Uyghur Mekteplirige Oqutquchi Yétishmesliktiki Heqqiqi Seweb Néme?

2006.07.14 RFA

2003 – yili 13 - séntebir küni korlidiki melum mekteptiki Uyghur oqughuchilar Xitayche ders almaqta. AFP

Uyghur aptonom rayonluq maarip nazaritidin igilinishiche, Uyghur élidiki yéza - qishlaqlarni asas qilghan ottura hem bashlanghuch mekteplerge jemiyettin oqutquchi teklip qilishqa tizimlitish 7 - iyul küni axirlashqan bolup, oqutquchiliqqa tizimlatqanlar 18 mingdin ashqan. Bu qétim qobul qilinidighan san jemi 1595 bolup, démek her 10 kishi bir oqutquchiliq ornini talishidiken.

Maarip nazaritining höjjitidin ashkarilinishiche, oqutquchi qobul qilish imtihanigha tizimlatqanlarning ichide Uyghur élidin bashqa yene, Xitay ölkiliridin jemi 801 kishi tizimlatqan.

Bu qétimliq yéza‏- qshlaqlardiki ottura ‏- bashlanghuch mektep oqutquchiliqigha tizimlatqanlar ichide yene 224 neper doktorluq unwani alghanlar hemde 20 neper aspirantlar bar iken. Gerche bu tizimlatqanlarning ichide 31 xil millet barliqi déyilgen bolsimu, emma uning ichide Uyghurlarning qanchilik nisbetni igileydighanliqi élan qilinmidi.

Yenimu jiq oqutquchi qosh til maaripini kücheytish üchün qobul qilinmaqchi

Xitay hökümiti pilanida kéyinki besh yilda Uyghur élidiki yéza mekteplirige yene 7500 oqutquchini jemiyettin mushundaq usul arqiliq pilanliq qobul qilmaqchi iken.

- Bu sanlar Uyghur éli maaripining yeni bir qeder arqida saniliwatqan Uyghur yéza‏- Kent maaripining tereqqiy qiliwatqinini körsitemdu?
- Yaq.
- Mekteplerning sani köpeygechke oqutquchilarnimu köpeytmekchimu?
- Yaq.
- Undaqta yéza mektepliride oqughuchilar birdinla köpiyip kettimu?
- Yaq.
- Yéngidin bunche köp sandiki oqutquchilar qobul qilinsa, ilgiri maarip sépide xizmet qiliwatqan oqutquchilar qéni ?
- Chünki yézilardimu Uyghur mekteplirini Xitay mektepliri bilen birleshtürgendin kéyin Xitay tilida ders ötelmigenler shalliwétildi.

Mana bu melum yézidiki bashlanghuch mekteptin Xitay tilida ders ötelmeydu dégen seweb bilen munberdin qoghlanghan shundaq sansiz oqutquchilarning birining jawabi.

Uyghur yéza maaripida néme üchün oqutquchi yétishmeslik kélip chiqidu ? dégen témigha Xitay hökümiti élan qilghan mulahize xaraktérlik maqaliliride "Uyghur éli maaripining bolupmu yéza maaripining asasiy bosh, oqutquchilarning sapasi omumyüzlük töwen, Xitay tili sewiyisi ajiz, kespi sewiyisi cheklik, hazirqi maarip tereqqiyati hem sewiyisi bilen maslishalmidi" dégendek jümlilerni körimiz. Emma Uyghur ziyaliyliri bu seweblerge nisbi qaraydu. Ular Uyghur maaripida oqutquchi yétishmeslik mesilisini yenila Xitay hökümitining "qosh tilliq maarip" namida milliy maaripni Xitaychilashturush siyasiti keltürüp chiqarghanliqini ipadilimekte.

Biz Uyghur élide néme üchün oqutquchi yétishmey qaldi? dégen soalgha jawab tépish üchün Xitay hökümitining Uyghur éli maaripida yürgüzüwatqan jiddiy siyasetlirini tekitlep ötüshimizge toghra kélidu.

Xitaychilashturush maarip siyasiti we uning netijisi

Uyghur éli maarip nazaritining 2006yili 6 - ayning 26 - küni tarqatqan" aptonom rayonning az sanliq milletler qosh til maaripini kücheytish heqqidiki pikri" namliq ichki höjjitidin ashkarilinishiche, Xitay hökümiti Uyghur élining yéza- qishlaqlirida "qosh tilliq maaripni" kücheytish üchün 2006 - yilidin bashlap 2010 - yilighiche jemiy 430 milyon yüen meblegh ajratqan.

2000 - yilidin bashlap Xitay partiye we hökümet dairiliri Uyghur rayonida qosh tilliq maarip islahati namida élip bériwatqan maaripni Xitaychilashturush herikitini yenimu kücheytken. Yeni ular qosh tilliq maaripini zor küch bilen yolgha qoyush namidiki mexsus qarar mezmuni boyiche Xitay tili maaripini milliy bashlanghuch mekteplerning birinchi yilliqidin bashlidi, yeni barliq asasliq ders we tebiiy pen derslirini Xitayche oqutush, uninggha qoshumche ana til dersi namida Uyghur yaki bashqa az sanliq millet til edebiyat dersini kirgüzüshtek, hazirqi milliy maarip endizisige chong üzgirish kirgüzdi.

Yeni Uyghur élidiki aliy mekteplerde barliq asasliq dersler Xitaychilashturulghandin kéyin, Uyghur élidiki barliq Uyghur bashlanghuch ‏- Ottura mektepler -2005 Yilining axirighiche Xitay mektepliri bilen birleshtürüwitish qararini aldi.

Xitay kommunistik partiyisining Uyghur rayonigha qoyghan sékrétari wang léchuen qosh tilliq maaripni kücheytish heqqide sözlep" bundin kéyin qosh til bilmigenler oqutquchi bolmaydu " dep qattiq pozitsiye bilen tekitlidi.

Buning bilen teng barliq az sanliq millet oqutquchilirigha qosh tilliq bolush telipi qoyulup "oqutquchiliq layaqet kinishkisi" bolmighanlarning oqutquchiliq qilish salahiyiti bolmaydu dep bu kinishkige érishish üchün barliq oqutquchilarning kespi sewiye imtihanidin bashqa, Xitay tili sewiye imtihanining yuqiri derijiliridin ötishi shert qilindi. Buning bilen Uyghur milliy maarip sépide xizmet qilip kéliwatqan sansiz tejribilik oqutquchilar maarip sépidin ayrilishqa mejbur boldi. Epsus bu özgirishler qandaqtur Uyghur milliy maaripigha tereqqiyatlar élip kelmestin peqet uni yenimu Xitaychilishishqa qarap dawalghudi.

Uyghur milliy maaripi sépidiki oqutquchilar shallinish bilen teng siyasiy bésimgha duch keldi

Xitay hökümiti milliy maaripta zor özgirish yasash bilen teng diqqiti noqul maaripqila emes, belki Uyghur maarip sahesining muqimliqigha qaratti. Chünki yéqinqi yillardin buyan Uyghur milliy maaripini shiddet bilen Xitaychilashturush Uyghurlarda bolupmu Uyghur maaripchilarda naraziliqlarni peyda qilghan idi, Xitay hökümiti Uyghur éli maaripining muqimliqidin endishe tuydi.

Xitay hökümiti Uyghur élide qosh tilliq maaripi namida élip bériwatqan milliy maaripni Xitaychilashturush siyasitining tosalghusiz ongushluq élip bérilishi üchün, 2004 yili öktebirde Uyghur élidiki her qaysi derijilik maarip idare bashliqliri we partkom sékritarlirini yighip mexsus kurs achti. Kurstantlargha maarip saheside siyasiy muqimliqni saqlashta hoshyarliqni kücheytishni, milliy bölgünchilikke qarshi turushni eng asasliq xizmet süpitide tutushni tekitlidi.

Nöwette Uyghur éli maarip sahesidiki oqutquchi, xizmetchiler we oqughuchilar sani 4 milyon 600 mingdin artuq bolup, pütün Uyghur éli nopusining töttin birini igileydu. Shunga Xitay hökümiti bu zor ziyaliylar sépining muqimliqini saqlashni Uyghur élining muqimliqini saqlashning asasi dep tonidi.

2004 - yil séntebirde yéngi oqush mewsumi bashlinishi bilen, Uyghur élidiki Xitay partkom muawin sékrétari nur bekri Uyghur oqughuchilargha wetenperwerlik, milletler ittipaqliqini kücheytish, milliy bölgünchilikke qarshi turush idiyiwi terbiyisini kücheytish heqqide arqa ‏- arqidin söz qildi.

Uzun ötmeyla barliq bashlanghuch we ottura mektep dersliklirige Xitay tüzgen atalmish shinjang tarixi dersini kirgüzüp, mexsus derslik arqiliq Uyghur balilirini kichikidin tartip Xitayni ana wetinim déyishke, Uyghur diyarini Xitayning ezeldin ayrilmas bir qismi bolghan shinjang dep tonushqa ögetti.

Qosh tilliq maarip yesli maaripighiche kéngeytildi

Nöwette qosh tilliq maarip siyasiti Uyghur élining 56 nahiye, 543 yéza‏ - Kentlerdiki 1009 mektepte ijra qiliniwatqan bolup, hazirghiche 6456neper oqutquchi qosh til maaripini kücheytish üchün qobul qilinghan. Emma qanchilik sandiki milliy oqutquchilarning ishtin boshutulghanliqi heqqidiki sanliq melumatlar qetiy mexpi tutulmaqta. Nöwette emdi Xitay hökümiti maaripni Xitaychilashturushni baghcha baliliridin bashlimaqta. Nöwette Uyghur élining 56 nahiyisidiki baghchilarda balilar sani 250 mingdin artuq bolup, qosh til oqutushi üchün 6456 neper oqutquchi qobul qilinghan.

Xitay hökümiti bir qanche yildin buyan Uyghur élidiki ottura - Bashlanghuch mekteplerge Xitay tilida ders béridighan oqutquchi yétishmeydu dep Xitay ölkiliridinmu oqutquchilarni teklip qilmaqta. Mana bulardin néme üchün Uyghur élining yéza maaripida oqutquchi yétishmeslik kélip chiqiwatqanliqigha jawab tapalisaq kérek.

Nöwette maarip nazaritining, yéza- kent mekteplirige Uyghur élidinla emes belki pütün Xitay boyiche jemiyettin oqutquchi qobul qiliwatqanliqi Xitay hökümitining Uyghur milliy maaripini asta -Asta Xitayche oqutushqa yüzlendürüshige narazi boluwatqan Uyghurlarning naraziliqini téximu ashurmaqta. (Gülchéhre)