Uyghurlarning Chetellerdiki Milliy Herikitining Tereqqiyat Tarixigha Qisqiche Nezer

<Dunya Uyghur Qurultiyi> ning 2 – nöwetlik wekiller yighinining chaqirilishi, Uyghurlarning chetellerde élip bériwatqan milliy herikitining yéngi bir basquchqa qedem qoyghanliqidin bisharet bermekte, bunung sewebi shuki, Uyghurlarning meniwiy anisi we mushhur kishilik hoqoq qoghdughuchisi Rabiye Qadir xanim, Qurultay reyisi Erkin Alptekin ependining teshebbusi we Qurultay wekillirining ortaq arzusi bilen bu qétimqi yighinda <Dunya Uyghur Qurultiyi> ning reyisi bolup saylandi.

Rabiye Qadir xanimning Qurultaygha bash bolushi bilen, Uyghur milliy herikitining yengi bir janlinish bashquchigha qedem qoyidighanliqini bir heqiyqet.

Uyghrlarning chetellerde élip bériliwatqan milliy herikitining yéqinqi zaman tarixigha nezer salidighan bolsaq, gerche Dunyada ghayet zor özgürüshler yüz bergen bolsimu, emma bu heriketning yoqluqtin barliqqa kélip, kichikliktin zoruyup, üzlüksiz kücheygenlikini körüwelish mumkin.

Bezi tarixiy menbelerde, Uyghurlarning nöwette chetellerde élip bériwatqan milliy heriketlirining asasining 30 – yillardin etibaren selinishqa bashlanghanliqi qeyt qilinmaqta.

1933 – yili Qeshqerde qurulghan <Sherqiy Türkistan istiqlal jumhuriyiti> meghlup bolghandin kéyin, Uyghurlarning shu dewirdiki milliy musteqilliq herikitining asasliq bashlamchiliridin Muhemmet Imin Bughra, Mehmut Muhidi bashchiliqidiki bir türküm Uyghurlar eyni chaghdiki intayin murekkep xelqara weziyet we qiyin sharayitlar astida Hindistan, Keshmir, Seudi Erebistan, Yaponiye, Afghanistan we Türkiyelerde Uyghurlarning chetellerdiki milliy herikitining deslepki teshkili asasini turghuzghan, shundaqla Keshmir we Yaponiyelerde tesiri xelila küchlük bolghan Sherqiy Türkistan teshkilatliri qurulghan idi.

1949 – yili Sherqiy Türkistan kömmunist Xitayning ishghaligha uchrighandin kéyin, Uyghurlarning milliy rehberliridin Muhemmet Imin Bughra we Eysa Yüsüp Alptekin bashchiliqidiki bir türkün Uyghurlar Hijret qilishqa mejbur bolghan idi, ularning Türkiye we Seudi Erebistangha kélip yerlishishi, Uyghurlarning chetellerdiki milliy herikitining 2 – dewrining bashlinishi boldi.

Uyghurlarning chetellerdiki tunji Qurultiyi, 1954 – yili 9 – ayning 1 – küni Seudi Erebistanning Tayfa shehride chaqirilghan bolup, 5 kün dawam qilghan bu qétimqi qurultayda Muhemmet Imin Bughra bilen Eysa Yüsüp Alptekin ependiler Qurultay wekilliri teripidin, <bu ikki rehbirimiz, weten ichi we sirtidiki barliq Sherqiy Türkistanliqlarning cheteldiki toluq hoqoqluq wekili> dep élan qilinghan we ulargha bu heqte yazma salahiyetname teqdim qilinghan idi.

Bu qétimqi qurultayda élinghan qararlar töwendikilerdin ibaret idi:

1.  weten sirtidiki musteqilliq kürishimizni janlandurush;

2. Hür dunya jama’etchilikining hesdashliqini qolgha keltürüsh;

3. Kommunist Xitayning Xelqimizge séliwatqan zulumlirini hür dunya  xelqlirige anglitish;

4. weten ichidiki xelqimizni Hür dunyadiki özgürüsh we tereqqiyatlardin xewerdar qilish;

Mana shundin buyan yuqarqi qararlar chetellerdiki Uyghur teshkilatlirining asasliq nizamigha aylanghan idi.

60 – yillarning bashlirida, Uyghurlarning milliy herikitining rehberliridin Ziya Semedi we Abdurof Mehsum bashchiliqidiki nechche 100 ming Uyghurning ottura asiya jumhuriyetlirige hijret qilishi we yene oxshash mezgillerde Abduwelihan Hoja bashchiliqidiki nechche 100 ligen Uyghurning Afghanistan arqiliq Türkiyege kélip yerlishishi bilen, Uyghurlarning chetellerde élip bériwatqan milliy herikiti téximu zorayghan idi.

Sabiq Soweyt ittipaqining yimirlishishi, Uyghurlarning chetellerdiki milliy herikitini yengi bir basquchqa yüzlendürüpla qalmay, belki Dunyaning herqaysi elliride pa’aliyet élip bériwatqan Uyghur teshkilatliri rehberlirining bir arigha kélip, öz ara dertlishish, ortaq stiratigiyeler heqqide pikir almashturush istigini ashurdi.

Netijide, 1992 – yili 12 – ayning 12 – küni 14 döwlettin kelgen 80 din artuq resmiy wekilning qatnishishi bilen, Türkiyening Istanbul shehride <Sherqiy Türkistan Xelqara Milliy Qurultiyi> chaqirildi. Eysa Yüsüp Alptekin, Ziya Semedi, Abdurof Mehsum qatarliq milliy rehberlerning himayiside chaqirilghan bu qétimqi qurultayda élinghan 12 maddiliq qarar, Uyghurlarning chetellerdiki milliy herikitining yengi bir heriket nizami bolup qaldi.

92 – yilidiki Istanbul Qurultiyi, chetellerdiki Uyghur yashliri ichide yengi bir janlinish éqimi peyda qildi, herqaysi ellerde yashawatqan Uyghur yashliri otturisida diyalog we hemkarliq kücheydi, netijide, 1996 – yili 10 nechche döwlettin kelgen Uyghur yashliri wekilliri Germaniyege ning Miyonhin Shehrige jem bolup, Uyghur yashlirining chetellerdiki birdin – bir nopozluq orgini hisaplanghan <Dunya Uyghur Yashliri Qurultiyi> ni qurup chiqti.

Yashlar Qurultiyining barliqqa kélishi, Uyghurlarning milliy herikitining yengi bir dewrining resmiy bashlinishi idi.

1997 – yili Ghuljida yüz bergen <5 – fewral> weqesidin kéyin shekillengen ichki – tashqi weziyet, chetellerdiki Uyghur teshkilatlirinining siyasi, iqtisadi we ijtimayi küchini birleshtürüp, Uyghur xelqi duch kéliwatqan paji’elerni Dunya jama’etchilikige bir éghizdin anglitish zürruriyitini tughdurdi, netijide, 1998 – yili 12 – ayning 8 – küni 6 döwlette pa’aliyet élip bériwatqan 8 Uyghur teshkilatining rehberliri Türkiyening Istanbul shehrige jem bolup, Türkiyediki <Sherqiy Türkistan Wehpi> bilen <Sherqiy Türkistan hemkarliq jemiyiti> ning riyasetchilikide <Sherqiy Türkistan Milliy merkizi> ni qurup chiqti, bu merkezning asasi meqsidi, qisqa waqit ichide pütün Dunyadiki Uyghur teshkilatlirining ishtirakida milliy Qurultay chaqirish we yengi stiratigiyelerni belgilep chiqish idi.

Netijide, <Sherqiy Türkistan Milliy Merkizi> ning teshebbusi bilen 1999 – yili 10 – ayning 12 – küni 11 döwlettin kelgen Uyghur teshkilatlirining rehberliri Germaniyening Miyonhin Shehrige jem bolup, <Sherqiy Türkistan (Uyghuristan) milliy Qurultiyi> ni qurup chiqti we Qurultay teripidin maqullanghan 23 maddiliq nizamname Germaniye hökümiti teripidin testiqlinip, Qurultay qanuniy salahiyetke ige boldi.

<Dunya Uyghur Yashliri Qurultiyi> bilen <Sherqiy Türkistan (Uyghuristan) milliy qurultiyining xelqara miqyasida élip barghan küchlük we janliq pa’aliyetliri Xitay hakimiyitini qattiq sarasimige salghan we shunung üchünmu bu ikki Qurultay Xitay metbu’atlirida <Milliy bölgünchilerning chetellerdiki ikki chong lagiri> dep atalghan idi.

Bu ikki Qurultayni öz ara birleshtürüp téximu küchlük we téximu nopozluq bir xelqara organni wujutqa keltürüsh, heq qurultay rehberlirining, hem chetellerdiki Uyghurlarning ortaq arzusi idi.
Netijide, 2004 - yili 16 – aprildin 19 – aprilghiche Germaniyening München shehride chaqirilghan birleshme qurultayda, 1996 – yili Germaniyede Qurulghan <Dunya Uyghur Yashliri Qurultiyi> bilen, 1999 – yili qurulghan <Sherqiy Turkistan (Uyguristan) milliy qurultiyining birlishishi netijiside, weten ichi we sirtidiki barliq Sherqiy Türkistan helqining heliqaradiki birdin – bir toluq hoqoqluq ali rehberlik orgini - <Dunya Uygur Qurultiyi> qurulp chiqilghan we buning bilen, Xitay hökümiti teripidin, <chetellerdiki milliy bölgünchilerning ikki chong lagiri> dep qaralghan milliy qurultay bilen yashlar qurultiyi bir merkez we bir lagir astida birliship, Dunya siyasi sehniliride paaliyet élip bériwatqan barliq Uygur teshkilatlirining birlik we barawerlik asasida ortaq heriket élip bérishining mustehkem teshkili asasini turghuzup chiqqan idi.