Uchur We Tehlil

1) Kanadada Hüseyin Jélilning Olimpiktin Burun Qoyup Bérilishi Telep Qilinip Imza Toplash Kampaniyesi Élip Bérilmaqta

ETIC ning igellishiche, < Kanada Uyghur Jemiyiti > teripidin ötken ayning 24 – künidin étibaren pütün Kanada boyiche Xitay hökümitidin Uyghur siyasi pa’aliyetchisi Hüseyin Jélilni Bei Jing olimpik yighinidin burun qoyup bérishni telep qilip imza toplash kampaniyesi bashlanghan bolup, kampaniyege qatnashquchilarning sani kündin – künge köpüyüshke bashlighan.

Kampaniye bashlanghandin buyan, < kanada Uyghur Jemiyiti > ning reyisi Ruqiye Turdush xanim bashchiliqidiki teshkilat mesulliri, Kanadadiki bir qanche ali mekteplerge bérip, oqughuchilar arisida Hüseyin Jélil üchün imza toplash herikiti élip barghan, shundaqla ali mektep oqughuchilirigha Xitayning kishilik hoqoq weziyiti, Uyghurlarning nöwettiki ehwali we Hüseyin Jélilning türme hayati heqqide melumat bergen.

Undin bashqa yene Ruqiye Turdush xanim yeqinda Kanadada chaqirilghan 34 – qétimliq shimali Amerika mosulmanliri islam qurultiyigha qatniship, qurultay wekillirige Uyghur mosulmanlirining ehwali we Xitay hakimiyitining ulargha yürgüzüp kéliwatqan diniy besim siyasiti heqqide doklat bergen, yene shundaqla ulargha nöwette Xitay türmiside naheq zulum chekiwatqan Hüseyin Jélilning ehwali heqqide chüshenche bérip, ulardin Hüseyin Jélil mesilisi heqqide Xitay hakimiyitige besim ishlitishni telep qilghan.

2 ) Buyilning Tunji Peslide Bashqa Yurtlargha Medikarchiliqqa Heydelgenlerning Sani 350 Mingdin Éship Ketti

Xitay hakimiyiti, weten ichi we sirtidiki Uyghurlarning küchlük naraziliqi we Xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirining qattiq eyipleshlirige qarimastin, < éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha bérip ishleshke yüzlendürüsh > digen niqap astida, Uyghurlarni mejburi halda yurt – makanliridin ayrip, Xitayning ichki ölkilirige we Sherqiy Türkistanda Xitaylar zich olturaqlashqan sheherlerge heydesh we bu arqiliq Uyghurlarni atsimilatlisiye qilip yoqutushtin ibaret bu istiratigiyélik pilanini pütün küchi bilen ijra qilmaqta.

Mesilen, < Tian shan tori > ning 6 – ayning 3 – künidiki bir xewiridin melum bolushiche, buyilning tunji peslide Sherqiy Türkistan boyiche bashqa yurtlargha heydelgen atalmish < éshincha emgek küchliri > ning omomiy sani 350 ming 800 neperge yetken bolup, bunung ichide Uyghurlar zich olturaqlashqan jenoptiki 3 wilayettin heydelgenlerning sani 162 ming 500 neperge yétidu, bulardin qanchilikining Xitayning ichki ölkilirige iwetilgenliki hazirche namelum, emma, wetendin kelgen inkaslardin melum bolushiche, yeqinqi mezgillerdin buyan Xitay hakimiyiti Uyghur qizlirini Xitayning ichki ölkilirige iwetish qediminimu alahide tezletken.

Gerche Xitay hökümiti bu siyasiti heqqide chetellerge izahat bergende, < éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh > siyasitining hech bir siyasi arqa körünüshi yoq ikenlikini, peqetla Uyghurlarni iqtisadi jehettin tereqqi qildurush ikenlikini tekitlep kelgen bolsimu, emma bezi qorchaq emeldarlarning bu jehettiki bezi sözliri, Xitay hökümitining esli muddi’asini ashkarilap turmaqta.

Mesilen, < Tian shan tori > da elan qilinghan yuqarqi xewerde körsütülishiche, < aptonom rayon > ning mu’awin reyisi Erkin Tuniyaz, < éshicha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh siyasiti bolsa, wetenning birlikini qoghdap, milliy bölgünchilikke qarshi turushta zor tarixiy ehmiyetke ige > dep körsetken.

Yuqarqi xewerde körsütülishiche, Xitay hakimiyiti yeqinqi aylardin buyan mexsus < éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüshke seperwer qilish ömigi > teshkillep, bu ömekler arqiliq Sherqiy Türkistanning pütün yeza – qishlaqlirida Uyghur déhqanlirigha qarita teshwiqat herikiti bashlighan. (1)

3 ) Sherqiy Türkistandiki Tebiy Yaylaqlarning 80 Pirsenti Qurup Ketken

< Tian shan tori > ning 6 – ayning 6 – küni < aptonom rayonluq mohit asrash idarisi > ning sanliq melumatlirini neqil keltürüp xewer qilishiche, nöwette Sherqiy Türkistandiki tebiy yaylaq kölümining 80 pirsenti qurup kétishke yüz tutqan bolup, charwa – mallarning sani köp, yaylaq we otlaq yétishmesliktek weziyet shekillinip, charwichilar intayin qiyin ehwal astida qalghan.

Undin bashqa yene orman we yéshilliqlarning weyran bolushimu eghir bolup, Sherqiy Türkistanning ekilogiyélik mohiti eghir derijide buzulghan.
Yuqarqi xewerde, noposning köpüyishi we insanlarning eghir derijide dexil – terüzige uchrishi, yaylaqlarning qurup kétishige sewepchi boluwatqan asasliq amil > dep körsütülgen.

Sherqiy Türkistanda uzun yillardin buyan tebiy orman we yaylaqlarning Xitay aqqunlirining qanunsiz ishghal qiliwélishigha we buzghunchiliq qilishigha uchrap kéliwatqanliqi, shundaqla Xitay hakimiyitining ichki ölkilerdin kelgen karxanichi – sodigerlerge tebiy menzirilik jaylarni zawut, kann – karxane qurushi üchün xalighanche teqsim qilip bériwatqanliqi hemmige bilinip kelmekte. (2)

4 ) Sherqiy Türkistandin Xitayning Apet Rayonigha Qilinghan Iqtisadi Yardem 100 Milyon Yuange Yetti

Buyil kirgendin buyan Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirida kelkün we qurghaqchiliq apetliri yüz bérip, terilghu yerlerning eghir derijide weyranchiliqqa uchrighanliqi, köpligen Uyghur déhqanlirining iqtisadi jehettin weyran bolup, yurt – makanini tashlap yétimchi bolushqa mejbur boluwatqanliqi, Xitay hakimiyitiningmu buni purset bilip, ach – yalingach qalghan Uyghur déhqanlirini < éshincha emgek küchi > digen nam astida Xitayning ichki ölkilirige sürgün qiliwatqanliqi hemmige bilinip kélinmekte. Qisqisi Uyghur xelqi nöwette bir burda nangha xar – zar bolup muhtajliq ichide yashashqa mejbur bolmaqta.

Bundaq bir weziyet astida, Xitay hakimiyitining yeqinda yüz bergen yer tewresh apitini bahane qilip, Sherqiy Türkistanda omomiy yüzlük halda < apet rayonigha yardem bérish > digen sho’ar astida seperwerlik élip bérip, özi muhtaj halda yashawatqan Uyghur déhqanlirini ichki ölkilerdiki apetke uchrighan Xitaylargha yardem bérishke qistawatqanliqi, yerlik xelq ichide küchlük naraziliq keypiyati qozghimaqta. Unung üstige Xitay boyiche turmush sharayiti eng nachar bolghan Sherqiy Türkistandin toplanghan yardemning miqdarining köpliki, Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistandiki besim siyasitini ispatlap turmaqta.

Mesilen, < tian shan tori > ning 6 – ayning 6 – küni xewer qilishiche, shu ayning 2 – künige qeder Sherqiy Türkistandin < apet rayonigha yardem bérish > digen nam astida toplanghan pulning miqdari 100 milyon yuange yetken, bunungdin bashqa yene apet rayonigha Sherqiy Türkistandin ashliq, dora, kéyim – kéchek … qatarliq köp miqdarda buyum yardem qilinghan.

Nöwette Xitayning tashqi piriwot zapisi, yeni dollar zapisi dunya boyiche aldinqi qatarda turmaqta, ehwal shundaq iken, yene Xitay hakimiyitining xelqni shilish, bolupmu mustemlike astida ézilip yashawatqan Uyghur xelqini qaqti – soqti qilishi, dunya jama’etchilikining naraziliqini qozghimaqta.

5 ) Germaniye Parlamentida Xitayning Kishilik Hoqoq Weziyiti Heqqide Küchlük Talash – Tartish Élip Bérildi

Bei Jing olimpik yighinigha ikki ay qalghan bir peytte, Germaniye Fediral Parlamentidimu Xitayning kishilik hoqoq weziyiti heqqidiki talash – tartishlar kücheymekte.

< Germaniye dolqunliri > radiosining 6 – ayning 7 – künidiki xewiride körsütülishiche, ötken hepte Germaniye parlamentida Xitayning kishilik hoqoq weziyiti we Tibet qatarliq azsanliq milletlerning kishilik hoqoq ehwali heqqide herqaysi partiyeler otturisida küchlük talash – tartish élip bérildi.

< Germaniye yéshiller partiyesi > ge mensup parlament ezaliri bolsa Germaniye parlamentidin, Bei jing olimpik yighinidin burun Xitayning pütün siyasi mehbuslarni qoyup bérishni telep qilip qarar lahiyesi qobul qilishni telep qildi.

Fediral parlamenttiki muzakire jeryanida, < Germaniye Yéshiller Partiyesi > ning parlamenttiki gurup reyisi Beck ependi söz élip, Xitayda kishilik hoqoq mesiliside yenila eghir mesililerning saqliniwatqanliqini, Xitay hakimiyitining kishilik hoqoq jehette olimpiktin burun xelqaragha bergen wedisini emelge ashurmighanliqini, Xitay hökümitining olimpikke teyyarliq qilish bahanisi bilen 1 milyon 500 mingdin artuq kishini mejburi köchürgenlikini, ularning tartqan ziyining tölep bérilmigenlikini, bolupmu Xitay hakimiyitining, xelqaraliq kishilik hoqoq teshkilatlirining Tibet mesilisi, azsanliq milletlerning diniy étiqat, mediniyet jehetlerde besimgha uchrawatqanliqi heqqidiki tenqitlirini qilchimu nezerge almighanliqini tekitlep ötkendin keyin, fediral parlamenttin, Bei jing olimpik yighinidin burun Xitaydin barliq siyasi mehbuslarni qoyup bérishni telep qilip qarar lahiyesi maqullash we bu qararni Xitay hökümitige bildürüshni telep qilghan.

*******************

1) http://www.tianshannet.com/news/content/2008-06/03/content_2619430.htm

2) http://www.tianshannet.com.cn/news/content/2008-06/06/content_2627278.htm