Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizining bayanati:

Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistangha Köchmen Yötkesh Herikitini Jiddileshtürüsh Arqiliq, Milliy Toqunushlarning Téximu Küchüyishige Zémin Hazirlimaqta

Xunddi dunya jaametchilikige melum bolup kelginidek, nöwette Sherqiy Türkistanda kündin – künge küchüyüp beriwatqan milliy ziddiyet we toqunushlarning barliqqa kélishige sewepchi boluwatqan eng mohim amillarning biri – Xitay kommunist hakimiyitining Sherqiy Türkistangha keng kölemde Xitay köchmini yötkesh siyasitidin ibaret, chünki Xitay merkizi hökümitining bu mustemlikichilik siyasiti, yerlik xelqning siyasi, iqtisadi we herqaysi jehetlerdiki menpeetlirini éghir derijide dehilterüzge uchratmaqta, shundaqla ularning Milliy we Diniy mewjutluqi üchün jiddi xewip élip kelmekte.

Gerche Sherqiy Türkistan xelqi Kommunist Xitay hakimiyitining Köchmen yötkesh siyasitige taki 1949 – yilidin buyan izchil türde naraziliq bildürüp kelgen bolsimu, emma Xitay hakimiyiti yerlik xelqning buxil naraziliqlirini hech bir zaman nezirige alghini yoq, eksiche Xitay köchmini yötkesh siyasitini yildin – yilgha, kündin – künge kücheytip kelmekte.

Mesilen, Xitay hökümiti teripidin bashquruliwatqan < Tianshan Axbarat Tori > da 8 – ayning 22 – küni elan qilinghan bir xewerde körsütülishiche, Xitay hökümiti, 9 – ayning 5 – künige qeder Xitayning Chungqing rayonidin 100 ming Xitayni Sherqiy Türkistangha yötkep kélinip, ularni yuquri maash bilen atalmish < ishlepchiqirish qurulush Bingtüenni > ning paxta yighiwélish ishlirigha sélishni pilanlighan we tunji türkümdiki 1626 neper Xitay köchminini toshughan poyiz 8 – ayning 21 – küni Ürümchige yétip kelgen. Bu Xitaylar hökümet teripidin teshkillik halda < Bingtuan > ning herqaysi dewiziyélirige orunlashturulghan.

Sherqiy Türkistanning herqaysi rayonlirida Uyghurlar arisidiki ishsizliq nisbiti shiddet bilen örlewatqan, herqaysi nahiyilerdiki medikar bazarliri ish izdep yürgen uyghur dehqanliri bilen tolup tashqan bügünki künde, Xitay hökümitining ikki heptige yetmigen qisqighina waqit ichide 100 ming Xitay emgek küchi yötkeshtin ibaret bu pilani, Sherqiy Türkistandiki yerlik xelq ichide hem naraziliq, hem qattiq ensizlik peyda qilmaqta.

Yuqarqi xewerde körsütülishiche, hökümet terep yengi yötkep kélinidighan 100 ming Xitayning her birining ayliq ish heqqini 1000 yüen qilip bekitken, bu, her bir Uyghur dehqannning texminen bir yilliq kirimidin ibaret.

Xitay hökümitining,< chong gherbiy shimalni echish > digen niqap bilen, yiligha nechche 10 minglap Xitay köchminini Uyghur rayonigha yötkep kélip yerleshtüriwatqanliqi we Xitayning herqaysi ölkiliride teshwiqat ponkutliri qurup, Xitay puhralirini bu rayongha kélip xizmet qilishqa righbetlendüriwatqanliqi hemmige ayan. Xitay hökümitimu Xitay köchmenliri üchün siyasi, iqtisadi jehette türlük etibar berish siyasetlirini tüzüp chiqip, ularning Sherqiy türkistanda ömür boyi yerliship qélishqa righbetlendürüp kelmekte. Epsuski, birqanche yildin buyan Uyghur diyarida adettiki kishiler uyaqta tursun, hetta herqaysi ali mekteplerni püttürgen yash Uyghur ziyaliliriningmu xizmet tapalmay jemiyette qeqindi – soqundi bolup yüriwatqanliqi, Uyghur rayonidiki asasliq ijtimayi mesililerning biri bolup kelmekte.

Hökümet dayirliri ularni ishqa almasliqta, < henzuchini ponni bilmeydu > weyaki < bosh orun yoq, shitatimiz toshup ketti > digendek bahanilarni körsütüp kelmekte, hetta hazir tereqqi qilip, ochuq – ashkare halda, < Uyghur almaymiz > deydighan derijige bérip yetken, emma Xitay köchmenlirining héch bir tosalghugha uchrimay bimalal ishqa orunlushup kéliwatqanliqi, bu seweptin hazir Uyghur diyaridiki idare – jemiyetlerde ishlawatqanlarning mutleq köp qismining Xitaylardin teshkil tapqanliqi melum, yéngilirini ishqa élish uyaqta tursun, hetta Xitay hakimiyiti < Xiagang > deydighan birnimni oydurup chiqirip, idare – jemiyetlerde uzun yillardin buyan ishlewatqan Uyghur iqtisas igilirinimu türlük sewepler bilen xizmet ornidin qaldurup, ularning yerini Xitaylar bilen toldurup kelmekte.

Xitay hakimiyitining 90 yillarning axirliridin etibaren yéngi pirinsiplarni tüzüp chiqip, ishqa élinidighan yash Uyghur ziyalilirigha nisbetenmu nahayiti éghir shertlerni qoyup kéliwatqanliqi körülmekte.

Xitay hökümitining statiskilirida, Sherqiy Türkistan, kishi béshigha toghra kélidighan kirim jehette 1990 – yilidin buyan Xitay boyiche eng ahirida turup kelmekte we < Xitay boyiche eng namrat 100 nahiye > ning 20 ge yéqinraqi Sherqiy Türkistanning jenobi rayonlirida mewjut bolup turmaqta. Gerche Sherqiy Türkistan néfit, tebi’i gaz, ashliq, pahta ... qatarliq mehsulatlarni ishlepchiqirish jehette Xitay boyiche aldinqi qatarda tutup kelgen bolsimu, emma Sherqiy Türkistan helqining mutleq köp qismini teshkil qilghan Uygur déhqanlirining iqtisadi kirimida héchbir éshish körülgini yoq, eksiche yildin – yilgha töwenlep barmaqta.

hemmige melum bolghinidek, Sherqiy Türkistan 1955 – yilidin buyan Xitay hökümiti teripidin < Xinjiang Uyghur Aptonom Rayoni > dep atap kélinmekte we Xitay hökümiti teripidin chiqirilghan < milliy teritoriyélik aptonomiye qanuni > ning 22 – we 23 – maddilirida eynen mundaq diyilgen:
< Türlük tedbirlerni qollunup, yerlik milletler ichidin zor miqdarda her derijilik kadirlarni, türlük pen – tehnika, igilik bashqurush qatarliq kespiy iqtisas igiliri we texnika ishchilirini terbiyilep chiqish kérek ... >
< milliy aptonom jaylardiki aptonomiyilik organlar alahide tedbir qollunup, her az sanliq milletlerdin bolghan derijilik kadir we türlük kespiy texnik xadimlarning aptonom jaylardiki türlük qurulush xizmetlirige qatnishishigha ilham bérishi we ulargha atibar bérishi lazim;
Aptonom jaylardiki karxana we idare – jemiyetler hadim qobul qilghanda, aldi bilen azsanliq milletlerge etibar bérishi, hemde yéza we charwichiliq rayonliridiki azsanliq milletler ichidin qobul qilishqa ehmiyet bérishi kérek >

epsuski kommunist Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanni Xitay köchmenlirining jennet makanigha aylandurush, yerliklerni bolsa horlash we chetke qeqish arqiliq, özi chiqarghan yuqarqi qanunni özi ayaq – asti qilip kelmekte.

1949 – yili kommunist Xitay Sherqiy Türkistanni ishghal qilishtin burun, bu rayondiki Xitay köchmenlirining omomi sani eskerlerni qoshqanda aran 291 ming idi, bügün bolsa köpüyüp 7 milyon 711 minggha bérip yetti we bu köchmenler Xitay hakimiyitining biwaste qollishi arqisida Sherqiy Türkistan xelqining tüp menpeetlirige éghir derijide ziyan sélip kelmekte.

Eger Xitay hakimiyiti Sherqiy Türkistangha köchmen yötkesh siyasitini derhal toxtatmighan teqdirde, Sherqiy Türkistanda xuddi ilgirikige oxshashla téximu éghir pajieler meydangha kélishi mumkin we bunung mesuliyiti pütünley Xitay hakimiyitining zimmiside !

Abdujelil Qaraqash

< Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi > ning reyisi
2006 – yili 8 – ayning 24 - küni .