Uchur We Tehlil

1 ) Olimpik Mesh’ili Qeshqer Xelqining Béshigha Bala Boldi

< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning wetendin biwaste igellishiche, nöwette Xitay hökümiti Olimpik mesh’ilining Qeshqerge kélidighanliqini bahane qilip, Qeshqer wilayitini merkez qilghan halda jenobi rayonlarda omomiy yüzlük tazilash herikiti bashlighan.

Bu qétimqi tazilash herikiti, ilgiri siyasi jinayet bilen jazalinip mudditi toshup qoyup bélilgen Uyghurlarni qaytidin qolgha élish, ilgiri diniy telim alghan yash taliplarni olimpik axirlashqangha qeder saqchi orunlirida yaki emgek bilen özgertish meydanlirida tutup turush, diniy we milliy hessiyati küchlük bolghan kishilerni merkezlik halda nazaret qilish, Qeshqer teweside Uyghurlarning chetke chiqishini we cheteldiki Uyghurlarning Qeshqerge kélishini cheklesh, Sherqiy türkistanning bashqa yurtliridin Qeshqerghe kelgen Uyghurlarni tizimlap enge élish … qatarliq keng mezmonlarni öz ichide alghan bolup, 3 – ay kirgendin buyan Qeshqer teweside köpligen Uyghurlar sewepsiz halda qolgha élinghan.

Xitay metbu’atlirida körsütülishiche, olimpik mesh’ili 6 – ayning 26 – küni Sherqiy türkistanning qedimiy paytexti we qedimiy yipek yolining merkizi hésablan'ghan Qeshqer shehrige yétip kélidu.

< Xin hua axbarat tori > ning xewer qilishiche, olimpik mesh’ili Giritsiyening paytexti Atinadin Xitaygha qarap yolgha chiqqan 3 – ayning 24 – küni Xitay hökümiti Qeshqerdiki Héytgah mesjidining aldigha adem toplap, naghra – sunay chaldurup, süni qutluqlash murasimi ötküzüp, xuddi Qeshqer xelqi olimpik mesh’ilini töt közi bilen kütiwatqandek bir menzire peyda qilishqa tirishqan.

< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning reyisi Abdujélil Qaraqash ependi munasiwet bilen qilghan sözide, Olimpik mesh’ilining Qeshqerghe kélishining bu rayondiki xelqlerge bexit yaki xoshalliq emes, eksiche bala – qaza élip kelgenlikini, özlirining Qeshqerning nöwettiki omomiy weziyiti heqqide tepsili doklat hazirlap chiqip, qisqa waqit ichide xelqara olimpik komutétigha we kishilik hoqoq teshkilatlirigha yollaydighanliqini bayan qildi.

2) Tibetning Igilik Hoqoqi Heqqidiki Talash – Tartishlar

Bu qétim yüzbergen Tibet weqesidin keyin, Xelqara siyasi sehnilerde Tibetning igilik hoqoqi heqqidiki talash – tartishlar köpeymekte.

Bir qanche yil burun tunji bolup Amerika parlamentida Tibetning Xitay teripidin bésiwélinghan bir mustemlike astidiki döwlet ikenlikige dayir qarar lahiyesi maqullanghan idi.
< Germaniye dolqunliri > radiosining bu heqte bügün élan qilghan bir mulahiziside, Tibetning ilgiri Manju impiratorini étirap qilip ununggha ghelle – paraq tapshurghanliqi, impiratorluqning Tibette bir wekilini turghuzghanliqi, tashqi ishlardin bashqisining hemmiside Tibetning öz – özini idare qilip kelgenliki, Manju impiratorluqi aghdurulghandin keyin, 1913 – yili Tibet özining musteqilliqini jakalighanliqi bayan qilindi.

Gerche hazirqi xelqara qanunlar boyiche éytqanda, Xitay bilen Tibetning 1907 – yilidiki munasiwiti béqindiliq munasiwet hisaplansimu, emma Xitay xelq jumhuriyiti 1950 – yili Tibetni qoral küchi bilen mejburi ishghal qilghini üchün, Tibetliklerning Xitaydin özlirining igilik hoqoqini telep qilish salahiyiti bar. Unung üstige Tibetliklerning bu telipi hazir dunya jama’etchilikining omomiy yüzlük qollishigha éliship kelmekte.

Xitay xelq jumhuriyitimu taki 1959 – yiligha qeder Tibetning ichki ishlirigha anche ariliship ketmigen, emma Xitay merkizi hökümiti ichki ölkiliride élip barghan < chong sekrep ilgirlesh > we < xelq gongshesi qurush > herikitini Tibetke sörep kirgende, Dalay Lama bashchiliqidiki Tibet xelqi qozghilang kötürüp qarshiliq körsetken we netijide Tibet hökümiti chetelge sergerdan bolup chiqip kétishke mejbur bolghan.

Yuqarqi mulahizide körsütülishiche, Xitayning Tibetke qaratqan kelgüsi istiratigiyesi bolsa Dalay Lamaning ölümini kütüsh we özining konturolliqida yengi dalay Lamani turghuzup chiqip, shu arqiliq Tibetke bolghan mutleq hakimiyitini saqlap qélishtin ibaret.

Gerche Dalay lama Xitaydin yüksek aptonomiye telep qiliwatqanliqini tekitlep kelgen bolsimu, emma Tibetliklerning mutleq köp qismi Xitaydin pütünley ayrilip chiqip musteqil yashashni arzu qilip kelmekte.

3) Xitay Hökümiti Ichki Ölkilerdiki Uyghurlarni Tutqun Qilishqa bashlidi

ETIC ning igellishiche, nöwette Xitay hökümiti, < olimpik yighinining bixeterlikige kapaletlik qilish > digenni bahane qilip, Xitayning ichki ölkiliride soda – sétiq qilish, sayahet qilish we dawalinish sewebi bilen turiwatqan Uyghurlarni bir – birlep tutqun qilishqa bashlighan.

Ichki ölkilerdiki saqchi organlirining bu tazilash herikitige Sherqiy türkistandin alahide iwetilgen saqchi – jasuslarmu qatnashqan.

Mesilen, Xitayning Guang Zhou shehride uzun yillardin buyan satirashliq kespi bilen shughulliniwatqan Yekenlik Turghunjan isimlik 35 yashliq Uyghur yigiti bir nechche kün burun Ürümqidin kelgen alahide saqchilar teripidin tutup kétilgen bolup, hazirghiche iz – déliki melum emes.

Yuqarqidek tutqun qilish heriketliri bolupmu Bei jing shehride gewdilik bolup, buyerdiki ali mekteplerde oquwatqan Uyghur oqughuchilarmu qattiq nazaret astigha élinghan.

4) Taiwandiki Saylamda Guo Min Dangning Ghelibe Qilghanliqi, Xitay Kommunistlirini Söyündürdi

Taiwande bu qetim ötküzülgen omomiy saylamdin burun, hakimiyet beshidiki < Demokratiyeni ilgiri sürüsh partiyesi > ning eger özliri saylamda ghelibe qilsa Taiwanning musteqilliqini élan qilidighanliqini jakalishi, Kommunist Xitay hökümitini alaqzade qilghan we eger Taiwan musteqilliq élan qilsa, derhal herbiy heriket qollunidighanliqini bildürgen idi.

Emma, bu qétimqi pirezident saylimida Guo mindang partiyesining ( milletchi partiye ) pirezident namzati Ma Ying Jiuning 58 pirsent awazgha ériship ghelibe qilghanliqi, Taiwanning musteqilliqini qollawatqan xelqaraliq küchlerni umidsizlendürgen bolsa, kommunist Xitay hökümitini alahide söyündürdi, bunung bilen Xitay hökümiti Bei jing olimpik yighinidin burun rahet bir nepes aldi.

Taiwan metbu’atliri, Cheng Shui Bianning < demokratiyeni ilgiri sürüsh partiyesi > ning bu qétimqi saylamda meghlup bolushini, Cheng Shui Bian a’ilisining parixorliqi, chirikliki we döwlet bashqurushtiki iqtidarsizliqigha baghlap qarimaqta. 2006 – yili 12 – ayda Tey wen pirezidenti Cheng Shui Bianning küyoghli parixorluq jinayiti bilen 8 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinghan idi.

Yene bir tereptin Taiwanning iqtisadining nacharlap bérishimu, saylamgha tesir körsetken mohim amillardin ibaret.

Xitay bilen Taiwanning bir – biri bilen bolghan béqindiliq munasiwiti intayin éghir bolup, 23 milyon Taiwanlikning ichide bir milyondin köpirek kishi Xitay chong quruqliqida yashaydu.
Yene kélip Taiwan bilen Xitay otturisidiki soda miqdari, pütün Taiwanning xelq igiliki omomiy qimmitining 4 ten bir qismini teshkil qilidu.

Emma, chetellik küzetküchiler, Guo mindang partiyesining hakimiyet beshigha chiqishi bilen, Taiwan bilen Xitay otturisidiki munasiwetlerde chong bir özgürüshning bolmaydighanliqini bayan qilishmaqta.

Mesilen, Ma ying jiu saylamda ghelibe qilghandin keyin élan qilghan bayanatida, Xitay hökümitidin Tibette élip bériwatqan basturush heriketlirini derhal toxtutushni telep qildi, shundaqla u, Xitayda kommunistlar hakimiyet béshidin uzaqlashmighiche, Taiwanning birlishish mesiliside Xitay bilen héchqandaq diyalog élip barmaydighanliqini bildürdi.