Tümen Deryasi Qachan Süzülidu ?

Abduréshid Haji Kérimi

Qeshqer sheheri tömen deryasi bilen qizil deryasining qap ottursigha jaylashqan sheher bolup, bu ikki derya Qeshqershehridin éqip ötüdu. bu deryalar Qeshqerning bostanliqlirini sughurup, sheher muhitigha güzellik ata qilip kelgen,Qeshqer xelqi milyunlighan perzentlirini mushu derya süyi bilen chong qilip elge qatqan. Men kéchikimdin tartip mushu deryaning süyini échip chong bolghan. Isimde qilishiche, sheher xelqi yazning pérqirim issiq tomuz künliride bala –chaqilirini ilip tömen derya boyida salqinlinip, shorpa kawaplar pushurup, miwe – chiweler bilen keng dastqan hazirlap mezze qilip hozorlansa, yurtning aqsaqaliiri yaz künide bu derya boyida heshemetlik sorunlarni tüzüp xelqqe wez nesihetler éyttatti. Shehirning chong –chong ishliri mu mushu sorunda bir terep qilinatti. 1933- yil 11 – ayning 12 – künidiki Sherqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining qurulghanliqimu, Uyghur xelqining dini dahisi, wetenperwer zad sawot damolla hajim teripidin mushiu tömen deryasi boyida bütün jahan'gha tentenelik bilen ilan qilin'ghan idi. Derya boyida san sanaqsiz herxil her rengdiki qushlar sayrap xelqning könglige ilham bexsh ata qilatti.sanap tügetkili bolmaydighan su haywanliri ademdin héyiqmay biaraman oynap yürüshetti. Tömen derya boyidiki bu tebiet menzirisi Qeshqer xelqining minut ayrilghusi kelmeydighan aramgahi idi.

Bulaq süyini menbe qilghan bu tipik derya gherbtin sherqqe qarap éqip Qeshqerning sherqiy teripidiki milyonlighan Uyghur xelqini hayatliq süyi bilen teminleytti.Xitay komménstliri sherqiy türkistanni bisiwalghan 57 yildin kéyinki bügünki kün'ge kelgende tümen deryasida ajayip ‏- gharayip renglerni öz ichige alghan bedbuy latqa aqmaqta. Tümen deryasining on yillardin buyan bulghinip bu haletke kélip qélishi , yenila bashqa muhit bulghinishlirigha oxshashla Xitay mangqurtliri teripidin weyranchiliqqa uchrawatqanliqini hemme birdek ihtirap qilmaqta.

Bulaqlardin shekillen'gen derya

Tümen deryasi tarim wadisidiki bulaq suliridin shekillen'gen nechche ming yillardin béri tinch éqip kelgen , ilan baghri derya. Bu deryaning omumiy uzunliqi 58 kilométir, Qeshqer sheher ichidin éqip ötidighan qismi 18 kilométir kélidu. Bu ana deryaning süyidin Qeshqer diyaridiki 230 ming mo térilghu yer hemde bir milyon etrapida xelq we yene 200ming tuyaq etrapidiki charwa mallar paydilinidu.

- 1990yillarghiche derya éqinida olturaqlashqan Qeshqer xelqi tümen deryasi süyini istimal qilip tamaq étip kelgen. Uningdin kéyin bolsa bara ‏- bara bu deryada éqiwatqan bulaq süyi ornigha bulghan'ghan kéreksiz su hem latqa aqidighan bolup qalghan.

Yéqinqi yillardin buyan Qeshqer nopusining shiddet bilen köpiyishi Xitay aqqunlirining hemme yerge séngip kirishi tüpeyli, hemde derya wadisida qurulghan türlük zawut ‏- karxanilarning turmush hemde sanaet kéreksiz sulirini tümen deryasigha qoyup bergenliki qatarliq seweblerdin, Qeshqer tümen deryasining éghir derijide bulghan'ghanliqi heqqidiki xewer hem melumatlar buningdin ilgirimu köp qétim Xitayning hem Uyghur aptunum rayunining muhit tor betliri hemde axbarat tor betliride élan qilinip kelgen idi.

Turmush hem sanaet kéreksiz suliri bulaq süyige quyulghanda ...
Tümen deryasi süyining hemde ékologiyilik muhitining éghir bulghunuwatqanliqining aldini ilish üchün jiddiy tedbir qollinip derya muhitini bulghashdin ibaret qilmishlirini tosush heqqidiki pikirler sheherning égisi bolghan yerlik xelq teripidin talay qitim her derijilik hökümet orunlirigha erz shikayetler qilin'ghan bolsimu yenile bir terep qilinmidi. Hetta Uyghur aptonom rayonluq xelq wekilliri qurultiyi hemdememiliketlik qurultayliridimu wekiller teripidin köp qétim otturigha qoyulghan bolsimu yenila uninggha qularq salidighan bir hökümet erbabi chéqmidi we hel qilinmidi.

Gerche hökümet dairiliri yerlik xelqning tekrar qarishiliq körsütüp pikir qilish netijiside, Uyghur éli we Qeshqerdiki munasiwetlik orunlar tümen deryasining muhitini tüzeshni - 2001 yilidin bashlap élip bérishqa bashlighan bolsimu, -2006 yiligha barghanda yenila , yigirme nechche orunning kéreksiz suliri hem exletlirini tümen deryasigha aqquzuwatqanliqi melum bolghan idi.

Yéqinda shinjang axbarat tori hemde Qeshqer wilayetlik hökümet tor betliride tümen deryasining bulghinish mesilisining hélihem mewjutluqi we buning Uyghur rayundiki eng éghir bulghan'ghan derya hésablinidighanliqi heqqide qayta xewerler bérildi.

Mezkur xewerlerdin ashkarilinishiche , tümen deryasi buyida 89 yémeklik mulazimet orni, ikki chong tiptiki méhmanxana hemde doxturxanilar , zawut, férmilar , éléktir istansisi, mektep hemde ahaliler rayonliri bolup, mana bu orunlarning turmush kéreksiz su yundiliri, mikroplan'ghan paskina suliri, sanaet paskina suliri deryagha qoyup bérilgenliktin yillardin buyan tümen deryasini éghir derijide bulghap etraptiki muhit hemde deryaning axirqi éqinlirighiche bolghan muhitnimu weyranchiliqqa uchratqan iken. Bu orunda ishlewatqanlarning mutleq köp qismi échkiridin éqip kilip orunlashqan Xitay aqqunliri iken.

Gerche Qeshqer dairiliri ilgiri tümen deryasining bulghinishigha, bu jayda exlet hemde kéreksiz sularni bir terep qilidighan sistémining mukemmel emeslikini seweb qilip körsetken bolsimu, lékin bu xil turmush hemde sanaet kéreksiz su we exletlirini bir terep qilidighan sistéma qismen torlashqan bolsimu, yenila mukemmel dégili bolmaydiken. Shunga bügünki kündimu tümen deryasining muhiti eslige keltürülmeyla qalmay dawamliq bulghinip sheher muhiti hemde téximu köp sheher ammisining turmushigha yaman tesirlerni élip kelmekte iken.

Munasiwetlik tarmaqlarning bayan qilishiche tömen derya éqimining axirsidiki ahallilardiki körün'gen kiselliklerning hemmisi dégüdek derya süyidiki bulghunushtin kilip chéqqan kisellikler dep qaralmaqta iken.