Qosh Tilliq Maaripmu Yaki Bir Tilliq Maaripmu?

2006 .11.06 RFA

"Shinjang uniwérsitéti" ning bir témigha ésilghan teshwiqat taxtisi. Üstidiki qurda "dölet bayriqini söyüp, dölet shéirini oqup, putunghuada sözlisheyli" dégen sözler, astidiki qurda "ürümchi sheherlik til – yéziq xizmiti komitéti nazaretchilikide yasaldi" dégen sözler yézilghan.
Tengri tagh torining uchuridin melum bolushiche, Uyghur aptonom rayonluq maarip komitétining partiye guruppisining bashliqi jaw déjung nöwette, pütün aptonom rayon boyiche qosh tilda ders ötilidighan siniplarning 5000 gha, oqughuchi sanining 150 ming etrapida ikenlikini bildürgen bolup, qosh tilini yolgha qoyushta ürümchi shehiri aldinqi orunda turidiken.

Qosh tilliq sinaq siniplirining sani tiz ashmaqta

Hazir ürümchi shehiridiki ottura –bashlanghuch mekteplerdiki qosh tilliq sinaq siniplirining sani 222 ge oqughuchi sani 7600 ge yetken. Uningdin bashqa yene Xitaylar bilen Uyghurlarning birlikte oquydighan "milliy-Xenzu qoshma mektepliri" ning sani köpiyip, 100 ge yetken.

Xitay axbarat wasitilirining buningdin bir qanche kün ilgiri bergen xewiride mekteplerdiki qosh tilliq maaripini yükseldürüsh üchün Xitay bolmighan oqutquchilarni mexsus Xitay tilida terbiyilesh programmisini yolgha qoyup, terbiyilinidighan oqutquchilarning burunqi yash cheklimisi 35 yashtin 40 yashqa kötürülgenliki élan qilinghan idi.

"Qosh til maaripi" emeliyette Xitay tili maaripi

Inkaslargha qarighanda, "qosh tilliq maarip "siyasiti peqet Xitay emes milletlerge qaritilghan bolup, bu atalghu burunqi "milliy maarip" atalghusining ornini igileshke qarap yüzlengen. Xitay hökümet axbarat wasitiliridiki melumatlargha asaslanghanda, milliy – xenzu qoshma mektepliridiki Uyghur siniplirida dersler Xitay tilida ötülüshke buyruq bérilsimu, lékin Xitay baliliri oquydighan siniplargha Xitay hökümiti özi étirap qilghan Uyghur aptonom rayonining resmiy tili hésablinidighan Uyghur tili dersi kirgüzülmigen.

Uyghur élidin kelgen, Amérikidiki ismini ashkarilashni xalimighan melum bir yuqiri derijilik ziyaliyning éytishiche, Uyghur élide yürgüzülüwatqan qosh tilliq maarip dégini emeliyette Xitay tilliq maariptin ibaret bolup, buningda Uyghur mekteplirining pütünley Xitay tilida ders ötülüshi, til-edebiyat dersidin bashqa barliq tebiiy pen hem ijtimaiy pen derslirining Xitay tilida oqutulushini emelge ashurush nezerge élinidiken. Xitay tilida ders ötelmeydighan oqutquchi layaqetsiz hésablinipla qalmastin hetta xizmitidin ayrilip qélishimu mumkin iken.

Uyghur aptonom rayoni kommunistik partkom sékritari wang léchüen we muawin sékritari nur bekri qatarliqlar qosh tilliq maaripni küchlük teshebbus qiliwatqan bolup, yéqinda wang léchüen "milliylarning xenzu tili bilmise ishqa orunlishalmaydighanliqi, buninggha bashqa amal yoqliqini" ashkara otturigha qoyup, qosh tilliq maaripni kücheytishni tekitligen idi.

Kanadadiki Uyghur ziyaliysi Exmetjan Osmanning qarishiche, Xitay qosh tilliq maaripining tüp meqsiti, Uyghurlarni öz örp-adetlirini untuldurup, éngi özgertip, axirida assimilyatsiye qilishtin ibaret.

Qazaqistan hökümiti Uyghur maaripigha yol qoymaqta

Uyghur élidiki qosh tilliq maarip mesilisige nisbeten Qazaqistandiki Uyghur ziyaliyliridin biri, Qazaqistan penler akadémiyisi sherqshunasliq institutining Ghoja Exmet Sadwaqosop namidiki Uyghurshunasliq merkizining yétekchi ilmiy xadimi, til-edebiyat penliri doktori Dilinur Qasimowa xanim özining Uyghur élide élip barghan tekshürüshliri asasida inkas bildürüp, "Uyghur aptonom rayonida qosh tilliq maarip emes belki Xitay tilidila oqutush telep qilinidighan bir tilliq maarip yolgha qoyulush teshebbus qilinmaqta" dédi.

Uning qarishiche, Qazaqistan bilen Xitayning milliy maarip siyasitide ortaqliq we perqliq terepler mewjut bolup, Qazaqistan hökümiti Uyghur mekteplirige nisbeten qosh tilliq maarip siyasiti yürgüzmigen. Uyghur mektepliride barliq dersler peqet Uyghur tilida oqutulidu. Qazaq tili, rus tili qatarliqlar peqet bir ders supitide ötülidu.

Qazaqistan hökümiti Uyghurlar we bashqa az sanliq milletlerge nisbeten peqet Qazaq tilidila oqushi kérek deydighan ölchemni qoymighan bolsimu, buning eksiche Uyghurlar Qazaqistan hökümitining til –yéziq, maarip siyasitini özlikidin qollap, qaysi tilda maarip terbiyisi körüshni özliri beligileydiken.

Qazaqistanda resmiy melumatlar boyiche 300 ming etrapida Uyghur yashaydu. Qazaqistanda Uyghur zamaniwi maaripining peyda bolghanliqigha 100 yildin ashqan bolup, meyli mustebit dep tenqidliniwatqan Sowét ittipaqi dewri bolsun we yaki hazirqi Qazaqistan bolsun bu ikki hökümetning hemmisi Uyghurlarning milliy maaripigha yol qoyghan hem ehmiyet bergen. Uyghurlarni rus tilida yaki Qazaq tilida maarip terbiyisi "al dep" mejburlimighan.

Qazaqistan Uyghurliri qaysi tilda oqushni mejburiy emes belki ixtiyari tallaydu

Nöwette, Qazaqistanda 60 gha yéqin Uyghur mektipi mewjut bolup, bu mektepler Qazaqistan maarip ministirliqi teripidin bashqurulidu. Qazaqistan Uyghurliri bazar igilikining éhtiyaji üchün yalghuz öz ana tilida oqupla qalmastin, belki yene dölet tili bolghan Qazaq tili, milletler ara til rus tilini hemde xelqaraliq til supitide ingilizche yaki bashqa bir yawropa tilini öginidiken. Shundaq bolghanda, ularning köpinchisi töt tilliq bolup yétishidiken. Dilinur qasimowaning éytishiche, bu ehwal dölet siyasiti teripidin emes belki puqralarning özlirining erkin tallishi astida meydangha kelgen.

Tengri tagh torining xewirige qarighanda, Xitay hökümiti besh yil ichide 400 milyon yuen meblegh sélip, Aqsu, Hoten, Qeshqer, Ili qatarliq wilayet hem oblastlardiki 1009 mektepte qosh tilliq oqutushni emelge ashurmaqchi. (Ümidwar)