Ikki Jumhuriyitimizning Küresh Rohigha Warisliq Qilip, 3 – Jumhuriyitimizni Emelge Ashurush Üchün Küresh Qilayli!

<Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi> ning, tarixta ötken ikki jumhuriyitimizni xatirilesh munasiwiti bilen élan qilghan mexsus maqalisi.

Hörmetlik wetendashlar, hemmimizge melum bolghinidek, 11 – ayning 12 – küni, Sherqiy Türkistan xelqi üchün élip éytqanda intayin shereplik we ehmiyetlik bir kün, shundaqla pütün xelqimizning milliy bayram künidin ibaret.

Chünki 1933 - yili we 1944 - yili 12 - noyabirdin ibaret ohashash bir künde Uygur xelqi ikki qétim öz musteqilliqini jakarlap, 20 -esirdiki özige özi xoja bolğan Sherqiy Türkistan jumhuryetlirini qurğan idi. Ene shu künidin étibaren 12 - noyabir Uygur xelqining tarixidiki untulmas we shereplik sehipe bolup qaldi.

Shundin étibaren Uyghur xelqi her yili 11 – ayning 12 – künini özlirining muqeddes küni dep qarap, türlük shekiller bilen özlirining bu xasiyetlik milliy bayram künini qutluqlap kelmekte.
Buyil 11 – ayning 12 – künimu Dunyaning her qaysi elliride pa’aliyet élip bériwatqan Uyghur teshkilatlirining hemmisi digüdek qutluqlash merikiliri uyushturup, iptixarlinish tuyghusi ichide bu milliy bayrimini tebrikleshse, yene bir tereptin qayghu we séghinish tuyghusi ichide bu ikki jumhuriyitimizni barliqqa keltürüsh yolida sherep bilen qurban bolghan milyonlighan batur – ezimetlirini yad étishti.

Shu qatarda merkizi orgini Germaniyediki <Dunya Uyghur Qurultiyi> mu 11 – ayning 12 – küni München shehride hem ikki jumhuriyetni xatirilesh, hem 3 – jumhuriyitimiz üchün Küresh qilish yolida arimizdin ayrilghan munewwer Uyghur oghlani Küresh Küsen ependini xatirilesh pa’aliyiti teshkilligen idi.

<Dunya Uyghur Qurultiyi> ning reyisi Erkin Alptekin ependining bu qétimqi xatirilesh pa’aliyitide qilghan töwendiki sözliri, pütün xelqimizning orataq yürek sözi idi:

<Bu mubarek künni xatirilesh, bu muqeddes inqilab yolida qurban bolghan shehitlirimizni eslesh we ularning inqilabi iradisige warisliq qilip, Sherqiy Türkistanni mustemlikichi qizil Xitay hakimiyitining boyunturuqidin qutquzup, uni höriyiti we istiqlaligha erishturmek üchün pidakarliq bilen Küresh qilish-boynimizning burchi we ana wetinimiz aldidiki muqeddes qerzimizdur.>

Biz, özini <men Sherqiy Türkistanliq> dep atighan pütün yurtashlirimizgha bu ikki jumhuriyitimizni her zaman yad étip turush we uning ghayiwane rohigha warisliq qilish, her bir Sherqiy Turkistanliqning milliy hem wijdani burchi ikenligini xatirlitish bilen birge, wetendashlirimizni umidwar bulushqa we milli dawayimiz uchun maddi, meniwi jehetlerdin pidakarliq korsitishke chaqirimiz !>.

Hemmizge melumki, 1931 - yili Uygur xelqining 20-esirdiki keng kölemlik milli musteqilliq qözğilingining tunji oqliri Qumul tağlirida étildi.

Xoja Niyaz hajim bashchiliqidiki bu qözğilang ğelbesiri kengiyip, Uygur élining hemme jayliriğa küchlik tesir körsitish bilen xelqning azatliqqa, musteqilliqqe bolğan ishenchisini ashurdi. Netijide Hoten xelqi Muhemmed Imin Buğraning rehberlikide 1933 - yili 2 - ayning 13 - küni qözğilang kötirip, shu yili 4 - ayning11 - küni Hoten hökümitini qurdi. Shuningdin kéyin Turpan, Kuchar, Aqsu, Qexqer qatarliq jaylardimu qözğilang kotirilip, Xitay Jin Shuren hökümranliqi ağdurup tashlinip, hakimiyet qözğilangchilar qoliğa ötti. Xoja Niyaz hajim we Mehmut Muhitilar baxchiliqidiki Qumul -Turpan qözğilangchilirimu Tengri tağlirining jenup tereplirige kengeydi. Mana mushundaq sharaittin paydilinip, Sherqiy Türkistan musteqil jumhuryitini berpa qilish üchün Sawut damollam Qeshqerde "Sherqiy Türkistan istiqlal jemiyiti"ni qurdi we jiddi teyyarliqlardin kéyin 1933-yili 12-noyabir küni Qeshqer shehride Sherqiy Türkistan Islam Jumhuryiti qurulğanliqi jakarlandi. Xoja Niyaz hajim reis jumhur, Sawut Dammola bash wekil bolup saylandi. 16 kishi hökümet ezaliğa békitilip, her qaysi ministerliklerni bashqurdi.

Sherqiy Türkistan islam jumhuryiti deslepte öz ichide Uygurstan jumhuryiti depmu atalğan bolup, shu namda pul chiqarğan. Kéyin Sherqiy Türkistan dégen namni qollunush qarar qilinğan. Bu Uygurlarning tunji milli jumhuryiti bolup, mezkur musteqil dölet gerche aran 6 ay mewjut bolup turaliğan bolsimu, lékin u, özining qisiqiğina ömride köp ishlarni qildi we téximu köp ishlarni emelge ashurushqa tirishti. Axirida bu yash hakimiyet tashqi siyasi jehettin Sowet ittipaqining arilishishi, ichki jehette Ma Zhongying terepdarliri bolğan Tungan küchlirining biwaste herbi hujumi shundaqla ichki nizalar sewebidin ağduriwétildi.

Gerche, Sherqiyy Türkistan Islam Jumhuryiti qisqa ömür sürgen bolsimu, lékin uning rohi we en`enisi shundaqla ay yultuzluq kök bayriqi 1944 - yilining 12 - noyabirige miras bolup qaldi . Uygur xelqi Sovet ittipaqining yölishidiki Sheng shisai mustebit hakimiyitining qanliq basturishiğa uchrap, ikkinchi qétim azatliq üchün Küresh meydaniğa özini atti.

1944 - yili 9 - ayda Nilqa etrapidiki Ulastaytağlirida Fatix Muslimof, Ğeni Batur, Ekber, Nurum, Osman we Xemit qatarliqlarning bashlamchiliqida qözğilang partilap, milli musteqilliq inqilabi Ili tağlirida kéngiyishke qarap yüzlengende, 1944-yili 4 - ayda Ğulja shehride qurulğan "Sherqiy Türkistan Azatliq Teshkilati" mexpiy türde Ğulja qözğilingiğa teyyarliq qildi.

10 - ayda Nilqa élinğandin kéyin Ğenibatur, Fatix Batur qatarliqlar bashchiliqidiki Nilqa qözğilangchilirini asas qilğan halda Ğulja xelqi 7 - noyabir küni qözğilangni bashliğandin tartip, 12-noyabir künigiche Ğulja shehridiki Herembağ, Langshang qatarliq jaylardin bashqa pütün sheherni azat qildi. 1944-yili 12 - noyabir küni Elixan töre bashchiliqidiki "Sherqiy Türkistan Azatliq Teshkilati" yiğin échip, Sherqiy Türkistan Jumhuryiti waqitliq hökümitining qurulğanliqini élan qildi hemde 9 maddiliq siyasi xitapnamisini otturiğa qoydi. Ular Xitay hökümitning hökümranliqining ahirlashqanliqini jakarlash bilen birge Sherqiy Türkistan jumhuryet hökümet ezalirini békitip chiqti. Sherqiy Türkistan jumhuryiti hökümétige Elixan Tore reis, Hakimbeg Ğoja muawin reis, Abdurop Mexsum hökümet bash katibi bolğandin sirt yene 16 kishi hökümet ezaliqiğa saylinip jiddi halda herqaysi ministirliklerni tesis qilish xizmiti bashlandi. Arqidinla herbi ishlar, sehiye, ma'arip, déhqanchiliq-ormanchiliq, dini ixlar, baj, soda we charwichiliq, ichki ishlar ministerlikliri quruldi. SHuningdin tartip, Sherqiy Türkistan Jumhuryiti hökümitining rehberlikide Ili xelqi tézdin Ilini toluq azat qilip, 1945 - yili 8-aprelda Sherqiy Türkistan milli armiyisini qurup, 6-aydin bashlap üch yolunish boyiche hujumğa otup, Tarbağatay we Altay wilayétini hemde Aqsu wilayitning bir qisimini azat qildi. 1945 - yili 10 - ayda Sovet ittipaqining mejburlushi we bésimi astida milli armiye hujumni toxtutup, Sherqiy Türkistan jumhuryet hökümiti bilen Xitay merkizi hökümiti otturisida téchliq söhbiti bashlandi.

Ariliqta bir yilğa yéqin Xitay merkizi hökümiti bilen Sherqiy Türkistan hökümitining ténchliq kélishimining rohi boyiche qurulğan birleshme hökümet mewjut bolup, siyasi küresh ewji alğan bolsimu, lékin mezkur hökümet buzulup, Axmetjan Qasimi bashchiliqidiki Sherqiy Türkistanning birleshme hökümetke qatnashqan wekilliri Ğuljiğa qayitti.

1947 - yili Exmetjan Qasimi Sherqiy Türkistan hökümitining rehberlik orniğa chiqqandin tartip, taki 1949-yilining axiriğiche, Ili, Tarbağatay we Altaydin ibaret üch wilayettiki Sherqiy Türkistan hökümitining musteqil dölet süpitide Xitay hökümiti bilen tirkiship turush weziyiti shekillendi. Sherqiy Türkistan hökümiti bu jeryanda iqtisadi, ma'arip, dölet aparatlirini tereqqi qildurush basquchlirini bashtin kechürip, Xitay hökümranliqidiki ölkining bashqa jayliridikidin üstün turmush sewiyisi we iqtisadi, maarip ewzelliki yaritip; Uygurlarning zamniwi döletchilik idiyisini we asasini turğuzdi shuningdek Uygurlarning özini-özi idare qilğandimu yuqurida sewiyide idare qilalaydiğanliqini körsitip, Uygurlarning rolini kemsitküchilerge ünimlik jawap berdi. Axiri 1949 - yili dunya weziyiti we Xitaydiki omumi weziyetning özgürishi tüpeylidin! Stalin hökümiti Xitay kommunistliri bilen hemkarlishish yolini talliwélip, Sherqiy Türkistanni Xitayning ichki ishi teriqiside bir terep qilishqa razi boldi. Sherqiy Türkistan Stalinning soğaq munasiwetler urushi we kommunizim lageri köz qarishining qurbaniğa aylandi.
Rus tarixchiliri we bashqa eyni waqitta Sherqiy Türkistan hökümitide muhim rehbiri weziplilerde bolğan kishilerning qarashliri hemde Sovet ittipaqining eyni waqitta Ğuljiğa éwetken mexpiy xadimlirining ashkarilashliriğa tayanğanda Exmetjan Qasimi qatarliq Sherqiy Türkistan rehberliri Sherqiy Türkistanning kelgüsi teqdiri mesiliside Sowet hökümiti bilen ötküzgen söhbet jeryanida öz pikride ching turğanliqi üchün öltüriwétilgen bolup, héchqandaq ayroplan weqesi bolğan emes iken.

1949 - yili 12 - aydin étiwaren Sherqiy Türkistan hökümiti toluq axirlashti. Sherqiy Türkistan milliy armiyisi Xitay azatliq armiyisining 5 - korpusi qilip özgertilip, kéyin pütünley emeldin qalduriwétildi. Uning jengiwar ofetser - eskerlirining beziliri emgek-lagérlirida, beziliri türmilerde chirip tügidi.

Tarixi menberlerge tayanğanda Sherqiy Türkistan jumhuryet hökümiti buyruq chüshürip, her yili 12 - noyabirni dölet bayrimi qilip békitken bolup, Uygur xelqi yéqinqi zaman tarixida öz milli dölet bayriqi astida musteqil özini özi idare qilip, mezkur öz milli dölet bayrimi 12-noyabirni besh yil xatirliyelidi. Lékin, hazir bu kün Xitay hökümiti arzu qilğandek untulup kétilmestin belki téximu muqeddes xatire süpitide Uygurlarning qelbige orunlishiwatqanliqi shuningdek Uygurlarning öz kélichikide ene shundaq künlerning qayta tekrarlinidiğanliqiğa bolğan ishenchilirini téximu ashuriwatqanliqi melum.

Hulase shuki, 11 – ayning 12 – künliri qurulghan ikki jumhuriyitimiz hergizmu tasadipi otturigha chiqip qalghan emes, bu jumhuriyetlerning qurulishi aldi bilen xelqimizning ortaq arzusi we ghayisi hésaplansa, bu jumhuriyetlerning qurulishigha herqaysi dewirlerde ötken mustemlikichi Xitay hakimiyetlirining Sherqiy Türkistan xelqighe qaratqan chekidin ashqan bésim we qirghinchiliq siyasetlirimu biwaste sewepchi boldi.

Emma Sherqiy Türkistan xelqi héch bir zaman özining musteqilliq ghayisidin waz kechkini yoq, eksiche ularning bu ghayisi kündin – künge kücheymekte. Nöwette weten ichi we sirtida élip bériliwatqan milliy musteqilliq heriketlirimizning tarixtin buyanqi eng kücheygen we janlanghan dewirge qedem qoyghanliqimu, xelqimizning arzusi we ghayisini munazire telep qilmaydighan halda ochuqche sherhilep turmaqta.

Gerche ikki jumhuriyitimiz eyni chaghdiki impiriyalist küchlerning siyasi süyqesti netijiside özining mewjutliqini saqlap qalalmighan bolsimu, emme bu ikki jumhuriyitimizdin xelqimizge intayin qimmetlik enggüshterler miras qaldi, bu enggüshterler – milliy musteqilliqimizning simowuli hésaplanghan ay – yultuzluq kök bayraq, istiqlal marshimiz, döwlet giribimiz we bu enggüshterlerni kéyinki ewlatlirigha miras qaldurush yolida shehid bolghan sansizlighan qehrimanlirimizning küresh iradisi idi!.