< Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni > Sherqiy Türkistan Xelqighe Nime Elip Keldi ?

( < Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning, < Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni > chiqirilghanliqining 22 – yilliqi munasiwiti bilen élan qilghan bash maqalisi )

Xitay metbuatlirining xewer qilishiche, buyil 8 – ayning 25 – küni, atalmish < Milliy Téritoriyélik Aptonomiye qanuni > ning élan qilinghanliqining 22 – yilliqini xatirilesh munasiwiti bilen, < Xinjiang ijtimayi penler akadimiyesi > de mexsus ilmiy muhakime yighini ötküzülgen we hökümet teripidin uyushturulghan bu qetimqi muhakime yighinigha, herqaysi tetqiqat orunliri we ali mekteplerning mutexesisliri ishtirak qilghan.

Yighinda, < Milliy Teritoriyilik Aptonomiye Qanuni > ning élan qilinishi bilen, Sherqiy Türkistan Xelqining siyasi, iqtisadi, diniy, medini – maarip jehetlerdiki hoqoqliri qanuniy jehettin toluq kapaletke ige qilinghanliqi bayan qilinip, < Milliy Teritoriyilik Aptonomiye Qanuni > gha we bu qanunni chiqarghan kompartiyege yüksek derijide medhiyeler oqulghan.

Birqanche kündin buyan Sherqiy Türkistandiki Xitay metbuatlirimu bu munasiwet bilen arqa – arqidin mexsus xewer – maqalilarni élan qilip, < Milliy Téritoriyilik Aptonomiye Qanuni > ni maxtap kökke kötürmekte.

< Zhung Hua Xelq Jumhuriyiti Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni > dep atalghan bu qanun, 1984 – yili 5 – ayning 31 – küni, Xitayning 6 – nöwetlik memliketlik xelq wekiller qurultiyida maqullanghan bolup, shu yili 10 – ayning 10 – ayning 1 – künidin étibaren resmi küchke ige qilinghan idi.

Jemi 67 maddidin terkip tapqan bu qanunning her bir maddisi Sherqiy Türkistan Xelqighe qarita bérilgen intayin chirayliq wediler bilen tolghan bolup, unungda yerlik xelq siyasi, iqtisadi, ijtimayi, medini – maarip, diniy étiqat jehetlerde alahide imtiyazlardin behriman qilinidighanliqi, Sherqiy Türkistan Xelqining memuri jehette tamamen öz – özini idare qilidighanliqi … waha – kazalar yer alghan.
Hetta bu qanunning 20 – maddisida, < yuquri derijilik döwlet organlirining qarar, qarar lahiyesi, buyruq we yolyoruqlirining ichide, eger milliy Téritoriyélik jaylarning emiliy ehwaligha mas kelmeydighanlirini aptonom organlar yuqurigha melum qilip qoyup, uni özgertip ijra qilsa yaki ijra qilmisimu bolidu > diyilgen idi.
Emma riyalliqqa qaraydighan bolsaq, Xitay hökümiti teripidin chiqirilghan bu chirayliq qanunlarning hech birining ijra qilinmay peqetla qeghez yüzide saqlinip qalghanliqi, eksiche Xitay hakimiyitining jiddi atsimilatsiye siyasiti arqiliq Sherqiy Türkistan Xelqining Milliy mewjutluqini yoqutushqa tiriship kéliwatqanliqi bir emiliyet !

Wediside turmasliq, özini özi inkar qilish we sözi bilen herikiti bir – birige qarmu – qarshi bolush, Xitay komunistik hakimiyitining eng asasliq xususiyetliridin ibarettur, Xitay hakimiyitining bu xususiyetliri hem dunya jamaetchiliki, hem Xitay téritoriyisi ichidiki xelqler teripidin yahshi bilingeshke, nöwette Xitay kompartiyisining meyli Xitay ichide bolsun, meyli xelqarada bolsun héchbir étiwari qalmidi. Shunga bügünki künde dunyadiki köpligen asaret astidiki milletler "Aptonomiye" ge erishish üchün küresh qiliwatqan bir peyitte, Sherqiy türkistan xelqining 40 yildin köprek waqittin buyan "Aptonomiye" ichide yashaweripmu yene tel – töküs milli musteqilliqini qolgha keltürüsh üchün tirkishiwatqanliqi, eneshu komunistik hakimiyetning wedisining we sözining xelqimiz ichide tirnaqchilikmu étiwarining qalmighanliqini roshen körütüp béridu. CHünki "Aptonomiye" degen bu uqum dunyagha has ortaq bir uqum bolsimu, emma bu uqumni tashqi duyaning chüshünishi bilen Xitay komunistik hakimiyitining chüshünishi otturisida asman – zémin perq bar. Gerche "Juonghua xelq Jumhuriyitining Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni" da yerlik milletlerge hélila keng heq – hoquqlar bérilgen bolsimu, emma bularning hemisila qanun chiqqan kündin étibaren pütünley qeghez yüzidila qélip héchbir ijra qilinmidi.

Mesilen, < Milliy Téritoriyilik Aptonomiye Qanuni > ning 11 – maddisida, "Zhuonghua xelq Jumhuriyitining puhraliri dini étiqat erginlikige ige. Her qandaq döwlet orgini, ijtimai tehskilat we shehis puhralarni dingha étqat qilishqa yaki étqat qilmasliqqa zorlimasliqi, dingha étiqat qilidighan puhralarnimu, dingha étiqat qilmaydighan puhralarnimu kemsitmesliki lazim. Döwlet normal dini paaliyetlerni qoghdaydu" dep körsütülgen, dimek , milliy téritoriyilik aptonomiye qanunida insanlarning dini étiqat erkinliki qanuni jehettin kapaletke ige qilip körsütülgen idi. mahiyette bolsa Xitayning asasi qanunida körsütülgen bu madda héchbir zaman emilileshkini yoq, u peqetla dunya jamaetchilikining közini buyash meqsidide qeghez yüzidila sheklen mewjutliqini saqlap keldi. Gerche Xitay hökümiti asasi qanunidiki bu maddini hazirgha qeder élip tashlimighan bolsimu, emiliyette bolsa bu maddining rohigha qarimu qarshi bolghan bir talaz qanun, nizam, pirinship we höjjetlerni chiqirip, özining asasi qanunini ochuqtin – ochuq inkar qilip keldi.

Sherqiy Türkistanni élip éytsaq, hazir Xitay hökümitining dinni yoq qilish we insanlarning dini étiqatini cheklesh heqqide tarqatqan yerlik qanun, pirinsip, nizam we höjjet – buyruqliri huddi wabadek pütün diyarni qaplap ketti.

1996 – yili Xitay kommunistik partiyesi merkizi komutéti siyasi birosi teripidin Sherqiy Türkistangha qarita chiqirilghan < 7 – nomurluq höjjet > te, Uyghurlarning Diniy étiqat erkinlikige qattiq cheklime qoyushkerekligi alahide tekitlengen bolup, shu yili 12 – ayning 2 – küni "Aptonom Rayonluq Partiye Komutéti" bilen "Aptonom Rayonluq Milletler Din Ishliri Komutéti" birlikte Xitay merkzi hökümitining 7 – nomurluq höjjitining rohini asas qilghan halda, jemi 23 maddédin terkip tapqan "Qanunsiz Dini heriketning chek – chigrisini bekitish toghrisidiki pikir" ni élan qilip yolgha qoydi. Shundin kéyin, Xitay saqchi dairliri Sherqiy Türkistanda dini zatlarni omumi yüzlük halda tutqun qilish, urush – qiynash, öltürüsh herikitini yenimu bir baldaq halda küchéytti. Xitay hökümiti pütün wilayet, nahiyelerde her derijilik "Merkezlik tertipke sélish ishhaniliri" ni qurup chiqip, aldi bilen döwlet organlirida hizmet qiliwatqan her bir Uygurni digüdek qattiq nazaret astigha élip, ularning dingha étqat qilishini we namaz oqushini qet'i cheklidi. Hetta pensiyege chiqqan uyghur ishchi – xizmetchilerningmu normal diniy paaliyetler bilen shughullunishini chekleshke bashlidi. Bu, Xitayning asasi qanunigha we özliri élan qilghan "Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni" gha ochuqtin – ochuq hilap idi.

Eng échinishliq yeri shuki, hazir Sherqiy türkistanda Xitayning asasi qanunida körsütülgen "Barliq puhralar dingha étiqat qilish erkinlikige ige" digen sözni tekitleshning özimu "Jinayet" ke yalinip qldi.
yene mesilen, yerlik milletlerni ishqa orunlashturush mesilisini élip éytsaq, bu heqte < milliy téritoriyélik aptonomiye qanuni > ning 23 – maddisida eynen mundaq diyilgen:
< Aptonom jaylardiki karxana we idare – jemiyetler hadim qobul qilghanda, aldi bilen azsanliq milletlerge étibar bérishi, hemde yéza we charwichiliq rayonliridiki azsanliq milletler ichidin qobul qilishqa ehmiyet bérishi kérek >.
Emma, Sherqiy Türkistanning weziyitige qaraydighan bolsaq, birqanche yildin buyan adettiki dehqan - charwuchilar uyaqta tursun, hetta herqaysi ali mekteplerni püttürgen yash Uyghur ziyaliliriningmu xizmet tapalmay jemiyette qeqindi – soqundi bolup yüriwatqanliqi, Uyghur rayonidiki asasliq ijtimayi mesililerning biri bolup kelmekte.

Hökümet dayirliri ularni ishqa almasliqta, < henzuchini ponni bilmeydu > weyaki < bosh orun yoq, shitatimiz toshup ketti > digendek bahanilarni körsütüp kelmekte, hetta hazir tereqqi qilip, ochuq – ashkare halda, < Uyghur almaymiz > deydighan derijige bérip yetken, emma ali mekteplerni püttürgen Xitaylarning héch bir tosalghugha uchrimay bimalal ishqa orunlushup kéliwatqanliqi, bu seweptin hazir Uyghur diyaridiki idare – jemiyetlerde ishlawatqanlarning mutleq köp qismining Xitaylardin teshkil tapqanliqi melum, yéngilirini ishqa élish uyaqta tursun, hetta Xitay hakimiyiti < Xiagang > deydighan birnimni oydurup chiqirip, idare – jemiyetlerde uzun yillardin buyan ishlewatqan Uyghur iqtisas igilirinimu türlük sewepler bilen xizmet ornidin qaldurup, ularning yerini Xitaylar bilen toldurup kelmekte.

Xitay hakimiyitining 90 yillarning axirliridin étibaren yéngi pirinsiplarni tüzüp chiqip, ishqa élinidighan yash Uyghur ziyalilirigha nisbetenmu nahayiti éghir shertlerni qoyup kéliwatqanliqi körülmekte.
yene mesilen, < Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni > ning 62 – maddisida mundaq diyilgen:
< Döwlet, Milliy Téritoriyélik Aptonom jaylarda bayliq menbelirini échish we qurulush élip bérish jeryanida aldi bilen milliy téritoriyélik aptonom jaylarningning menpeetige étibar bérishi, milliy aptonom jaylarning iqtisadigha paydiliq orunlashturushlarni élip bérishi, shu jaydiki azsanliq milletlerning ishlepchiqirish we turmushigha köngül bölüshi lazim;
Yuquri döwlet derijilik organlar teripidin milliy aptonom jaylarda qurulghan karxana we hizmet orunliri xadim qobul qilghanda aldi bilen aldi bilen azsanliq milletlerge étibar bérishi lazim;
yuquri döwlet derijilik organlar teripidin milliy aptonom jaylarda qurulghan karxana we hizmet orunliri yerlik aptonom organlarning aptonomiyélik hoqoqigha hörmet qilishi we ularning nazaritini qobul qilishi lazim >.
Yuqarqi maddining rohi boyiche bolghanda, nöwette Sherqiy türkistanda paaliyet élip bériwatqan Xitay nefit – tebigaz shirketliri we merkezge biwaste qarashliq bashqa zawut, kan – karxanilarning hemmisi aldi bilen yerliklerdin ishchi qobul qilishi, alghan mehsulatidin yerlikke payda tapshurushi, yerlik Xelqning ruxsitini almay turup Sherqiy Türkistanning hech bir yeride nefitlik yaki zawut, kan – karxana achmasliqi lazim idi, emma Sherqiy Türkistandiki weziyet del bunung eksiche bolmaqta, mesilen, Jungghar we Tarim nefitlikliride, shundaqla merkezge qarashliq bashqa kan – karxanilarda ishlewatqan ishchi – xizmetchilerning hemmisila xitay köchmenliridin terkip tapqan bolup, ular teripidin ishlepchiqirilghan mehsulatlarning paydisining hetta 5 – 10 pirsentimu yerlikke bérilmigen.

Merkezge biwaste qarashliq bu sanaet organliri yerlikning iqtisadigha yardem bérish uyaqta tursun, eksiche yerliklerni iqtisadi jehettin talan – taraj we qaqti – soqti qilip kelmekte.

Gerche Sherqiy Türkistan, türlük sanaetlerni rawajlandurup, ahalini ish bilen teminleshke kereklik mol yer üsti we yer asti bayliqlarğa tolup yatqan ewzel bir rayun bolsimu, Xitay hökümitining qalaq mustemlikichlik siyasitining aqiwitide, bügünkidek, qalaq, namrat, yéza iglik rayoniğa aylinip qaldi. Kommunist Xitay hökümiti 50 yildin béri," Xin jiangni güllendürimiz ", " yerlik xelqqe behit yaritimiz .." degendek sahta shuarlarni eğizidin chüshürmey kelgen bolsimu, emiliyette, heqiqi mehsidi Sherqiy Türkistanni tereqqi qildurush bolmastin, ekische, Sherqiy Türkistanni öz changgilida mehkem tutup turush, Sherqiy Türkistanğa téhimu köp Xitay köchmenlirini yerleshtürüsh we Sherqiy Türkistanning bayliqlirini ichkiri Xitayğa toshushtin ibaret boldi. Xitay hökümiti huddi, 18-, 19-eserlerdiki allaqachan waqti ötken, qalaq mustemlikichilik siyasitini Sherqiy Türkistanda hazirmu eynen yürgüzüp, Sherqiy Türkistanni ichkirdiki sanaet karhaniliri üchün ham eshya yétishtürüp béridiğan nuqul ham eshya bazisiğa aylanduriwaldi ! Netijide, Sherqiy Türkistanning qanuni igisi we asasi yerlik ahalisi bolğan Uygurlar, hazirqi zamaniwi sanaet tereqqiyatidin yiraq, sheherlishish nispiti intayin töwen bolğan qalaq déhqanchiliq ahalisi bolup qéliwerdi. Nöwette, Sherqiy Türkistandiki Uygur ahalisining 90 % iptidai, déhqanchiliq emgigi bilen shuğullinidu, sheherde yashaydiğan qalğan 10 % Uygurning yerimining digüdek qilidiğan muqim ishi yoq.

Sherqiy Türkistanda hazirğiche qurulğan birqisim yerlik sanaet karhaniliri, zawut-fabrikilar peqetla ichkiri Xitaydin chiqqan Xitay köchmenlirini ish we ewzel turmush sharaiti bilen teminlesh éhtiyajini chiqish qilğan bolğachqa, Uygurlar buningdin héchqandaq menpet körmidi. Mesilen, Sherqiy Türkistandiki eng asasliq sanaet sheherliri hésaplinidiğan, Ürümchi, Shihenze we Qaramay sheherlirini alidiğan bolsaq, Ürümchide, sheher ahalisining 80 % ni, sanaet karhanilirida ishleydiğanlarning 95% ni Xitay köchmenliri teshkil qilidu. Shihenzide, sheher ahalisining 98% ni, sanaet karhanilirida ishleydiğanlarning 100% ni Xitay köchmenliri teshkil qilidu. Sherqiy Türkistandiki eng asasliq sanaet we eng bay sahege wekillik qilidiğan néfit sanaiti shehri Qarimayda, sheher ahalisining 87% ni, sanaette ishleydiğanlarning 92% ni Xitay köchmenliri teshkil qilidu. Mushuning özidinla, Sherqiy Türkistandiki Uygurlarning nime üchün köplep ishsiz qéliwatqanliği we namrat, qalaq turmushta yashawatqanliğini éniq chüshengili, hemde, Xitay hökümitining, " Xin jiangni güllendürimiz ", "yerlik xelqqe behit yaritimiz .." digen debdebilik shuarlirining heqiqiy sahta mahitini chüshengili bolidu !

Emiliyette, mustemlike astida yashawatqan, milli sanaiti bolmiğan, nupusining mutleq köpchiligini qalaq déhqanchiliq ahalisi teshkil qilidiğan milletning, heqiqiy tereqqi qilishi, güllinishi we yene qandaqtur behtin söz échishi esla mumkin emes !

Nöwette, Sherqiy Türkistanning meyli sheherde bolsun, meyli yézilarda bolsun Uygurlarning ishsizliq ehwali künsiri éğirlashmaqta. Sheherdiki Uygurlarning ish orunlirini Xitay köchmenliri igellep alğan bolğachqa ishsiz qéliwatqan bolsa, yézidiki Uygurlarning térilğu yerning azliği we alwang - séliqning köpligidin turmushini qamdiyalmay, yéri we yurt makanini tashlap chiqip kétiwatqanliği üchün ishsiz qalmaqta. Hazir Uygurlarning 80% yashaydiğan Sherqiy Türkistanning jenubuduki yézilarda, kishi béshiğa toğra kélidiğan terilğu yer bir mo ( ? gehtar ) ğimu yetmeydu. SHunga bir qisim yéza ahalisi, bolupmu yashlar ish izdep sheherlerge we bashqa yurtlarğa bérip sersan bolup yürüshke mejbur bolidu. Lekin hemmila yerni Xitay köchmenliri bésip ketken, ish igilirining köpchiligi Xitay bolğachqa, Uygurlarğa ish tegmeydu.

90-yillardin bashlap " ğeripni échish " chaqiriği astida, Sherqiy Türkistanning hemmila yéride, yol yasash, yengi bina sélish we sheher qiyapitini yéngilash qizğinliği kötürüldi, lékin bu qurlushlarning héch biri yerlik qurlush urunliriğa bérilmey, ichkiri Xitaydiki qurlush shirketlirige, Xitay höddigerlerge bérildi, ular qurlush ishchilirini ichkiridin yötkep chiqip, Uygurlarni esla ishletmidi. SHunga hazir Sherqiy Türkistan sheherliride Uygurlarning waqitliq ish tépishimu mumkin bolmaydiğan bop qalğan..

Xitayda iqtisadi islahatning chungqurlushup, ihtisadiy riqabet mihaynizimining ornitilishi bilen, ziyan tartqan zawut, karhanilarni, bashqa chong karhana shirketlerge qoshuwétish yaki shétish tüzimi yolğa qoyuldi. Sherqiy Türkistandiki yerlik sanaet karhanilirining eslidinla üsküniliri nachar, bashqurush usuli qalaq we riqabet iqtidari ajiz bolğachqa, ichkiri ölkilerdiki zawut-karhanilarning riqabitige berdashliq berelmey köplep weyran bolushqa bashlidi. Sherqiy Türkistandiki bundaq weyran bolğan karhanilarning köpini ichkiri Xitaydiki chong karhana, shirketler özige qoshiwaldi yaki sétiwaldi. Yengi hojayinlar, " shitatni qisqartip ish önimini östurush " bahanisida, aldi bilen Uygurlarni ishtin boshatti.

98-yili Xitayda bashlanğan " ish ornidin qaldurush " siyasiti Serqiy Türkistanda ijra qilinishqa bashlanğanda ish ornidin eng ewwel qaldurulğanlar yenila Uygurlar boldi. CHünki zawut, karhana hojayinlirining hemmisila Xitay, ular, ademning iqtidariğa emes, millet ayrimisiğa qaraydu, ular, ishqa élishta Xitayni tallaydu, ish ornidin Uygurni shallaydu !

Eger Xitay hökümiti özi tüzüp chiqqan bu qanunlarning rohigha emel qilghan bolsa idi, bügün Uyghur rayonida yerlikler ichidimu ishsizliq mesilisi asasi jehettin mewjut bolmighan bolatti.

Köpchülükke melum bolghinidek, < aptonomiye > digen bu sözning tüp menisi, < öz – özini idare qilish > digenliktin ibaret, buxil idare qilish, siyasi, iqtisadi, ijtimayi , qanuniy, we bashqa köp jehetlerdiki ichki heq – hoqoqlarni öz ichige alidu, hetta Xitay hökümiti teripidin tüzüp chiqilghan < milliy téritoriyélik aptonomiye qanuni > ning kirish söz qismidimu bu heqte izahat bérilip, < milliy téritoriyélik aptonomiye – herqaysi azsanliq milletler toplushup olturaqlashqan rayonlarda téritoriyélik aptonomiyeni yolgha qoyup, aptonom organlarni tesis qilip, öz – özini bashqurushni yolgha qoyush, herqaysi azsanliq milletlerning özlirining ichki ishlirini özliri bashqurush hoqoqigha hörmet qilish we kapaletlik qilish, bu arqiliq milletlerning barawerlikini namayen qilish > dep körsütülgen.

Bu maddining rohi boyiche bolghanda, Xitay kommunistik partiyesi Aptonom organlarning memuri ishlirigha arilishiwalmasliqi, Xitaylarni eziz, yerliklerni hor körmesliki lazim idi, emma bügünki menzire del bunung eksiche bolup, Sherqiy Türkistanda < Aptonom Rayoluq Xelq hökümiti > din tartip, herqaysi Nazaret, wilayet, nahiye, yeza, hetta kenitlerning asasliq memuri bashqurush hoqoqimu her derijilik Partikomlarning biwaste konturolliqi astida turmaqta, bula emes, hetta her derijilik Xelq qurultiyi dayimi komutétliri we Siyasi meslihet kengeshliri, shundaqla her derijilik diniy ishlar idarilirining memuri bashqurush hoqoqimu tamamen kompartiyening konturolliqida bolup, yuqarqi organlarning Partiye komutétlirining ruxsitisiz hech bir mesilide qarar bérish hoqoqi yoq.

Maarip mesilisini élip eytsaq, < Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni > ning 37 – maddisida mundaq diyilgen:
< Milliy Téritoriyélik Aptonom jaylardiki aptonom organlar özliri musteqil halda milliy maaripini tereqqi qilduridu, sawatsizliqni tügitidu …
Azsanliq millet oqughuchilirini asas qilghan mekteplerde, sharayiti barliri azsanliq milletlerning til – yeziqida derislik hazirlap chiqip, azsanliq millet til – yeziqida deris béridu, Bashlanghuch mekteplerning yuquri yilliqida yaki toluqsiz ottura mekteplerde Henzuche tesis qilip, memliket boyiche birtutash qollunidighan henzuche ortaq tilni ögetse bolidu >.
Yuqarqi maddida Xitaychining peqetla qoshumche til derisliki qataride ötülidighanliqi tekitlengen bolup, bashqa derisliklerni Xitay tilida ötüsh heqqide hech bir söz yer almighan.

Emma, Xitay hakimiyitining keyinki yillardin buyan Uyghurlarning milliy maaripini Xitaylashturush üchün birqatar siyasetlerni tüzüp chiqip jiddi ijra qiliwatqanliqi bir emiliyet.

Xitay hökümiti Uyghur ma'aripini Xitaylashturushni 1998- yildin bashlap ashkare élan qildi, heriketning eng bashlan’ghan yéri Uyghur idologiye we siyasi weziyitige wekillik qilidighan Shinjiang Unveristitidin bashlidi. Ali mekteplerde Uyghurche ötüliwatqan dersliklerni tosattin Xenzuche ötüsh buyruqi chüshti. Burun bezi tebi'i pen derslikliri Xenzuche otuletti, Uyghur oqughuchilar qosh tilni tengle igellesh yoli bilen tebi'i pen dersliklirini yaxshi ögünüp Xenzular bilen teng kétip baratti. biraq nöwette Uyghur edebiyati we tarix dersliklirini tosattin Xenzuche uqu- oqutush mesilisige kelgende xelq buninggha naraziliqini ipedileshke bashlidi. Qarshilik körsetkenler ishtin boshitildi yaki taqip astigha élindi. Melumki xelqimiz ezeldin perzentlirini öz ana tilida terbiylep hetta ali ma'aripqiche Uyghur tili bilen ziyalilar yétiship chiqiwatqachqa, bu tesedipi chiqirilghan solchilliq siyasetliri Uyghur ziyalilirini bir mezgil ganggiritip qoydi we qattiq chöchütti. Oqutkuchilar qoshuni milli téritoriyilik aptonomiye qanunlirini qayta körüp, uningdin qanuni misallar élip, munasiwetlik organlar bilen bir meydan munazire qilip baqqan bolsimü bundaq haqliq telepler hökümet tereptin qilche nezerge élinmidi. Wahalenki, bu nöwet Xitay hökümiti Uyghur ma'aripigha rehimsizlerche jeng élan qildi.

Xitay hökümiti Uyghur tilini mejburi Xitaylashturush üchün Uyghur oqutquchilargha Xenzu tili ötkili imtihani <HSK - Xitayche sewye sinash bir tutash imtihani > ni tutqa qiliwélip, buningdin ötalmigenlerge ish ornida dawamliq ishlesh pursitini bermidi, eslidimu yuquriqidek imtihan bermeymu aldiniqi xizmitining höddisidin toluq chiqip kéliwatqan <az sanliqlar> bu nöwat qabilyatsiz bolup qaldi.

Xitay hökümiti Shérqiy Türkistanda Uyghur ma'aripini Xitaylashturush mesiliside köp tereptin tutush qiliwatidu. Ali mekteplarning ahwali yuqurukidek türlük tosaqlarni qurush bolsa, bashlan’ghuch we ottura mekteplarde tejribe sinipi échis, az sanliq rayonlargha iqtidarliq ewlatlarni Xitayning ichkiri ölkiliride mexsus terbiylep yétishtirüp bérish digen sewepliri bilen Uyghur balilirini Uyghur muhitidin ayrip, özining qadimdin béri ögünüp kéliwatqan edebiyat we tarix derslirini ögünüsh we Uyghurluqni hés qilish we chüshünüsh pursitidin mehrum qalduruwatidu. Yesli ma'aripida bolsa Uyghur balilirining öz ana tilini ögüniwélishigha purset barmay Uyghurche yesli siniplirini taqamaqta. Mesilan 1998-yildin bashlap Shinjiang Universitining qarmighidiki yeslixanisida tuyuqsiz bir charshenbe küni siyasi ügünüshtin kéyin Uyghurche yesli sinipining taqilidighanliqini élan qildi, balilarning ata-aniliri buninggha qarshi chiqip, taqimasliqni telep qilghan bolsimü biraq bu yuqurining buyruqi bolghachqa hichkimning pikri nezerge élinmidi. Buning tesiride Ürümchi shehrining herqaysi jaylirida Shinjiang universitining tejribilirini ülge qilip arqa -arqidin Uyghur yeslilirini taqidi. Hazir Ürümchi shehrining héch yéridin Uyghurche yeslini tapqili bolmaydu. Sherqiy Türkistanning bashqa sheherliride ma'ripni Xitaylashturush mesilisi téhimu éghir bolmaqta. Mesilen, 2005 – yili Qarimay sherlik téxnik ishchilar mektiwining 70 ke yéqin milli oqutkuchisi Xitayche sewye sinash bir tutash imtihanida <HSK> 8- derijidin ötelmigenliki üchün mektep ularni ishtin tohtutup, ishik béqish, ot-chöp orush we taziliq qilishqa salghan, ınformaszon merkizining bildurishiche, ularning ichidiki ikki neper Xitayche ders béridighan milli oqutquchi 8 - derijidin ötken bolsimü amma mektep ularni yene ders ötküzmey mehsus hajatxana tazilash ishlirigha qoyghan. ularning biri Gülnaz Toxniyaz, yene biri Aygül Hüseyin. Mektep bulargha 3 yilning ichide 8- derijidin ötüsh kérekligi eger ötelmise ishtin toxtaydighanliqini agahlandurghan.

Yuqarqidek hadisiler, Sherqiy Türkistanning pütün rayonlirida jiddi dawam qilip kelmekte.
Yene < Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni > ning 10 – maddisida, < Milliy Téritoriyélik Aptonom jaylardiki Aptonom organlar, shu jaylardiki herqaysi milletlerning özlirining til – yeziqini qollunush we tereqqi qildurush erkinlikige kapaletlik qilishi kerek, ular, özlirining milliy örp – adetlirini dawamlashturush yaki özgertish erkinlikige ige > dep körsütülgen bolsimu, emma Sherqiy Türkistandiki her derijilik hökümet tarmaqliri, < Xitayche bilmiseng istiqbaling yaki chiqish yolung yoq > digenni terghip qilip, Xitayche bilmeydighan yerliklerge qarita kemsitish, horlash, ishqa qobul qilmasliq, maashini östürmeslik … qatarliq wastilarni qollnush we hökümetning Xet – alaqe, pochta - téligiraf qatarliq ishlirida yerliklerning til – yeziqini etirap qilmasliqtek usollar arqiliq yerlik Xelqni özlirining ana til – yeziqidin waz kechishke qistap kelmekte.

Qisqisi, jemi 67 maddidin terkip tapqan < Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni > élan qilinghan 22 – yildin buyan, Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanda pütünley mezkur qanunning eksiche siyaset yürgüzüp kelmekte web u qanunda körsütülgen heq – hoqoqlarni telep qilghuchi uyghurlargha qarita siyasi jehettin bésim ishlitish, qanuniy jehettin zerbe bérish we ijtimayi jehettin chetke qeqish siyasitini yürgüzüp kelmekte.
Xitay hökümiti teripidin 1984 – yili élan qilinghan atalmish < Milliy Téritoriyélik Aptonomiye Qanuni >, hem dunya jamaetchilikining, hem Sherqiy Türkistan Xelqining közini buyash üchünla chiqirilghan nerse bolup, emiliyette bolsa Kommunist Xitay hakimiyiti özining Sherqiy Türkistan Xelqighe qarita yürgüzidighan tüp siyasitini bundin 50 nechche yil burunla bekitip chiqqan we taki hazirgha qeder shu siyasitini izchil türde ijra qilip kelgen idi.

< Köpchilikke melum bolghinidek, milletler mesilisi, Xitaydiki eng nigizlik we nazuk mesililerning biri süpitide yillardin buyan dunya jamaetchilikining küchlük diqqet – etibarini qozghap kelmekte, Xitaydiki milletler mesilisi asasen Tibet we shürqiy türkistan rayonigha merkezleshken bolup, bu rayonlardiki milletler otturisidiki, yeni, shu rayonning yerlik xelqi bilen Xitay milliti otturisidiki zidiyet, ihtilap we toqunushlar üzlüksiz küchüyüp barmaqta, waqitning uzurishi bilen, buhil ihtilap we toqunushlar, yerlik xelq bilen Xitay milliti otturisidiki öchmenlik we nepret tuyghulirini ashurup barmaqta, bügünki künge kelgende Xitay hökümiti Tibet we Sherqiy türkistan mesilisini Xitay dölitining biheterlikige tehdit séliwatqan asasliq amil dep qarimaqta hemde özlirining pütün azsanliq milletlerge qaratqan siyasitini ikki hilgha ayrip, Tibet we Sherqiy türkistangha qarita qattiq, bashqa azsanliq millet rayonlirigha we Xitayning ichki ölkiliride yashawatqan bashqa azsanliq milletlerge yumshaq siyaset yürgüzüp kelmete.

Nöwettiki kompartiye hökümiranliqidiki Xitay dölitining téritoriyesi, eyni chaghda öz teqdirini özi belgilesh hoqqoqigha erishken tashqi mongghulni hisapqa almighanda, asasen manju impiratorliqining téritoriyesidin ibaret, bu téritoriye, manjularning Xitay, Tibet, uyghur, mongghul we shulargha ohshash köpligen milletlerning dölitini we ziminini tajawuz qilip igelliwélishi netijiside shekillengen bolup, hazirqi Xitay millitimu uyghur we Tibetliklerge ohshashla mustemlike astidiki millet hisaplinatti, eger Xitay kommunistliri heqiqeten ilgiri azsanliq millet xelqlirige bergen wediside turghan bolsa idi, u chaghda 49 – yili hakimiyetni qoligha alghandin keyin, wedisige emel qilip, manju impiratorliqining mustemlike qilish asasida shekillendürgen téritoriyesini bikar qilip, Sherqiy türkistan, Tibet, ichki mongghulistan xelqlirining öz teqdirini özi belgilesh we ayrilip chiqip ketish hoqoqigha hörmet qilishi lazim idi, emma Xitay kommunistliri manju impiratorluqining yolini tallidi.
Undaqta Xitay kommunistlirining milletler siyasiti qandaq shekillendi ? u qandaq basquchlarni bésip ötti ? nöwette ijra qiliwatqan milletler siyasitining tüp mahiyiti nimilerdin ibaret ?

Melum menidin eytqanda hazirqi Xitay döliti, eyni chaghda mustemlikichilik asasida shekillengen manju impiratorliqining, junghua impiratorluqigha aylinishidin bashqa nerse emes idi.

Eger biz, Xitay kommunistik partiyesining milletlerge qaratqan siyasitining omomiy tereqqiyat ehwaligha qaraydighan bolsaq, unung bashtin axiri < chirayliq wede bérish, emma qeti ijra qilmasliq > taktikisini qollunup kelgenlikini, 49 – yili hakimiyetni qolgha alghandin keyin, esli mahiyitini ashkarilap, huddi ilgiriki hakimiyetlerge oxshashla pütünley Mustemlikichilik siyasitini yolgha qoyghanliqini körüwélish tes emes.

Mesilen, Jiang ping ependining < Milletler tetqiqati > jornilining 86 – yilliq 4 – sanida élan qilinghan, < Junggo kommunistik partiyesining Milletler purogrammisining tarihiy tereqqiyati > namliq maqalisida körsütülishiche,1922- yili 7- ayda chaqirilghan Xitay kommunistik partiyesining memliketlik 2- nqwetlik xelq wekiller qurultiyining hitapnamisining 4 – we 5 – maddilirida, <Mongghuliye , Shizang , Sinjiang qatarliq 3 rayunda aptonomiye ijraqilindu we demukiratik milliy fediral jumhurriyetler quruldu; Erkin fediral tüzimi arqiliq ( eger Mungghuliye, Shizang we Shinjiang halisa )‚ bu fediral döletler bilen Jonggo birleshtürülidu , Mungghuliye, Shizang we Sinjianglarda Junghua fediral döletliri berpa qilinidu" dep körsütülgen.

Yeni mezkur hitapnamida, Xitay bilen Mungghuliye , Tibet we Sherqiy Türkistan teng orungha quyulghan, huquqta teng derijilik bu 4 döletni birleshtürüsh arqiliq bir sesitimni turghuzush teshebbus qilinghan.
Yene, < merkizi milletler inistitoti oqughuchilar geziti > ning 89 – yilliq 1 – sanida élan qilinghan, < Milletlerning öz teqdirini özi belgilesh huquqi , bölünüp chiqish huquqi we milliy téritoriyilik aptonomiye neziriyisining kélish menbi " namliq maqalida bayan qilinishiche,

1928 – yili 7 – ayda chaqirilghan Xitay kommunistik partiyisining wekiller qurultiyida yene , " Junggoni birleshtürüsh , milletlerning öz teqdirini özi belgilesh huquqlirini étirap qilish" digen shuar qayta tekitlengen.

Yene Jiang ping ependining < Junggo kommunistik partiyesining Milletler purogrammisining tarihiy tereqqiyati > namliq maqalisida bayan qilinishiche, 1931 – yili Xitay kommunistik partiyisi teripidin tüzüp chiqilghan, " Zhonghua sowet jomghuriyitining asasi qanun purgrammisi "da ,"Junggo sowet hakimiyiti Junggo chegrisi ichidiki azsanliq milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini étirap qilidu we bu hil étirap qilishni taki herqaysi ajiz milletler Junggodin ayrilip özliri musteqil dölet qurush huquqigha érishkenge qeder dawamlashturidu " dep eniq körsütülgen. Mezkur maqalida neqil keltürülüshiche yene, 1935 _ yili 12_ ayning 12_ küni Maozedung, " Ichki Mongghul xelqighe qaritilghan hitapname " ni élan qélip, "Bashqa ajiz kichik milletlerni azat qilish üchün küresh qilishtin burun, aldi bilen Ichki Mongghul xelqining milliy meslisige yardem bérishimiz kerek, bizningche, Ichki Mongghul xelqi özlirining barliq ichki mesillirini birterep qilish huquqigha ige, ... Ular bashqa milletler bilen fediratik munasiwet ornutush waki pütünley bölünüp chiqish huquqighaige" dep otturigha qoyghan. mahiyet jehette bu, eyni chaghda Xitay kommunistik partiyesining Sherqiy türkistan, Tibet we mongghulistan rayonlirining mustemlike astidiki tupraq ikenlikini ochuq etirap qilghanliqi hisaplinatti.

1936 _yili 8 _ ayda Xitay kommunistik partiyisi bayanat élan qilip" "Junggo kommunistik partiyisi, milletlerning özteqdirini özi belgilishini we ajiz kichik milletlerning özlirining musteqil dölitini we hökümitini qurushini teshebbus qilidu" dep yene bir qétim jakalighan.
Emma, Xitay kommunistlirining herbiy küchi we tesiri zorayghansiri, ularning milletler mesilisi heqqidiki pozitsiyesidimu özgürüsh yüz bérishke bashlighan.

1947 – yili Yen‘ande chaqirghan Xitay kommnunistik partiyesining 7 – nöwetlik qurultiyida, eslidiki telebbuzini biraqla özgertip, azsanliq milletlerning musteqilliqini étirap qilmaydighanliqini, peqetla ularning Xitay téritoriysi ichide özini özi idare qilishigha ruhset qilidighanliqini bayan qilghan, emma yenila sowet ittipaqi tüsini alghan fediratik sestimidin waz kechmigen, 1949 – yilining ahirigha kélip, Xitay kompartiyesi gomindang hakimiyitini tel – töküs aghdurup tashlighandin keyin, < junghua xelq jumhuriyiti > ni élan qilish harpisida, yeni, 49 – yili 9 – ayning 29 – küni chaqirilghan tunji nöwetlik memliketlik siyasi meslihet kengishi > yighinida, ilgiri az sanliq milletler heqqide bergen wediliridin tamamen yeniwélip, fediral tüsni alghan jumhuriyet qurmaydighanliqini, az sanliq milletler rayonlirida peqetla milliy téritoriyélik aptonom organlarni tesis qilishqila bolidighanliqini élan qilghan, Ehmetjan qasimi bashchiliqidiki Sherqiy türkistan wekilliri mana mushu qetimliq siyasi kengesh yighinigha qatnishish üchün yolgha chiqip, bilinmigen seweplerdin qazagha uchrap wapat bolghan idi.

Xitay kommunistik partiyesi, < junghua xelq jumhuriyiti > ni élan qilishtin ikki kün burun, yeni, 49 – yili 9 – ayning 29 – küni, Xitay xelq siyasi meslihet kengishining tunji nöwetlik yighinini chaqirip, bu yighinda, Xitay xelq jumhuriyitining asasi qanun tüsini alghan, < junggo siyasi meslihet kengishining tüp nizami > ni élan qildi. Sherqiy türkistan we Tibet wekilliri qatnashmighan bu qetimqi yighinda élan qilinghan nizamning 51 – maddisida, < herqaysi azsanliq milletler toplushup olturaqlashqan rayonlarda, milliy téritoriyélik aptonomiye yolgha qoyulushi kerek, milletlerning ahalisining az – köplikige yaki téritoriyesining chong – kichiklikige qarap, türlük milletlerning aptonom organliri tesis qilinidu, herqaysi milletler ariliship olturaqlashqan jaylar we milliy aptonom rayonlardiki yerlik hakimiyet organlirida, herqaysi milletlerning muwapiq derijide wekili bolushi kerek > dep körsütülgen, shundaqla, yuqarqi nizamning 52 – maddisida yene, < junghua xelq jumhuriyiti chegrisi ichidiki herqaysi azsanliq milletler, döletning birtutash herbiy tüzümige asasen, xelq azatliq armiyesige qatnishidu hem yerlik xelq amanliq saqlash qisimlirini qurup chiqidu > dep körsütülgen. Gerche bu nizamda, kelgüside tesis qilinidighan milliy téritoriyélik aptonom jaylarning Junghua xelq jumhuriyitining ayrilmas bir parchisi ikenliki tekitlenmigen bolsimu, emma, Xitay kompartiyesi, milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini etirap qilmaydighanliqini, özliri otturigha qoyghan < aptonom rayon > din bashqa hechbir teklip yaki shertni qobul qilmaydighanliqini ochuqche ipade qilghan idi. Gerche azsanliq millet rayonlirida < milliy téritoriyélik aptonom organlarni tesis qilish > heqqidiki bu qarar, atalmish < memliketlik siyasi meslihet kengishi yighini > da élinghan bolsimu, emma, bu meslihetke Tibet we Sherqiy Türkistan xelqlirining wekilliri qatnashmighan, Xitay kompartiyesimu ulardin hechbir meslihet yaki pikir almighan, hetta < aptonom rayon > digen bu uqum heqqide qilche izahatmu bermigen idi.

10 – ayning 1 – küni Junghua xelq jumhuriyiti élan qilinghanda, Tibet we Sherqiy Türkistan téxi Xitay kommunistlirining tajawuzigha uchrimighan bolup, Tibet musteqil halda özini özi idare qiliwatqan, Sherqiy Türkistan bolsa yerim mustemlike halette, yeni, Sherqiy Türkistanning bir qismi 3 wilayet hökümitining bashqurushida, yene bir qismi gömindang wekillikidiki mustemlikichi küchlerning hökümiranliqi astida idi. Eger Xitay kommunistliri ilgiri azsanliq milletlerge bergen wediliride turghan bolsa idi, u halda, markisizimliq millet neziriyisining tup yetekchi idiyesi hisaplanghan < milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqigha hörmet qilish > digen pirinsipqa emel qilip, manju impiratorluqining Sherqiy Türkistandiki warischiliri hisaplanghan gomindang qisimlirini bu rayondin chekindürüp, Xinjing ölkilik hökümetni tarqitip, pütün Sherqiy Türkistan rayonining konturolliqini 3 wilayet hökümitige tapshurushi lazim idi, emma, Xitay kommunistliri hakimiyetni qoligha éliwélipla kotini yüzige chaplap, Sherqiy Türkistanda mewjut bolup turiwatqan gomindang mustemlikichiliri bilen til biriktürüp, Sherqiy Türkistan rayonini ishghal qilishqa aldirap ketti, Xitay kommunistliri, özlirige teslim bolghan Burhan shehidi bilen geniral Taosiyüning esli hoqoqini saqlap qélish bilen birge, junghua xelq jumhuriyiti qurulup 10 kün ötmey, yeni 49 – yili 10 – ayning 12 – küni Xitay xelq azatliq armiyesi Sherqiy Türkistangha tajawuz qilip kirdi we 50 – yili 1 – ayning 20 – künigiche Sherqiy Türkistanni tamamen ishghal qilip boldi. xelq azatliq armiyesi buning bilenla tohtap qalmidi, ular Sherqiy Türkistanni ishghal qilishni tamamlap birqanche aydin keyinla, yeni 50 – yili 3 – ayda bir razwitka qismini Sherqiy Türkistan arqiliq Tibet rayonigha mehpi iwetip, shepe chiqarmayla Tibetning shimalidiki Rituzong nahiyesini ishghal qiliwaldi, gercher Tibet hökümiti buninggha qattiq naraziliq bildürgen bolsimu, emma, Xitayning bu razwitka etriti Tibettin chekinmey, xelq azatliq armiyesining Tibetni omomiy yüzlük isghal qilishigha masliship bérish üchün peyt kütüp yetiwaldi.

Xitay kommunistliri Sherqiy Türkistangha tajawuz qilip kirgen cheghida, ehmetjan qasimilarning wapatidin keyin 3 wilayet hökümitining asasliq rehbirige aylanghan Seypidin Ezizini < Dölet qurush murasimigha qatnishish > digen bahane bilen beyjinggha apiriwélip, téxi qayturmighan idi. Xitay kommunistlirining Sherqiy Türkistanni ishghal qilghandin keyin, Burunqi mustemlikichilerning qorchaq wekili Burhan shehidini yene ölkilik hökümetning reyisi, we burunqi mustemlikichi gomindang armiyesining genirali Taosiyüni ishghaliyetchi armiyening muawin bash qomandani qilip teyinligenlikimu, kommunistik hakimiyetning burunqi mustemlikichi küchlerning izigha warisliq qilghanliqining roshen ipadisi idi.

Xitay xelq azatliq armiyesining Sherqiy Türkistan xelqining iradisige hilap halda mejburi élip barghan bu ishghal herikiti, mahiyette bolsa Xitay kompartiyesining manju impiratorluqining impiriyalistik idiyesige warisliq qilghanliqining roshen ipadisi idi. 1921 – yili qurulghinidin tartip taki 40 – yillarning ahirigha qeder, Manju impiratorluqini Xitay millitinimu öz ichige alghan bashqa milletlerni mustemlike qilip ezgen impiriyalistik küch dep eyiplep kelgen we Sherqiy Türkistan, Tibet, ichki mongghulistan xelqlirining Xitaydin bölünüp chiqip, özlirining musteqil dölitini qurup chiqishini qollaydighanliqini tekitlep kelgen Xitay kommunistliri, Sherqiy Türkistan, Tibet qatarliq azsanliq millet rayonlirini qoral küchi arqiliq ishghal qiliwalghandin keyin, özlirining impiriyalizimgha warisliq qilghanliqini yoshurush we aqlash üchün, 360 giradus burulush yasap, manju impiratorluqini mahtap kökke kötürüshke bashlidi.

Mesilen, Xitay kommunistlirining pishiwasi we kommunistik Xitay dölitining tunji bash ministiri Ju enley, 1957 – yili 3 – ayning 25 – küni Xitay xelq siyasi meslihet kengishining 2 – nöwetlik omomiy yighinida qilghan sözide : < azsanliq milletler, henzular rayonigha tajawuz qilghandin keyin, obiktip jehettin henzulargha bolghan tesiride yahshi tereplirimu bolghan, mesilen, manjular peqetla nechche yüz noposqa ige, emma u qurghan ching sulalisi Junggogha 200 nechche yil hökümiranliq qildi, bu, ularning bingsi bar millet ikenlikini körsütidu, heqiqeten kishini qayil qilidu, bügün dölitimizning heritisining bunchiwala keng bolushimu, eneshu ching sulalisining mirasidin ibaret, hazir dölitimizning zimini keng, bayliqi mol, noposi köp, etirap qilishimiz lazimki, buningda ching sulalisining töhpisi bar, ching sulalisining bezi siyasetliriningmu xelqimizge paydisi bar ... > dep körsetken idi.

49 – yili Xitay xelq jumhuriyiti qurulghandin keyin, az sanliq millet rayonliri ichide Xitay kommunistlirini endishige séliwatqan rayon – Tibet we Sherqiy Türkistan bolup, dalay lama bashchiliqidiki Tibet hökümiti we ehmetjan qasim bashchiliqidiki 3 wilayet hökümiti, Xitay kommunistlirining bu ikki rayonda mustemlikichilik siyasitini tez sürette rawan ijra qilishigha pütlikashangliq qiliwatqan asasliq amillar idi, chünki Xitay kommunistliri shu rayon xelqlirige wekillik qiliwatqan bu ikki yerlik hökümetning < aptonomiye > ni qet’i ret qilidighanliqini biletti, shundaqla Xitay kompartiyesi kelgüside bu ikki rayonda qurulidighan atalmish < aptonom rayon > larningmu bu ikki yerlik hökümet asasida qurulishini halimaytti, chünki ularni konturol qilalmaydighanliqini hes qilghan idi. Xitay merkizi hökümitining könglide qurmaqchi bolghan < aptonom rayon > ni, asasliq rehberliri merkizi hökümet teripidin teyinlengen, merkizi hökümetke shertsiz itaet qilidighan, artuqche heq – hoqoq telep qilmaydighan we salahiyiti Xitayning adettiki ölkiliridin halqip ketmigen bir < aptonom rayon > sheklidin ibaret idi. Shunga Xitay hökümiti bu rayonlarda derhal < aptonom rayon > qurushqa aldirap ketmey, aldi bilen, közge qadalghan mih dep qaralghan Tibet hökümiti bilen Sherqiy Türkistandiki 3 wilayet hökümitini yoqutushqa we Xitay hökümitining kütkinidek itaetmen bir < aptonom rayon > ning qurulushigha qarshi chiqish ehtimali bolghan milliy küchlerni tazilashqa kirishti.

Sherqiy Türkistan rayonini élip eytsaq, eyni chaghda, 3 wilayet hökümitining Ehmetjan qasimi bashchiliqidiki asasliq rehberlirining tuyuqsiz < qaza > qilishi, Xitay kommunistlirining ishini zor derijide qolaylashturghan bolsimu, emma, 30 nechche ming kishilik 3 wilayet armiyesi we 3 wilayet hökümiti etrapigha toplanghan minglighan wetenperwer uyghur ziyaliliri Xitay hakimiyiti üchün zor tehdit idi. Gerche Xitay xelq azatliq armiyesi 49 – yili 10 – ayning 20 – küni ürümchini ishghal qilghan bolsimu, emma, ili rayonigha yeqin yoliyalmighan idi, chünki,3 wilayet hökümiti Xitay qisimlirining shimali rayonlargha kirishini cheklep qoyghan idi.

Kommunist Xitayning tunji dölet reyisi Maozedung, 1949 – yili 12 – ayda, gherbi shimaldiki azsanliq milletler hizmiti heqqide qol astidikilerge bergen yolyoruqida, < siler shuninggha diqqet qilishinglar kerekki, milletler mesilisini üzül – kesil hel qilish üchün, milliy eksilinqilapchilarni tel – töküs yetim qaldurush kerek, azsanliq milletlerdin bolghan zor bir türküm partiyilik kadir bolmay turup buni emelge ashurush mumkin emes > dep körsetken bolup, uning bu yerde < milliy eksilinqilapchilar > digini, del 3 wilayet hökümiti we Sherqiy Türkistan xelqining öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini telep qilip turiwatqan herqaysi sahelerdiki milliy küchler idi, Maozedungning, < milletler mesilisini üzül – kesil hel qilish > digini, tüp menidin eytqanda, Sherqiy Türkistan, Tibet qatarliq milliy rayonlarni junghua xelq jumhuriyitining ayrilmas bir parchisi haligha keltürüsh we bu rayon xelqlirining musteqilliq qarishini tamamen yoqutup, ularni junghua xelq jumhuriyitining normal gerejdanigha aylandurushtin ibaret idi. Maozedungning yuqarqi sözliridin yene, kommunist Xitay hökümitining eyni chaghda Sherqiy Türkistan xelqining iradisige wekillik qiliwatqan asasliq milliy küch hisaplanghan 3 wilayet hökümitini we uning qollighuchilirini yetim qaldurush we parchilash üchün, < azsanliq millet kadirliri > digen namda yerliklerdin özlirige sadiq yengi bir küch teshkillep chiqishqa alahide ehmiyet bergenliki we kelgüside qurulmaqchi bolghan < aptonom rayon > ni mana shu < azsanliq milletlerdin bolghan partiyiwilik kadirlar > ni asas qilghan halda qurup chiqishni pilanlighanliqi ochuqche körülmekte. Xitay kommunistlirining, Sherqiy Türkistanni ishghal qilghan 49 – yili 10 – aydin, taki < aptonom rayon > qurulghiche bolghan 55 – yili 10 – ayghiche bolghan mezgil ichide Sherqiy Türkistanda yürgüzgen bir qatar siyasetliri, ularning Maozedungning yuqarqi yolyoriqigha parallil halda pilanliq halda heriket élip barghanliqini körsetmekte.

49 – yili 10 – ayda hakimiyet beshigha chiqqan Xitay kommunistik partiyersi, gerche azsanliq millet rayonlirida milliy téritoriyélik aptonomiyeni yolgha qoyidighanliqini élan qilghan bolsimu, emma, Sherqiy Türkistan rayonida qurulidighan aptonom organning, bu rayondiki yerlik xelqning heqiqiy wekili hisaplanghan 3 wilayet hökümiti asasida turghuzulushini halimaytti, chünki kommunist hakimiyetning könglide qurmaqchi bolghan < aptonom rayon > i, merkizi hökümetke mutleq yosunda itaet qilidighan, rehberlik qurulmisi kompartiyege saqid kishilerdin teshkil tapqan, qanuniy salahiyet we imtiyaz jehette Xitayning adettiki ölkiliridin halqip ketmigen we Sherqiy Türkistanni < junghua xelq jumhuriyitining ayrilmas bir parchisi > dep tonuydighan bir < aptonom rayon > sheklidin ibaret idi. yene kélip 3 wilayet hökümiti < aptonom rayon > sheklige qarshi bolup, ular Xitaydin ayrilip chiqip musteqil dölet qurushni, yaki hech bolmighanda sowet ittipaqi tüsini alghan uyghuristan respoblikisini qurup chiqishni telep qilatti.

Shunga, 55 – yili 10 – ayning 1 – küni < Xinjiang Uyghur Aptonom Rayoni > qurulghangha qeder bolghan mezgil ichide, 3 wilayet hökümiti we milliy armiye tarqitiwetildi, ularning asasliq rehberliri türlük siyasi töhmetler bilen yoqutuldi, Xitay hakimiyitige qarshi bolghan pütün Milletchi küchler türlük siyasi zerbiler bilen singdürüldi.

Artuqche toxtalmisaqmu, Sherqiy Türkistanning Atalmish < Aptonom Rayon > qurulghandin taki bügüngiche bolghan omomiy weziyiti hemmimizge ayan. Xitay hakimiyitining Xelqimizge qarita yürgüziwatqan siyasiti mahiyet jehettin tipik bir mustemlikichilik siyasitidin ibaret bolup, buxil siyaset hech bir zaman özgergini yoq, Xitay hakimiyitining tüp meqsidi, Sherqiy Türkistan Xelqini atsimilatsiye qilip yoqutup, bu göher ziminni özlirining menggülük tupriqigha aylanduruwélishtin ibaret, halas !

2006 – yili 8 – ayning 27 – küni
Germaniye - München
.