Türkiyede Sherqiy Türkistan Jumhiriyetliri Xatirilendi

1944 – yildin 1949 – yilghiche mewjut bolghan Sherqiy Türkistan jumhuriyitining reisi Exmetjan Qasimi.

11-ayning 11-küni Istanbulda 1933-yili 11-ayning 12-küni Qeshqerde, 1944-yili 11-ayning 12-küni Ghuljida qurulghan Sherqiy Türkistan jumhuriyetlirining qurulush yili munasiwiti bilen ikki jumhuriyetni xatirlesh yighini ötküzüldi. Yighin shéhitlerning rohigha atap bir minutluq sükütte turush we 1933-yili qurulghan Sherqiy Türkistan islam jumhuriyitining dölet marshini oqush bilen bashlandi.

Yighingha Istanbulda paaliyet élip bériwatqan Sherqiy Türkistan ammiwiy teshkilatlirining mesulliri, Türkiye ammiwiy teshkilatlar birlikining bash sékrétari Ibrahim Metin ependi, pénsiyige chiqqan général Weli Küchük ependi we bezi siyasiy partiyining mesulliri shundaqla Türkiyede yashawatqan Uyghurlardin bolup 400 etrapida kishi qatnashti.

Yighinning échilish murasimida proféssor, doktor Sultan Mehmut Qeshqerli, pénsiyige chiqqan géneral Weli Küchük, Sherqiy Türkistan wexpi bash sékrétari Hamut Köktürk, Sherqiy Türkistan medeniyet we hemkarliq jemiyiti bashliqi Séyit Tumtürk ependiler söz qildi. Yighinning échilish murasimida söz qilghan trakya uniwérsitéti oqutquchisi doktor Sultan Mehmut Qeshqerli ependi mundaq dédi:

„Hörmetlik qérindashlirim, bügün Sherqiy Türkistan xelqining Xitay basqunchilirigha qarshi élip barghan quralliq qozghilangliri netijiside 1933-yili Qeshqerde qurulghan Sherqiy Türkistan islam jumhuriyiti qurulghanliqining 73, 1944 – yili qurulghan jumhuriyetning 63 yilliq xatire künidur. Bu kün pütun dunyadiki Sherqiy Türkistan xelqining bayram künidur. Bu munasiwiti bilen herqaysinglarni we pütun dunyadiki Sherqiy Türkistan xelqini yighinni orunlashturghan 3 teshkilat namidin tebrikleymen. Bügünkidek mubarek künimizde iki jumhuriyetning qurulushida shéhit bolghan pütun shéhitlirimizni, Sherqiy Türkistan islam jumhuriyitining dölet reisi xojiniyaz haji, bash ministiri Sabit Damollam, Sherqiy Türkistan jumhuriyiti armiyisi bash shitabi bashliqi général Mehmut Muhiti we pütun dölet rehberlirining rohi shat, yatqan yéri jennet bolsun. Sherqiy Türkistan jumhuriyitining reisi Elixan Töre, bash ministir Exmetjan Qasim we pütün sepdashlirini chin könglimizdin esleymiz we séghinimiz. Yatqan yéri jennet bolsun. Bular bilen birlikte pütun ömrini Sherqiy Türkistan déwasigha atighan Mesut Sabir Bayközi, Memet Imin Bughra, Eysa Yüsüp Aliptékin, Polat Kadiri, Ziya Semidi, Hashir Wahidi, Yusup Muxlisi, Sabit Abduraxman we Abdurup mexsumlarni chin könglimizdin esleymiz. Ular bizning könglimizde menggü yashaydu. Axirida men yighinimizning muwapiqyetlik bolushini we yéqin kelgüside Uyghur xelqining erkinlikige élishishini ümid qilimen.“

Kéyin, Sherqiy Türkistan medeniyet we hemkarliq jemiyiti bashliqi Séyit Tumtürk ependi soz qilip bu xil xatirlesh paaliyiti arqiliq bir milletning qandaq qilip musteqilliqqe érishidighanliqini biliwalghili bolidighanliqini éytip mundaq dédi:

„Bu xil yighinlar elwette muhim, muhim bolush bilen birlikte Sherqiy Türkistanliqlar tarixta qurulghan döletlirini eslesh bilen özlirini qutulduralmaydu. Sherqiy Türkistanliqlar u tarixni tékrar yézishi, tékrar erkinlik kürishi qilishi kérek. Uning waqti yétip keldi. Men shuni ökünüsh ichide démekchimenki, Türkiyede we bashqa Türk jumhuriyetliride Türk dunyasining birliki tekitliniwatqan bolsimu, bu jumhuriyetler Uyghur qérindashlirigha hésdashliq qilmidi. Hetta Uyghurlarni Xitaygha tapshurup bérish arqiliq ulardin menpeet aldi. Mana bundaq weziyette biz cheteldiki Uyghurlar öz ara ittipaqliship Xitaygha qarshi köishimizni kücheytishimiz kérek. Bu günki bu yighinni Istanbulda paaliyet élip bériwatqan 3 jemiyet ortaqliship uyushturdi. Bu ittipaqliqimizni emelge ashurushtiki bir bashlanghuch hésablinidu. Shunga Uyghur xelqining ittipaqliqi netijiside qurulghan bu iki jumhuriyetni eslesh bilen birlikte tarixtin sawaq élip musteqilliq köishimizni téximu ewjige chiqirishimiz kérek.“

Pénsiyige chiqqan général Weli Küchük ependi söz qilip mundaq dédi:

„Men néme üchün bu yighingha keldim. Bu yighinning témisida Türk dégen isim bolghanliqi üchün bu yerge keldim. Yani Türklerni alaqidar qilidighan herqandaq mesile méningmu mesilemdur.
Bügün dunyada 400 milyon Türk xelq bar. Uyghur mesilisi peqetla Uyghurlarning emes, bu 400 milyon nopusqa ige Türk dunyasining mesilisidur. Shunga men Uyghur mesilisining Türk jamaetchilikige yaxshi tonutulishi kéreklikige ishinimen. Biz ittipaq bolghan teqdirde yéqin kélechekte Uyghur Türkliri qurghan 3-jumhuriyetni birlikte tebrikleshke muyesser bolimiz.“

Kéyin Shair Zeynure Öztürk xanim özi yazghan bir shéirini oqup ötti. Sherqiy Türkistan köchmenler jemiyiti, Sherqiy Türkistan hemkarliq jemiyiti we Sherqiy Türkistan maarip hemkarliq jemiyiti ortaqliship uyushturghan bu xatirlesh yighini xézirbeg gheyrutullahning Sherqiy Türkistan jumhuriyiti 62 yéshida, doktor Atawullah Shahyarining Sherqiy Türkistan islam jumhuriyiti 73 yéshida témiliq ilmi maqalilirini oqup ötti. Yighin Uyghur senet nomurliri bilen ayaqlashti. ( RFA din Erkin Tarim )