Amérika Dölet Mejlisi Xitayning Uyghur We Tibetlerni Basturushni Toxtitishini Telep Qildi

2008-07-24 RFA Erkin xewiri

Amérika dölet mejlisining awam palata tashqi munasiwetler komitéti Xitayning kishilik hoquqi ziyankeshlikige xatime bérish, Uyghur we Tibetlerni basturushni toxtitish, Sudan we Bérma hökümetlirini qollashni axirlashturushni telep qilidighan bir qararname hazirlighan bolup, komitét reisi bérman charshenbe küni dölet mejliside ötküzülgen Xitay toghrisidiki bir ispat bérish yighinida qararnamining asasi rohini tonushturdi.

Amérika awam palata tashqi munasiwetler komitétining reisi xoward bérman, charshenbe küni dölet mejliside chaqirilghan " olimpik harpisidiki Xitay " dégen témidiki ispat bérish yighinida, pat yéqinda dölet mejlis ezalirining testiqlishigha sunulidighan Xitayning kishilik hoquqi mesilisige dair bir qararnamini tonushturdi. Qararnamide Xitayni kishilik hoquq depsendichilikini, sudan we bérma hökümitini qollashni toxtitishqa, " olimpikning erkinlik we échiwétish enenisi"bilen méngishqa ündigen bolup, komitét reisi xoward bérman otturigha qoyghan mezkur qararname bügün tashqi munasiwetler komitétida muzakire qilinishi we awazgha qoyulushi mumkin. Eger tashqi munasiwetler komitétida testiqlansa, bu dölet mejlisining omumi yighinida awazgha qoyulidu. Qararnamining eng sezgür maddilirining biri Uyghur we tibetlerni basturushni toxtitishni telep qilghanliqidur.

Qararnamining buninggha dair bir maddisida béyjing dairiliri " öz puqralirining kishilik hoquqigha ziyankeshlik qilishni toxtitip, tibet we Uyghur puqralirini basturushqa xatime bérish, sudan we bérma hökümetlirini qollashni toxtitish kérek " dep tekitligen. Olimpik rohigha hörmet qilishning muhimliqi tekitlengen qararnamide yene mundaq deydu 2008": ‏ - yilqi béyjing olimpik yighinini olimpikning erkinlik we échiwétish enenisige hörmet qilinghan muhit astida ötküzüshke kapaletlik qilish lazim." Qararname 12 maddigha bölüngen bolup, uning bir maddisida béyjing olimpik yighinining échilish murasimigha qatnishidighan amérika prézidénti jorj bushning béyjingda Xitay kishilik hoquq weziyiti toghrisida "bayanat élan qilip, " küchlük ipade bildürüshini ", türmidiki "wijdan mehbusliri" ning aile tawabati bilen körüshüshini shundaqla Tibet we Uyghur élini ziyaret qilishini telep qildi.

Qararnamining yene bir maddisida béyjing bilen Tibet rohani dahisi dalay lama arisidiki söhbetni algha sürüshke ündesh telep qilindi. Charshenbe künki yighinda sözligen échilish nutuqida Xitayning öz wediside turmighanliqini tekitligen bérman "Xitayning bu türdiki pozitsiyisi amérikining Xitay siyasiti üchün némidin dérek béridu ? kishilik hoquq we siyasi erkinlik dölitimizning asasiy nishanlirining biri. Lékin bizning Xitay bilen munasiwetlik bashqa pilanlirimiz qandaq bolidu ? iranning yadro programmisini toxtitish, énérgiye bixeterlikini qoghdash, yer shari hawa kilimatigha oxshash mesililer " dep körsetti.

Yighin ispat bergen amérika mutexessislirining biri, michigan uniwérsitétining proféssori Kenneth Lieberthal, Xitayning olimpik bixeterlikini bahane qilip, az sanliqlarni basturuwatqanliqini bildürdi. U mundaq deydu": bu yil yüz bergen Tibet weqesi, sichüendiki yer tewresh shundaqla olimpik meshilini yetküzüsh paaliyitide yüz bergen her qaysi ellerdiki namayish qatarliqlar kishilerning diqqitini béyjing olimpik yighinigha jelp qildi. Yer tewresh apitige yardem bérish xizmiti Xitayda nurghun ammiwi teshkilatlar barliqqa kelgenlikini namayen qildi. Olimpik yighini munasiwiti bilen pütün dunyaning diqqiti Xitaydiki muhit bulghinish ehwaligha qaritildi. Xitay hökümiti olimpik bixeterlikini bahane qilip, öz xelqini shundaqla étnik milletlerni her qaysi jehetlerde nazaret qilishni kücheytti. Amérika ‏ - Xitay iqtisadi munasiwitini bir tereplimilik halda rawajlandurushning Amérika tashqi siyasitige Uyghun kélish - Kelmesliki üstide bash qaturushimizgha erziydu."

Lékin yighinda ispat bergen Amérikidiki " junggo puqralar küchi" herikitining rehbiri yang jyenli olimpik yighini Xitay diktator hakimiyitining ömrini uzartishtiki bir qorali bolup qalghanliqini ilgiri sürdi. Yang jyenli," men özemgila wekillik qilmaymen. Belki minglighan on minglighan wehime ichidiki türmilerde sözlesh erkinliki tartiwélinghan junggo puqralirigha wekillik qiliwatimen. Junggo hökümiti olimpikning pütün dunyada, öz xelqining aldida obrazini tiklishige muhtaj. Biz dairilerning Tibet xelqini basturghanliqini, démokratik zatlarni nazaret qilghanliqini we jazalighanliqini körüwatimiz. Chetellik muxbirlar béyjingda erkin ziyaret élip baralishi mumkin. Lékin junggo xelqi erkin sözliyelemdu ? junggo hökümiti üchün olimpik yighini hazirqi diktator hakimiyetni dawamlashturushning bir qoralidur " dep eskertti.

Awam palata ezasi bérman, charshenbe künki yighinda Xitayning axbarat erkinlik xatirisini tenqidligen. U," chégrisiz muxbirlar teshkilati Xitay toghrisidiki doklatida 2007 ‏ - yili Xitay hökümiti erkin metbuat, tor qollanghuchilar we öktichilerning pikir bayan qilishni cheklesh üchün pütün chare ‏ - tedbirlerni qollanghanliqini ilgiri sürgen. Yéqinda Xitaydiki chetellik muxbirlar kulubi 67% chetellik muxbirning Xitay axbarat erkinlik wediside turmidi, dep qaraydighanliqini élan qildi " dep körsetti.

Amérika krishtayin yang qanun mulazimet shirkitining yardemchi adwokati nuri türkel radiomizgha bergen qararname heqqidiki mulahiziside, qararnamining Xitaygha melum bésim hés qilduridighanliqini bildürdi. Nuri türkelning eskertishige qarighanda, eger prézidént Bush Uyghur élini ziyaret qilsa zor tarixiy weqe bolup qalidu.

Yighinda jumhuriyetchi awam pala ezasi élina Ros - Létinent xanim, Xitayning olimpik yighini harpisida siyasi öktichilerni, paaliyetchilerni basturushni kücheytkenlikini tekitlidi. U mundaq deydu, " bu yilqi olimpikning shuaridiki 'bir dunya bir ghaye ' arzusining emelge éshishi kütülgen idi... Epsuski kishilik hoquq we démokratiyini ilgiri sürüsh kéreklik bolsimu, lékin dunya buning emelge ashmighanliqini kördi." Létinent xanim yene, Xitayni bu jehettiki xelqara tenqid we agahlandurushlargha qulaq salmay, falungung murtlirini, teshkillik heriketlerning ezalirini tutqun qilish bilen eyiblidi.