini yenimu chongqur halda tonup yétish pursitige ige bolghanliqini bayan qilishmaqta.

Mesilen, < Germaniye dolqunliri radiosi > ning tünögün we bügünki xewer – analizlirining hemmiside digüdek yuqarqidek qarashlar otturigha qoyulghan idi.

Tarixtin buyan ötküzüp kélingen olimpik yighinlirining tarixigha qisqiche nezer salghinimizda, her bir olimpikning, olimpikke sahipxanliq qilghan shu eller üchün siyasi, iqtisadi, ijtimayi we deplomatiye jehetlerde melum yengiliq, islahat we tereqqiyatlarni élip kelgenlikini, shu ellerning dunyadiki obrazini melum derijide yuquri kötergenlikini körüwélish mumkin.

Mesilen, Asiya qit’esini élip eytsaq, Bei jing olimpik yighinidin burun peqet Yaponiye we Jenobi koriyela olimpik ötküzüsh salahiyitige erishken idi.

1964 – yili Yaponiyening Tokyo shehride ötküzülgen olimpik yighini, ikkinchi dunya urushi sewebi bilen xelqaradiki obrazi éghir derijide zeximlengen we iqtisadi böhran ichide jan talishiwatqan Yaponiyening bügünki künde dunyaning eng zor iqtisadi döwletlirining birige aylinishida we xelqaraliq obrazining zor derijide yuquri kötürülishide türtkülük mohim rol oynighan idi.

1988 – yili jenobi koriyede ötküzülgen olimpik yighinimu, Koriyening demokratiyélishishini zor derijide ilgiri sürüp, Koriyening dunyadiki siyasi obrazini roshen derijide yuquri kötergen idi. Emma Xitay nimige erishélidi ?

2. Xitayning xelqaradiki obrazi teximu yamanlashti

Xitayning Bei jing olimpik yighinidin kütken eng asasliq siyasi meqsetlirining biri, olimpik arqiliq xelqaradiki siyasi obrazini, bolupmu 1989 – yilidiki Bei jing qirghinchiliqidin buyan dunya jamaetchilikining qelbige ornap ketken fashistik we dektatorluq obrazini tüzesh we yaxshilashtin ibaret idi.

Emma, 2008 – yilliq olimpik yighinining Bei jingde ötküzülishi qarar qilinghan 4 yildin buyanqi omomiy jeryangha qaraydighan bolsaq, peqet gherip ellirining parlamentliri, xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirila emes, gherip metbuatlirining mutleq köp qisminingmu Xitayning kishilik hoqoq weziyitini, Xitay kommunistik partiyesining gheyri insani we dektatorane qilmishini izchil türde eyiplep kéliwatqanliqini körüwélish tes emes.

Xunddi < Germaniye dolqunliri > radiosining bügünki bir analizida otturigha qoyulghinidek, < Bei jing olimpik yighini Xitayning demokratiyélishishini ilgiri süridu > dep qarash, tolimu sadde we mesümlerche bir qarash bolup, pütün hakimiyet bir partiyening konturolliqida bolghan we insanliri qanuniy jehette hech bir kapaletke ige bolmighan Xitaydek bir döwlettin demokratiye we kishilik hoqoq jehette shapa’et tilesh heqiyqeten bir axmaqliq idi, chünki, 2008 – yilliq olimpikning Bei jingda ötküzülishi qarar qilinghan 4 yil mabeynide, Xitayning kishilik hoqoq weziyitide yaxshilinish uyaqta tursun, eksiche teximu yamanliship kétiwatqanliqidin ibaret bu heqiyqet, bügün pütün dunya jamaetchilikining ortaq qanaiti we qarishidin ibaret.

3. Bei jingliqlar olimpiktin razimu ?

Kommunist Xitay hakimiyitining Bei jing olimpik yighinidin kütken siyasi meqsetlirining yene biri, olimpikni kozur qilip turup, < wetenperwerlik > shoari astida, özining xelq ichide kündin – künge ajizlap beriwatqan we zawalliqqa yüz tutiwatqan halitini qaytidin janlandurush, olimpik arqiliq öz puxralirining chong xitaychiliq idiyesini yenimu kücheytip, özining hakimmutleqliq halitini dawamliq qoghdap qélishtin ibaret idi.

Gerche nöwette Xitay puxraliri, ghayet zor teshwiqatning qaymuqturushi bilen, 51 altun medalning tentenisini yashawatqan bolsimu, emma bu tentenining uzun dawam qilmaydighanliqi, Xitay hakimiyitining 4 yildin buyan olimpikni bahane qilip öz puxralirigha salghan siyasi besim, alwang – yasaq we iqtisadi külpetlirining haman bir küni özige qarshi zor bir naraziliq herikitige aylinidighanliqi muqerrer.

Mesilen, olimpik ötküzülgen Bei jing shehrining weziyitini élip eytsaq, bügün < Germaniye dolqunliri > radiosida elan qilinghan bir sanliq melumatta körsütülishiche, Xitay hakimiyiti Bei jingda olimpikni bahane qilip, 1 milyon 500 kishini mejburi halda öyliridin heydep chiqirip bashqa yerge köchürgen, olimpik mezgilide Bei jinging su mesilinini hel qilish üchün, xoshna He Bei ölkisidin 200 milyon kup métir su yötkep, He beining bezi rayonlirida qurghaqchiliqning peyda bolushigha sewepchi bolghan, olimpik mezgilidiki mohitni yaxshilash üchün peqetla Bei jingda taqiwétilgen zawut – karxanilarning sani 300 din artuq, bir nechche kündin buyan Germaniye télévéziyeliridimu öyliridin heydep chiqirilghan Bei jingliq xitaylarning ah – zarliri we naraziliqliri bayan qilinghan purogrammilarmu üzülmey elan qilinip kélinmekte. Dimek, bu qétimqi olimpikning Xitay puxralirigha, jümlidin Bei jingliqlargha qandaqtur < sherep > yaki < iptixar > emes, belki balayi – qaza élip kelgenliki bir emiliyet.

4. Bei jing Olimpiki we Sherqiy türkistan mesilisi

Xitay hakimiyiti, bu qétimqi olimpikni ötküzüshte, yuqarqi meqsetliridin bashqa yene, olimpikni süyistimal qilip turup, kündin – künge küchiyiwatqan Uyghur milliy herikitini basturush, özlirining Uyghurlargha qaritip kéliwatqan gheyri insani qilmishlirini xelqarada yolluq qilip körsütüsh we Sherqiy türkistan milliy herikitining xelqaradiki obrazigha zerbe berishnimu asasi nishanlirining biri qilghan idi, shunga 4 yildin buyan, < olimpikning bixeterlikige tehdit séliwatqan asasliq amil – Sherqiy türkistan terorchiliridin ibaret > digen shoarni izchil türde tekitlesh, < Sherqiy türkistan terorchiliri Bei jing olimpik yighinigha zeher, baktiriye we bomba bilen hujum qilmaqchi, ayrupilan partilatmaqchi … > digendek bir talay saxte < délil – ispat > larni toqup chiqip dawrang sélish arqiliq, Uyghurlarning élip beriwatqan heqqaniy milliy heriketlirini goya olimpikke qarshi noqul herikettek qilip körsütüp, bu arqiliq dunya jamaetchilikining kallisida Uyghurlarning milliy herikitige qarita gumani qarash peyda qilishqa urunup keldi, ichki jehette bolsa, < olimpikning bixeterlikige kapaletlik qilish > digen bahane bilen, Sherqiy türkistan rayonida misli körülmigen derijide döwlet terorluq siyasitini yürgüzüp, minglighan bigunah insanlarni tutqun qilish bilen birge, Uyghurlarning erkin heriket qilish hoqoqini pütünley bikar qildi.

Emma, Xitay hakimiyitining bu siyasi süyqesti, xuddi < 11 – sintebir > weqesidin keyin Uyghurlarning milliy herikitini dunya siyasi sehniliride qarilash herikitining shermendilerche meghlup bolghinidek, yene bügün reswalarche meghlubiyetke uchridi, chünki hazirgha qeder Uyghur milliy herikiti olimpikning we ununggha ishtirak qilghuchilirining amanliqigha tehdit salidighan hech bir emiliy herikette bolghini yoq, yeqinda yüzbergen Qeshqer we Kuchar weqeliri bolsa xuddi chetellik siyasi küzetküchilerning baha berginidek, peqetla Uyghurlarning öz erkinliki we insani heq – hoqoqlirini qoghdash yolida öz tupriqida uzun yillardin buyan dawamlashturup kéliwatqan milliy qarshiliq körsütüsh heriketlirining normal bir parchisidin ibaret idi.

Mesilining Yene bir teripi shuki, Bei jing olimpik yighini, Uyghurlarning milliy herikitining xelqarada tonulushi we zoriyishi üchünmu ijabi rol oynidi, ötken 4 yilgha baqqinimizda, chetellerdiki uyghur siyasi paaliyetchilirining we uyghur teshkilatlirining bu pursettin nahayiti ünümlük paydilanghanliqi we paydisiz amilni paydiliq amilgha aylandurush jehette xéli zor muwapiqiyetke erishkenlikimu bir emiliyet, chünki bügün Sherqiy türkistan we uyghurlar mesilisi, dunya metbuatliri we xelqara siyasi sehnilerdiki eng jelip qilarliq qiziq temilarning biridin ibaret !.