Nobel Ténichliq Mukapati Sahibi Muhammet Yunus Bilen Rabiye Qadir Otturisidiki Oxshashliqlar We Periqler

Perhat Yorungqash

2006 – yilliq Nobel ténichliq mukapati yekshenbe küni Norwegiyening paytexti Oslo shehride ötküzülgen heshemetlik bir murasim bilen, Bengalliq Muhammet Yunusqa teghdim qilindi.
Emma shuni étirap qilish kerekki, pütün Bengal xelqi xoshalliqtin tentenige chömgen shu deqiqilerde, köpligen Uyghurlarning wujudini izahlash qiyin bolghan birxil gheshlik we meyüslük tuyghuliri chirmap alghan idi. Elwettiki menmu buxil tuyghudin xali bolalmidim, bunung sewebi shuki, Uyghurlarning meniwiy anisi we meshhur kishilik hoqoq qoghdughuchisi Rabiye Qadir xanimmu 2006 – yilliq Nobel ténichliq mukapatining eng küchlük namzatlirining biri idi, unung namzat bolushni pütün Uyghur xelqi ichide mölcherlep tügetküsiz derijide shatliq we hayajan peyda qilghan, birqanche aydin buyan Uyghurlarning kündilik talash – tartish qilidighan eng mohim temilirining biri bolup kelgen idi. Pelekning chaqi tetür kelmigen bolsa, belkim yekshenbe künki bu murasimda Muhammet Yunus ependining ornida Rabiye Qadir xanim bolghan bolatti, musteqil, hür yashawatan bengal xelqining shatliqining ornini, barliq insani heq – hoqoqlardin mehrum halda horlunup yashawatqan Uyghur xelqining tentenisi alghan bolatti.

Hech shübhisizki, özining barliqini yoqsul insanlarning, bolupmu gheribane we ajiz ana – balilaring bexti üchün atighan Muhammet Yunus ependining Nobel mukapatigha erishkenliki hergizmu tasadipiyliq emes, Muhammet ependining yüksek derijidiki insanperwerliki we bu jehettiki pidakarliqi, unung Nobel ténichliq mukapatini élishigha sewepchi bolghan asasliq amildin ibaret.

Emma men Muhammet Yunus ependining mukapat tarqitish murasimidiki nutqini anglighandin keyin, Rabiye Qadir xanim bilen Muhammet Yunus ependining ghaye, meqset we ish – izliri otturisida qismen oxshashliqlar bilen birge yene, köpligen periqlerning barliqini, bolupmu yashash mohiti, insanlar üchün töligen bedel we pidakarliqlar jehette Rabiye Qadir xanimning roshen bir üstünlükke ige ikenlikini hes qildim. Huddi bashqa Uyghurlargha oxshashla könglümde, < Rabiye Qadir xanimning bu qétim Nobel mukapatini alalmasliqida Xitayning besimi asasliq rol oynighanmidu ? > digen gumani qarash teximu kücheydi.

Muhammet Yunus ependi yashawatqan Bengal, musteqil, hür bir döwlettin ibaret, unung üstige Bengal, islam döletliri ichide birqeder demokratik dep qaralghan ellerning biri bolup, derijidin tashqiri namratliqni hisapqa almighanda, bu döwlette mustebit, dektator rejim yaki Döwlet terori mewjut emes.

Eslide Bengaldiki bir Uniwersitetning iqtisat fakultiti mudiri bolghan Muhammet ependi, 1974 – yili memlikitide bash kötürüp chiqqan chong acharchiliq mezgilide, Bengalning yeza – qishlaqlirida yoqsulluqtin jan talishiwatqan namratlargha yardem berishni özining wijdani wezipisi qilip tallighan. Deslepte u ishni bir yezidiki 42 neper namratqa 27 dollar ösümsiz qeriz pul berip turush bilen bashlighan we gheribanlargha ushshaq oqet qilish üchün desmaye berip turush sestimisini turghuzup, bu sestimini peydin – pey kengeyip barghan, shundaqla bu sestima üchün xizmet qilidighan Grameen Bankisini qurup chiqqan, 1997 – yiligha kelgende Dunya tüsini alghan < Grameen fonda jemiyiti > qurulghan, nöwette 22 döwlette 52 shöbisi bolghan bu Fonda jemiyiti, Dunyadiki 11 milyongha yeqin yoqsulgha xizmet bermekte.
Elwettiki, Muhammet Yunus ependining bu muwapiqiyetliri, intayin japaliq, müshkül bir yolning, shundaqla yüksek derijidiki insanperwerlik we pidakarliqning mehsuli.

Emdi biz, 2006 – yilliq Nobel ténichliq mukapatining eng küchlük namzatliridin biri bolghan Rabiye xanimgha keleyli, Rabiye Qadir xanim yashighan muhit, peqet kommunistik idilogiyedin bashqa herqandaq bir dunya qarashni tüptin ret qilidighan we chekleydighan mustebit, dektator bir rejim astidiki muhit idi, yene kélip u yashighan Sherqiy Türkistan, ene shu mustebit rejim teripidin eng qattiq konturol qiliniwatqan, puxraliri bolsa siyasi, iqtisadi, ijtimayi, diniy, mediniy – ma’arip we bashqa jehetlerde qattiq besimgha uchrawatqan, shundaqla 2 – derijilik gerejdanliq mu’amilisige duchar boluwatqan mustemlike astidiki bir tupraq idi.

Ene shu mohitta dunyagha kelgen we yashighan Rabiye xanim, bir zamanlar xuddi Muhammet yunus ependi desmaye berip turghan namrat ayallardinmu beter bir mohitta yashighan idi, u, bengalliq namrat ayallardek teleylik emes idi, chünki ununggha ösümsiz desmaye berip turidighan Muhammet Yunuslar yoq idi, ikki beqinida narside balisi, kocha – koylarda urulup – soqulup yürüp satidighan nechche kilo gaziridin bashqa maddi bayliqi bolmighan bu bichare tul ayalning birdin – bir tayinidi, janabi allahqa nale qilip unungdin meniwiy küch élish we shu meniwiy küchke tayinip turup hayatliq üchün küresh qilish idi.

Muhammet Yunus ependi, peqetla yoqsullargha hayatliq yoli yaritip berishni özining ghayisi qilghan bolsa, Rabiye xanim, hem yoqsulluq derdide jan talishiwatqan xelqighe xalis yardem berishni, hem iqtisadi talan – taraj arqiliq xelqini < altun tawaqliq tilemchi > ge aylandurup qoyghan mustebit hakimiyetke qarshi isyan bayriqi kötürüp chiqishni özining ghaye we meqsidi qilghan idi.

Rabiye Qadir xanimning 1968 – yili, < wetenni parchilashqa urunghan eksil’inqilapchi unsur > digen töhmet bilen 10 yilliq qamaq jazasigha höküm qilip türmide yétiwatqan milliy sha’ir Sidiq Haji Rozini, hech bir xiyim – xeterge qarimay türmige yoqlap barghanliqi we hette ununggha ochuq – ashkare halda muhebbitini izhar qilip, < wetinim, xelqim > dep zindanda yétiwatqan bu < mehbus > ning parchilanghan yürikige teselli süyini chachqanliqi, bu Uyghur qizining hayat pelsepesinining deslepki signali idi.

huddi maqalemning bash qismida dep ötkünümdek, bu yilliq Nobel ténichliq mukapatigha erishken Muhammet Yunus ependi, eyni chaghda Bengalda xeyr – saxawet ishlirini bashlighinida, bir uniwersitetning oqutquchisi, hetta bir fakultitning mudiri idi, Bengalning sharayiti boyiche élip eytqanda jemiyetning yuquri qatlimidiki bir insan idi, qolini nege sunsa yétidighan, hetta nechche yüzligen yoqsulgha qeriz berish imkaniyitige ige bir zerdar idi, emma Rabiye xanim bolsa 1968 – yili tunji bolup bir hakimiyet we bir rejimgha qarshi isyan bayriqini kötürüp chiqqanda, jemiyetning eng töwen qatlimidiki, eng yoqsul, eng gheriban bir ayal idi.

1982 – yili Rabiye xanim resmiy tijaretni bashlighinida, unung bari – yoq desmayisi aran 3000 yüan idi, yene kélip unung 300 nechche dollar etrapidiki bu desmayisi, Muhammet Yunustek teqwadar kishiler teripidin berilgen desmaye emes, belki 10 nechche yil mabeynide Aqsuning patqaqliq kochilirida < Hung weibing > lardin mush – tepik yiyish bedilige ushshaq oqet qilip ming bir japada ejir qilip tapqan desmaye idi.

80 – yillarning axirlirigha kelgende, özining küchige, iradisige we halal emgigige tayinip beyighan Rabiye xanim, jemiyettiki yétim – yisirlargha, ayighi üzülmey dawam qilghan apet rayonliridiki ach – yalingach xelqighe halis yardem berish bilen dang chiqarghan we öz xelqi ichide < teqwadar ana > digen nam bilen belgilik ijtimayi noposqa sazawer bolghan idi. Emma Rabiye xanimning yardimi Bengalliq Muhammet Yunus ependidek namratlargha ösümsiz qeriz pul berip turush emes, belki namratlargha menggülük sogha qilinghan bedelsiz, shertsiz xalis yardem idi.

Epsuski, Uyghur xelqi ichide tesiri we inawiti bar insanlarni özlirining siyasi meqsetliri üchün xizmet qildurushni adetke aylanduriwalghan Kommunist Xitay hakimiyiti, 80 – yillarning axirigha kelgende Rabiye Qadir xanimni < Aptonom rayonluq siyasi meslihet kengishi > ning ezaliqigha we < Aptonom rayonluq soda – sana’etchiler birleshmisi > ning mu’awin reyislikige, 1993 – yiligha kelgende < Xitay siyasi meslihet kengishi > ning ezaliqigha qobul qildi. 1995 – yiligha kelgende Xitay hökümiti uni Birleshken Döwletler teshkilati teripidin Beijingda chaqirilghan < Dunya ayalliri Qurultiyi > ning wekili qilip saylap chiqti. Xitay hakimiyitining unungdiki tüp meqsidi, Rabiye xanimning jemiyettiki we Uyghur soda – sana’etchiler sahesi ichidiki inawitidin paydilinip, unu Kompartiyening Uyghurlar ichidiki köz – quliqi we kaniyigha aylandurushtin ibaret idi, emma, kommunistik hakimiyetning öz xelqighe keltüriwatqan külpetlirining mahiyitini yashliq chaghliridila tonup yetken Rabiye xanim, hech bir zaman bu hakimiyetning ketminini chapmidi, eksiche öz xelqining bu hakimiyet ichidiki köz – quliqi we kaniyi boldi.

Rabiye xanim iqtisadi jehette eng ronaq tapqan 90 – yillarning otturlirida, unung omomiy mebliqi 50 milyon dollargha yétip barghan we Xitay hakimiyiti teripidin < memliket boyiche 10 chong bayning ichide 7 – orunda turidu > dep étirap qilinghan idi. dimek unungda pul, sherep we meriwe toluq idi, emma u, adalet, heqqaniyet, erkinlik we demokratiye üchün hemmidin waz kechishke her zaman hazir idi.

Nobel ténichliq mukapati sahibi Muhammet Yunus ependi, eyni chaghda yoqsul ayallargha yardem berish kampaniyesini bashlighanda we keyin Grameen Bankisini hem Grameen Fonda jemiyitini qurup chiqqanda, unung bu herikiti Bengal hakimiyitining qollishigha erishken, shundaqla Hökümet yaki rejim teripidin hech bir besim we tehditke uchrimighan, unung yardimige erishken yoqsullarningmu hakimiyet we rejim bilen hech bir düshmenliki yoq idi, peqetla Döwlet kembeghel, xelqimu namrat idi.

Emma Rabiye xanim Ürümchide < ming ana shirkiti > ni qurup, yoqsul Uyghur ayallirini iqtisadi jehettin qed kötürüshke ündesh herikitini bashlighinida, unung bu herikiti Xitay hakimiyitining qatmu – qat tosqunchilqigha we besimigha uchrighan, < ming ana shirkiti > herikitige qatnashqan ayallarmu hakimiyet teripidin chetke qeqilghan, horlanghan, siyasi we iqtisadi jehette besim we talan – tarajha uchrighanlar idi.

Muhammet Yunus ependi peqetla yoqsullargha yardem berishni we ulargha igilik tiklesh yolini körsütüp berishni asasi wezipe qilghan bolsa, 11 perzenti bar Rabiye xanim xelqi ichidiki yoqsullargha, yétim – yesirlargha, Hakimiyet teripidin bigunah halda jazalanghan mehbuslarning ayile – tawabatlirigha, yene hakimiyet teripidin chetke qeqilghan gheriban yazghuchi, edip, tarixchi, sha’irlargha, < 5 – fewral > ghuja weqesige oxshighan xelq isyanlirida esker teripidin öltürülgen Uyghurlaring yétim we tul qalghan bala – chaqilirigha ... yardem berishni özining wijdani burchi dep qarighan, bu jeryanda hakimiyetning tehdit, besimlirigha hech bir zaman iz pükmigen, pul – mélidin, hoqoq – mertiwisidin ayrilip qélishtin ensirimigen, hetta adalet, heqqaniyet we öz xelqining menpe’éti üchün qarangghu zindanlargha mehkum bolushtin qoruqmighan idi. yene kélip Rabiye xanim, Xitay hakimiyitining Uyghur xelqighe séliwatqan Kishilik hoqoq depsendichilik qilmishlirini Dunya jama’etchilikige pash qilishni özining bir insani wezipisi dep qarighan, 1996 – yili Tunji qétim Amerikini ziyaret qilghanda, Amerika parlamentini mexpi ziyaret qilip, bezi parlament ezalirigha Xitay hakimiyitining Uyghur xelqighe qarita yürgüziwatqan qirghinchiliq siyasetlirini köz yashliri ichide shikayet qilghan idi.

Rabiye xanimning 1999 – yili Xitay hakimiyiti teripidin < Döwlet mexpiyetlikini ashkarilighan > digen bednam bilen 8 yilliq qamaq jazasigha höküm qilinishi, unung öz xelqining kishilik heq – hoqoqlirini qoghdash yolida töligen zör bedellirining biri idi.
Bu yilliq Nobel ténichliq mukatati tarqitilghandin buyan, Yawropaning asasliq téliwiziye qanalliri, Muhammet Yunus ependining insani ish – izliri we yoqsul insanlar üchün töligen bedelliri heqqide üzmey purogrammilar berip kelmekte. Emma, Muhammet Yunus ependi hech bir waqit mal – dunyasidin, siyasi ornidin, bala – chaqiliridin, yurtidin, wetinidin ayrilip qélish xewipige yaki zindangha tashlinish xetirige duch kelmigen, Nobel mukapatini tapshurup alghan künimu u Belgalning eng bay, eng nopozluq insanlirining biri idi.

Bu mukapatning namzati Rabiye xanimchu ? Rabiye xanim özining yoqsul xelqighe yardem berish we ularning heq – hoqoqlirini qoghdash yolida pul – mélidin, hoqoq – mensiwidin, perzentliridin, yurtidin, wetinidin ayrilip qalghan, yene bu shereplik yolda 6 yil zindanda yatqan, cheteldiki musapirliq hayatidimu Xitay hakimiyitining 1 – derijilik zerbe berish nishanigha aylanghan we perzentliri zindangha tashlanghan pidakar bir ayal idi. bu qétim Germaniyede chaqirilghan < Dunya Uyghur Qurultiyi > ning 2 – nöwetlik wekiller yighinida, Rabiye xanimning Qurultay namidin özige teghdim qilinghan 100 ming euroluq < Uyghur mukpati > ning hemmisini shu meydanning özidila yene Uyghur xelqining kishilik heq – hoqoqlirini qoghdash hizmitige serip qilish üchün Qurultay fonda jemiyitige iyane qiliwetkenliki, Rabiye xanimning yuqarqidek pidakarliqlirining dawami we jilwisi idi.