< Ürümchi Xelqara Chégra Sodisi Yermenkisi > we Sherqiy Türkistandiki < Alahide Iqtisadi Sheherler > ning ichki Mahiyiti

( < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning, < Ürümchi Xelqara Chégra Sodisi Yermenkisi > bashlanghanliqi munasiwiti bilen elan qilghan mexsus obzori )

15 – qétimliq < Ürümchi Xelqara chégra sodisi yermenkisi > 9 – ayning 1 - küni resmiy bashlandi.

Xewerlerde körsütülishiche, bu qétimqi yermenkige 27 döwlet we rayondin 700 din artuq chet'el sodigiri, Xitayning ichki ölkiliridin 16 hökümet wekiller ömigi we 14 soda wekiller ömigi, Sherqiy Türkistandin bolsa < Bingtuan > hem 15 wilayet, oblast we sheherning soda wekiller ömigi qatnashqan bolup, bu qétimqi yermenkining kölümi aldinqi qétimqilardin zor bolghan.

Birqanche kündin buyan Xitay metbuatliri, < Ürümchi xelqara chégra sodisi yermenkisi > heqqide keng kölemde teshwiqat élip berip, bu yermenke bashlanghan 1992 – yilidin buyan, Sherqiy Türkistanning iqtisadining zor derijide janlanghanliqini, bolupmu < Ürümchi xelqara chégra sodisi yermenkisi > ning yerlik Xelqqe biwaste payda – menpeet élip kelgenlikini bes – beste teriplep kelmekte.

Bu qétimqi yermenkige Xitay we Chetel xewer agentliqlirining 126 neper muxpiri teklip qilinghan bolup, Hökümet terep < Ürümchi xelqara chégra sodisi yermenkisi > ni, peqetla yerlik xelqning menpe’éti üchünla qurulghandek bir menzirini peyda qilish üchün meqsetlik halda teshwiqat kampaniyesi yürgüzüp kelmekte.

Köpchilikke melum bolghinidek, < Ürümchi xelqara chégra sodisi yermenkisi >, Xitay hakimiyiti teripidin otturigha qoyulghan < chong gherbi shimalni echish stiratigiyélik pilani > ning mohim bir parchisi süpitide, 1992 – yili tesis qilinghan, Xitayning eyni chaghdiki teshwiqatlirida bu yermenkini tesis qilishtiki asasi meqsetning, Sherqiy Türkistan bilen ottura asiya jumhuriyetliri otturisidiki iqtisadi alaqini kücheytish arqiliq, yerlik Xelqning turmush sewiyesini yuquri kötürüsh ikenliki otturigha qoyulghan idi. Unung üstige yerlik karxanilar we yerlik sodigerler, tamojna beji, tapawet beji we bashqa jehetlerde merkizi hökümetning bu < Aptonom rayon > gha qaratqan alahide étibar berish siyasitidin behriman bolalaytti.

Unung üstige Xitay hökümiti < Ürümchi xelqara chégra sodisi zermenkisi > ni tesis qilish bilen birge yene 1992 – yilidin étibaren Sherqiy Türkistanda huddi Xitayning dengiz yaqisi ölkilirige ohshap kétidighan < iqtisadi alahide sheherler > ni berpa qilishqa bashlighan idi.

Desliwide Sherqiy Türkistandiki yerlik helq buningdin xélila ilhamlanghan we kelgüsi hayatliri heqqide shirin chüshlerni qurghan idi. Chünki Xitay hakimiyitining teshwiq – terghip qilghinidek bolghanda, Sherqiy Türkistandiki tebiyi bayliqlarni échishqa keng – kölemde meblegh sélinsa we bu rayonda iqtisadi alahide rayonlar berpa qilinsa, shundaqla Sherqiy Türkistanliqlar Xitay merkizi hökümitining alahide étibar bérish siyasitidin behriman bolsa, uchaghda yerlik helq ichide ishsizliq tügep, ularning turmush sewiyesi qisqa waqit ichidila birqanche hesse yuquri kötürülüp ketetti, iqtisadi jehettiki bu ilgirilesh, Uygurlarghning milliy mediniyitining tereqqi qilishighimu sewepchi bolatti. Shunga eyni chaghda Xitay merkizi hökümitining bu pilanidin hosh bolghan Uygurlarning sanimu az emes idi. Epsuski, waqitning uzurishigha egiship Uygur helqi kommunist Xitay hakimiyitining tili bilen dilining ohshash emeslikini chongqur hés qilip yetti.

Mesilen, < Ürümchi Xelqara chégra sodisi yermenkisi > tesis qilinghan 1992 – yilidin buyan, bu yermenke bashtin – axiri Xitayning ichkiri ölkiliridiki chong iqtisadi shirketlerning monopolliqida bolup keldi, Merkizi hökümet teripidin < aptonom Rayon > gha qaritilghan étibar berish siyasetliridin yerlik shirketler emes, belki Xitay shirketliri paydilandi.
Yerlik milliy karxanilar iqtisadi jehettin ajiz, riqabet küchi zeyip bolghini üchün, ular yillardin buyan < Ürümchi yermenkisi > ning busughisighimu yeqin kelelmidi, shunga ularning sodisi peqetla somka tijariti bilenla cheklinip keldi, bu jeryanda Sherqiy Türkistandiki milliy en – eniwiy karixanilar Xitayning ichkiri ölkiliridin kelgen chong shirketlerning yemchükige aylinip, özining mewjutluqini yoqutushqa bashlidi.
Hazir qaraydighan bolsingiz, uyghurlar soda – sétiqni kocha – koylarda, Xitaylar bolsa ali derijilik binalardiki katta ishxanilarda qilidighan bir weziyet shekillendi.

Xitay merkizi hökümiti < chong gherbi shimalni échish > pilanini yolgha qoyup uzun ötmeyla, yene bir jehettin, 1992 – yilidin étibaren Sherqiy Türkistanda huddi Xitayning dengiz yaqisi ölkilirige ohshap kétidighan < iqtisadi alahide sheherler > ni berpa qilishqa bashlidi. Emma Xitay hökümiti teripidin élan qilinghan Ürümchi, Ghulja, Chöchek, Böritala, Kuytun, Xihenze qatarliq 5 < iqtisadi alahide sheher > ning ichide Ghulja shehrini hisapqa almighanda bashqilirining hemmisidila Xitay puhralirining sani mutleq üstünlükni igelléytti. Mesilen, Xitay hökümiti teripidin élan qilinghan < Xinjiang yilnamisi > diki sanliq melumatlargha asaslanghanda, Sherqiy Türkistanning merkizi Ürümchining omomi noposi 1 milyon 548 ming 779 neper bolup, buning ichide Xitaylarning sani 1 milyon 126 mingdin köpirek, Uygurlar bolsa peqet 196 mingdin köpirekla.

Chöchek shehrining omomi noposi 147 ming 546 neper bolup, buning ichide Xitaylarning sani 93 ming 298 neper, Uygurlarning sani peqetla 5000 din köpirek.

Böritala shehrining omomi noposi 204 ming 704 neper bolup, buning ichide Xitaylar 135 ming 381 neper, Uygurlar 33 ming neperdin köpirek, qalghanliri bolsa bashqa milletlerge mensup.
Kuytung shehrining omomi noposi 263 ning 942 neper bolup, buning ichide Xitaylarning sani 250 mingdin köpirek, Uygurlarning sani bolsa mingghimu yetmeydu ( 926 neper ).
Xihenze shehrining omomi noposi 581 ming 952 neper bolup, buning ichide Xitaylarning sani 552 ming 994 neper, Uygurlarning sani peqetla 6537 neper.

Yuqarqi iqtisadi sheherlerning ichide Uygurlarning sani birqeder köp bolghan Ghulja shehrining omomi noposi 332 ming 22 neper bolup, bularning ichide Xitaylarning sani 119 ming, Uygurlarning 160 mingdin köpirek, qalghanliri bolsa bashqa milletlerge mensup. Eger bu sheherdiki Xitay puhralirining sanigha < ishlepchiqirish qurulush armiyisi > 4 – dewiziyesining Ghulja shehride turushluq ahalisini qoshsaq, uhalda bu sheherdimu Xitay puhralirining omomi sani yenila köp sanliqni teshkil qilidu.

Dimek, yuqarqi sanliq melumatlar shuni éniq körsütüp turuptuki, Xitay hökümiti < chong gherbi shimalni échish > pilanida, tamamen Sherqiy Türkistandiki Xitay puhraliri zich toplushup olturaqlashqan Sherqi we shimali rayonlarning iqtisadini tereqqi qildurushni aldinqi qatargha qoyghan. Chetelerdin kirgen we merkizi Xitay hökümiti teripidin ajritilghan mebleghlermu pütünley digüdek bu rayonlargha sélinip kélinmekte. Merkizi hökümetning iqtisadi jehettiki alahide étibar bérish siyasetliridinmu bu rayonlar behriman bolup kelmekte. Eksiche, Uygurlar zich toplushup olturaqlashqan jenobi rayonlar pütünley bir chetke qayrip qoyulghan bolup, bu rayondiki Uygur déhqanliri taki hazirgha qeder iptidayi shekilde déhqanchiliq qilip yashap kelmekte.

Xitay hökümiti yuqarqi alahide iqtisadi sheherlerni we < Ürümchi soda yermenkisi > ni berpa qilish bilen birge yene 15 chégra éghizini chetellerge échiwetti. Emma bu 15 chégra éghizining ichide Uygurlar Qorghas, Qonjirap, Torghat qatarliq birqanchisidinla cheklik miqdarda paydilinip kéliwatidu, qalghanliri yerlik helqqe tamamen yépiq bolup, bu éghizlardin tamamen Xitay puhraliri we Xitay shirketliri paydilinip kelmekte.

Merkizi Xitay hökümiti teripidin yürgüzgen bu ayrimchiliq siyasiti, yerlik helq bilen Xitay puhraliri otturisidiki iqtisadi we turmush sewiye jehettiki periqning shiddet bilen éship kétishige sewepchi bolmaqta. Nöwette Sherqiy Türkistanda iqtisadi jehette Uygurlar bilen Xitaylar peydin -–pey ikki qutupqa ayrilmaqta. Bolupmu sheher ahaliliri bilen yéza ahaliliri otturisidiki periq kishini chöchitidighan derijide ashmaqta.
Sherqiy Türkistan, kishi béshigha toghra kélidighan kirim jehette 1990 – yilidin buyan Xitay boyiche eng ahirida turup kelmekte .

2006 – yili 9 – ayning 1 – küni
Germaniye - München.