Xitay Hakimiyitining Uyghur Déhqanlirigha Qaratqan Chong Sürgün Herikitining Ichki Yüzi

Pütün dunya musulmanliri mubarek Ramazan bayrimini bextiyarliq tuyghusi ichide qutluqlawatqan bu künlerde, Sherqiy Türkistanda nahayiti échinishliq bir weziyet höküm sürmekte.

Herqaysi poyez istansisiliri adem déngizigha aylanghan bolup, qiziq yéri, ichki ölkilerdin kéliwatqanlar Xitay, kétiwatqanlar bolsa asasen Uyghur.

bir terepke qarisigniz, < paxta térish > digen namda ayiqi üzülmey kéliwatqan Xitay aqqunliri, yene bir terepke qarisingiz, < éshincha emgek küchliri > digen namde Xitayning ichki ölkilirige mejburi ishlemchilikke iwetiliwatqan bichare Uyghur déhqanliri.

Bu heqte artuqche mulahize yürgüzmisekmu, Xitay metbu’atlirining özide élan qilinghan töwendiki bir qatar sanliq melumatlar, Xitay hakimiyitining Uyghurlargha qaratqan siyasitining, tipik bir mustemlikichilik siyasiti ikenlikini körsütüp turmaqta.

Mesilen, < Xinjiang xelq radio istansisi > ning 2007 – yili 1 – ayning 22 – künidiki xewiride bayan qilinishiche, 2006 – yili, Ürümchi tömüryol idarisi teripidin ichkiri ölkilerdin poyez bilen yötkep kélingen < paxtichi > Xitaylarning omomiy sani 1 milyon 50 neper bolup, ularning ikki ay ichide paxta térip tapqan pulining omomiy miqdari eng az bolghandimu 2 milyart yüange yétidiken we her bir Xitay ayda ottura hisap bilen 1000 yuandin artuq kirim qilghan.
Ichkiridin kelgen < paxtichi > Xitaylar, Ötken bir yilda Sherqiy Türkistanda paxta yighiwélishqa qatnashqan kishilerning omomiy sanining 75 pirsentini teshkil qilghan.
Yene < Xinhua axbarat aganliqi > ning buyil 6 – ayning 7 – küni Gansuning Lanzhou shehridin bergen xewiridin melum bolushiche, shu küni Lanzhou shehride, Sherqiy Türkistandiki Bingtuan bilen Gansu ölkisi otturisida < ish küchi hemkarliq kélishimi > imzalanghan bolup, bu kélishimge asasen, buyilliq paxta mewsümide Gansu ölkisidin peqet Bingtuanning özigila 506 mingdin artuq Xitay ishlemchisi yötkep kélinidiken. Sherqiy Türkistanning yerlik orunlirigha kélidighanlarni qoshqanda Gansudin buyil kélidighan Xitay aqqunlirining omomiy sani 671 ming 200 neperge yétidiken.

Undin bashqa yene buyil Siqaun ölkisidin Sherqiy Türkistangha kélidighan < paxtichi > Xitaylarning sani 100 mingdin artuq bolup, Si chuan ölkilik hökümet bu Xitaylar üchün mexsus 43 tömüryol leniyesi tesis qilghan.

Xitay metbu’atlirida, buyilmu yene ötken yildikige oxshashla Xitayning ichki ölkiliridin yötkep kélinidighan < paxtichi Xitay > larning omomiy sanining bir milyondin éship kétidighanliqi qey qilinmaqta.

Buyilmu xuddi ötken yildikige oxshashla ichkiridin kélidighan < paxtichi > Xitaylarning poyez bilitini Bingtuan bir tutash élip béridiken.

resmiy statiskilarda pütün Sherqiy Türkistanning noposining 14 – 15 pirsentini teshkil qilidighan Bingtuanning buyilliq paxta térilghu kölümi 7 milyon 500 ming mo bolup, Sherqiy Türkistandiki paxta térilghu kölümining 3 teni bir qismini teshkil qilmaqta.

Undaqta Uyghurlarning weziyitichu ?

< Tianshan tori > ning buyil 7 – ayning 26 – küni xewer qilishiche, buyilning aldinqi yérim yilida, yeni 6 ay ichide Sherqiy Türkistanda < éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh > digen namda bashqa yurtlargha ishlemchilikke iwetilgenlerning omomiy sanini 900 ming neperge yetken bolup, bularning ichide peqetla Xitayning Zhe Jiang, Jiang Su, Shang Hai we Tian Jin qatarliq ölke we sheherlirige ishleshke iwetilgen Uyghurlarning sani 100 mingdin ashidu we bularning hemmisi digüdek 16 yashtin 26 yashqiche bolghan déhqan qizliridin ibaret.

Buyil Sherqiy Türkistanning Uyghurlar zich olturaqlashqan jenobi rayonlirida tarixta misli körülmigen derijide qurghaqchiliq apiti yüzbergenliki, Xitay hakiiyitining Uyghurlarni ichki ölkilerdiki Xitay qaynimi ichide atsimilatsiye qilip yoqutush meqsidide, < éshincha emgek küchlirini bashqa yurlargha yüzlendürüsh > digen namda élip bériwatqan siyasiti üchün obdan purset tughdurup bermekte.

Mesilen, < Xinjiang géziti > ning 8 – ayning 25 – küni xewer qilishiche, buyil kirgendin buyan, Sherqiy Türkistanning Qeshqer wilayitide tarixta misli körülmigen derijide éghir qurghaqchiliq apiti yüzbérip, 2 milyon 698 ming mo yerdiki zira’et qurup ketken, biwaste iqtisadi ziyan 1 milyart 200 milyon yuange bérip yetken. Buxil apetler, atalmish < éshincha emgek küchliri > ning sanining hessilep éshishigha sewepchi bolmaqta.

Xitay hakimiyiti bundin bir qanche yil burun, atalmish < éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh > digen sho’arni kötürüp chiqqanda, Chetellik siyasi küzetküchiler we Uyghur siyasi pa’aliyetchiliri Xitay hakimiyitining bu siyasitini, < Sherqiy Türkistanni Xitaylashturush we yerlik xelqni atsimilatsiye qilip yoqutush qedimini tézlitish pilanining mohim terkiwi qismidin ibaret > dep qarighan idi. Heqiqetenmu bu siyaset yolgha qoyulghandin buyan, yash Uyghur déhqanliri 100 minglap Xitayning ichki ölkilirige sürgün qiliniwatqan oxshash mezgilde, Xitayning ichki ölkiliridin 100 minglap, hetta milyonlap Xitay köchmenlirining Sherqiy Türkistangha pilanliq we teshkillik halda eqip kirishke bashlighanliqi, chetellik siyasi küzetküchilerning we Uyghur siyasi pa’aliyetchilirining yuqarqi qarashlirining neqeder toghra ikenlikini ispatlap turmata.

Xitay hakimiyitining Uyghur déhqanlirini Xitayning ichki ölkilirige sürgün qilish herikitige mas halda, Sherqiy Türkistanning Uyghurlar zich olturaqlashqan jenobi rayonliridiki yerlik déhqanlargha qarita Xitayche telim – terbiyeni jiddileshtüriwatanliqimu, ularning Uyghurlarni atsimilatsiye qilip yoqutush muddi’asini ashkarilap turmaqta.

Mesilen, < Xin hua axbarat tori > ning buyil 4 – ayning 7 – küni xewer qilishiche, buyildin étibaren Sherqiy türkistanning jenobidiki Qeshqer, Atush we Hoten wilayetliridiki yerlik déhqanlarning heqsiz halda Xitayche ögünüshi üchün keng kölemde meblegh sélinidiken we bu wilayetlerdiki yerlik déhqanlarning Xitayning ichki ölkilirige bérip ishlishi üchün omomiy yüzlük seperwerlik élip bérilidiken.

Peqet Qeshqer wilayitining özila her yili Uyghur déhqanlirining Xitayche ögünüshi üchün 30 milyon yuan meblegh salidiken we herqaysi yézilarda Xitayche kurslarni tesis qilip, yeza yashlirining heqsiz halda Xitayche ögünishi üchün sharayit hazirlaydiken.
bügünki künde Sherqiy Türkistanning Uyghurlar zich olturaqlashqan jenobiy rayonlirining

< Tian Shan tori > teripidin 2006 – yili 7 – ayning 27 – küni élan qilinghan yene bir xewerde, buyilning aldinqi yérim yilida, < Bingtuan > diki Xitay ahalisining yilliq kishi béshigha toghra kélidighan sap kirimining 4133 yuange yetkenliki qeyt qilinghan idi, ularning bu kirimini yerliklerning kirimi bilen sélishturghandimu, otturida ikki hessige yeqin periqning barliqi körülmekte.
ichkiridin élip kélinip < Bingtuan > ge teqsim qilinghan < paxtichi > Xitaylardin 420 ming kishi mexsus ishchilar uyushmisigha qobul qilinghan.

Mesilen, < Bingtuan géziti > ning xewer qilishiche, peqetla ötken bir yil ichidila merkizi hökümet Bingtuange 910 milyon yuan meblegh ajritip, Bingtuanlik Xitaylarning 34 ming yürüsh kona turalghu öylirini yéngilap bergen, 51 milyon 910 ming yuan iqtisat ajritip, 133 ming Xitayning ichimlik su mesilisini hel qilip bergen, 85 milyon 650 ming yuan meblegh bilen 49 tuan – meydanning dohturxanisini yéngilap bergen, yene 200 milyon yuan bilen Bingtuan qarmighidiki ottura – bashlanghuch mekteplerning imaretlirini yéngilighan we maarip systimisini zamaniwilashturush qurulushi élip barghan, 22 milyon 780 ming yuan meblegh bilen radio – téliwiziye ulap tarqitish nuxtiliri qurup, 100 ming Xitayni radio anglash we téliwiroz körüsh imkaniyitige érishtürgen.

Mesilen, < Xinjing xelq radio istansisi > ning 3 – ayning 25 – künidiki xewiride körsütülishiche, < aptonom rayonluq > emgek tarmaqliri 2007 – yili ichide Sherqiy Türkistanning yéza – qishlaqliridin 100 ming déhqanni Xitayning ichki ölkilirige ishleshke iwetishni pilan qilghan.

< Aptonom rayonluq emgek nazariti ishqa orunlashturush bashqarmisi > ning mu’awin bashliqi Wu Yün Hua bu heqte toxtulup, her derijilik emgek tarmaqlirining nöwette pütün küchini Sherqiy Türkistanning yéziliridiki éshincha emgek küchlirini Xitayning ichki ölkilirige ishleshke iwetish xizmitige qaratqanliqini, bolupmu jenoptiki Uyghur déhqanlirigha qatira Xitayche ögütüshning alahide kücheytilgenlikini, hazir köpligen déhqanlarning Xitay tili ötkülidin ötüp, en – eniwiy qarashlirini özgertip, yézisidin ayrilip Xitayning ichki ölkiliridiki sheher – yézilargha ishlep pul tépishqa bérishqa hazirliniwatqanliqini bayan qilghan.

undin bashqa yene <Xinjiang téléviziye istansisi tori> ning 4 – ayning 23 – küni xewer qilishiche, buyilning aldinqi peslide, yeni 1 – ayin 3 – ayghiche Sherqiy Türkistanning yéziliridin < éshincha emgek küchliri > digen namda bashqa yurtlargha ishlemchilikke iwetilgenlerning omomiy sani 195 ming adem qétimgha yetken bolup, Xitay hökümitining bu jehettiki yilliq pilanining 33 pirsenti orundalghan we tarixtin buyanqi eng yuquri sewiyege yetken.

Bularning ichide Xitayning ichki ölkilirige ishlemchilikke iwetilgenlerning sani 18 ming 400 neper iken. Bularning ichde peqet Qeshqer wilayitidin iwetilgenlerning sani 6044 neper iken.
Chetellik siyasi küzetküchiler we Uyghur siyasi pa’aliyetchiliri Xitay hakimiyitining yuqarqi pilanini, < Sherqiy Türkistanni Xitaylashturush we yerlik xelqni atsimilatsiye qilip yoqutush qedimini tézlitish pilanining mohim terkiwi qismidin ibaret > dep qarashmaqta.

Yéqinqi mezgillerde Sherqiy Türkistanda hökümet tarmaqlirining bashqa yurtlargha ishlemchilkke chiqqan Uyghur déhqanlirining térilghu yer we bagh – waranlirini tartiwélip özining heqem – sayilirigha we hette Xitay köchmenlirige teqsim qilip bérish ehwali éghir bolghini üchün, köpligen déhqanlar bashqa yurtlargha bérip ishleshtin bash tartidighan ehwal shekillengen, shunga nöwette her derijilik hökümet tarmaqliri, < bashqa yurtlargha bérip ishligenlerning kötire alghan yerlirini éliwalmaymiz, alwang – yasaq salmaymiz > digendek wediler bilen Uyghur déhqanlirini gollashqa bashlighan.

Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanda < éshincha emgek küchlirini bashqa yurtlargha yüzlendürüsh > digen namda Uyghur déhqanlirini yurt – makanliridin ayrip bashqa yurtlargha, hetta Xitayning ichki ölkilirige türkümlep sürgün qiliwatqan shu künlerde, Sherqiy Türkistanda öz aldigha musteqil xandanliq quriwalghan we yerlik Xelq teripidin < Jallat qoshun > dep atalghan atalmish < ishlepchiqirish qurulush Bingtuani >, Xitayning ichki ölkiliridin Xitay köchmini yötkeshni jiddileshtürmekte.

Mesilen, < Tianshan tori > ning 7 – ayning 25 – küni xewer qilishiche, Bingtuan buyil ichide < paxta tergüchi ishchilar > digen namda 580 ming Xitay köchmini yötkeshni pilanlighan.
Yötkep kélinidighan bu Xitaylar Bingtuanning herqaysi dewiziyélirige teqsim qilinidiken we ular tergen her kilo paxta üchün 0.75 yuan heq bérilidiken.



Qeshqer wilayitide, buyil 1 – aydin 7 – ayghiche yéghin miqdari 20 milli métirghimu yetmigen, taghliq rayondiki qar miqdari ötken yilning oxshash mezgilidikidin 50 pirsenttin köpirek azlap ketken.
Hette her yili kelkün kélidighan 7 – 8 - aylardimu yene buyil derya – östengler qurup ketken.

Yéqinqi mezgillerdin buyan Xitayning herqaysi ölkiliridin köp sanda Xitay puxraliri, < paxta térish > digen namda Sherqiy Türkistangha éqip kirishke bashlidi.

< Xinjiang géziti > ning 8 – ayning 28 – künidiki xewiride körsütülishiche, mushu ayning 26 – küni Xitayning San xia tosmisi etrapidiki rayonlarda yashaydighan Xitay puxraliridin tunji türküm 1300 neper kishi poyez bilen Sherqiy Türkistangha yürüp ketken.

Tunji türkümdiki bu Xitaylar Qong qing shehrige qarashliq Yün Yang nahiyesining 14 yézisidin tallanghan Xitaylar bolup, bular Sherqiy Türkistangha bérip paxta tériydiken.

< Ürümqi kechlik géziti > ning 7 – ayning 25 – küni xewer qilishiche, Sherqiy Türkistandiki déhqanlarning kishi béshigha toghra kélidighan yilliq otturiche kirimi 2015 – yiligha barghanda andin Xitayning otturiche sewiyesige yéqinlashurulidiken.

Buyilning aldinqi yérim yilida Sherqiy Türkistandiki déhqanlarning ( Bingtuanlik déhqanlarmu bunung ichide ) kishi béshigha toghra kelgen kirimi 1306 yuan bolghan, Xitayning pilani bolsa pütün bir yilliq kirimini 3000 yuange yetküzüsh iken.

< Ürümqi kechlik géziti > ning 7 – ayning 10 – küni xewer qilishiche, Xitay hökümiti buyilning ichide Sherqiy Türkistandin < éshincha emgek küchi > digen namda bashqa yurtlargha, bolupmu Xitaygha ishlemchilikke iwetilidighan 330 ming kihini makanliridin sürgün qilinishtin burun Xitayche kurs we bashqa siyasi we kespiy telim – terbiyedin ötküzülidiken. Bu 330 ming ishining 80 pirsentini buyil ichide bashqa yurtlargha iwetip bolushni emelge ashuridiken.

Bularning hemmisi 35 yashtin töwen yéza yashliri bolup, qizlar asasliq salmaqni igelleydu.
40 yashtin yuquri bolghanlar öz yurtlirida qalidiken.

Mesilen, < Xinjiang iqtisat géziti > ning 6 – ayning 20 – künidiki xewiride körsütülishiche, 2006 – yilining axirigha qeder Sherqiy Türkistan boyiche yilliq sap kirimi 700 yuangimu barmaydighan déhqanlarning sani 1 milyon 290 ming neper bolup, déhqanlarning 10.16 pirsentini igélleydiken.

Bularning ichide 900 ming nepiri jenobi rayonlardiki déhqanlar bolup, peqet Qeshqer, Atush we Hoten rayonlirida 800 mingdin köprek déhqanning yilliq kishi béshigha toghra kélýdighan kirimi 700 yundin töwen, bular pütünley digüdek Uyghur déhqanliridin ibaret.

Nöwette Sherqiy Türkistan noposining 70 pirsenti yeza noposi bolup, Uyghurlarning texminen 85 pirsentidin köpreki yézilarda yashaydu.

Gerche Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistangha qarita iqtisadi jehette alahide étibar bérish siyasitini yolgha qoyup, déhqanlarning köpligen bajlirini kechürüm qilghanliqini teshwiq qilip kelgen bolsimu, emma töwendiki qisqighina bir xewer, Xitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan xelqining qénini shorawatqanliqini éniqche körsütüp turmaqta:
Mesilen, < Xinjiang géziti > ning 8 – ayning 7 – küni xewer qilishiche, buyilning aldinqi yérim yilida Sherqiy Türkistandiki baj tarmaqlirining omomiy baj kirimi 8 milyart 950 milyon yuange yetken bolup, ötken yilning oxshash mezgilidikidin 35 pirsenttin köpirek ashqan we baj kirimi jehette pütün Xitayning otturiche sewiyesidinmu éship ketken.