Hunlar Diyaridiki Unutulmas Künler

( < ETIC – Uyghur Tetchichat Merkizi > ning mesul hadimliridin Enwer ependining Wingiriye ziyaritidin alghan tesiratliri )

Dunya Hunlar qurultiyining teklipige asasen, ETIC – Uyghur Tetchichat Merkizi > terpidin teshkinlengen 5 kishilik wekiller ömiki, reisi Perhat Muhammidining yitekchilikide 6-ayning 2-künidin bashlap Romaniyeda öküzilidighan dunya Hunlar qurultiyi we bu qurultayni tebriklesh üchün Winggiriyening Dabash shehiride xatirlinidighan pa'aliyetke qantishish üchün 1 - iyun Germanyening München shehiridin yolgha chiqti.

6-ayning 2-küni seherde bu ömek ikkige bölünüp, Perhat Muhammet bashchilikidiki 3 kishi Romaniyede ötkizilidighan dunya Hunlar qurultiyigha qatnishish üchün yolgha chikti. Anwar ependi bilen Gheni ependi Winggiriyening paytexti Budapesttin 50 km yiraqliqtiki Dadash shehiride Romaniyede ötkizilidigan dunya Hunlar qurultiyini qutluqlash pa'aliyiti we Hunlar eneniwi mediniyet-senet pa'aliyitige qatnashti.

Biz 6 - ayning 2 - küni chüshtin burun Winggiriyening Badash shehirige yétip barduq. Sheherge kirish éghizida bizni kütüp turghan Dabash shehirining sheher bashliqi Sanfofir Yanus ependi we uning hemraliri bizni qizghin kütiwaldi, Biz Englis tilida sözleshtuq. Söhpet jeryanida sheher bashliqi Sanfofir Yanus ependi özining Uyghurlarni tunji qétim köriwatqanliqini Uyghurlargha bekmu kizikidighanlikini ipadilep, Uyghurlarning yéqinqi yillardiki siyasi tarixi, örüp-adet, mediniyet qatarliq jehetlerde nurghun suwallarni soridi. Men Uyghurlarning tarixi, örüp-adet, dinniy-itikat ham Uyghur diyariningjughrapiyelik orunlishishi, sitratigeyilik orni, yer bayliqi, tagh tizmiliri qatarliq mol tebiy ewzelliklirini tepsiliy tunushturup kélip, Uyghur diyarida hazir yüz bériwatqan bolupmu yéqinqi 50 yil mabeynida biz Uyghurlarning irqi kemsitish, dinniy-itiqad, ma'arip, örüp-adet jehette Xitay kommonistik hökümiti teripidin qattiq basturushqa we yoqutishqa dush kelgenlik pa'ajielerni nuqtuluq tunushturush bilen birge bolupmu yéqinqi yillardin bashlap ana tilning chekliniwatqanliqi, pilanliq tughut siyasitining, ayallarning jismaniy we rohiy dunyasigha zor balayi apetlerni élip kéliwatkandek ehwallarni janlik misallar bilen alahide otturgha koydum. Bu söybet 3 saattin artuk dawamlashti. Söhpetke shu yerlik bir kisim ahparat wastilirining muhbirlirimu qatnashti.

Shu yer wahti saat 5 te biz Dabash shehirining chung qulubida ötküzilgen Hunlarning eneniwi we tarixi örüp-adet , senet bayrimigha qatnashtuq. Zaal ichi Hunlarning qedimiy tarixi, Hun impiriyisi dewridiki mediniyet, turalghu, kiyim-kichek,, yimek-ichmek qatarliq mediniyti eks etturulgen modullar, may boyaq resim, tarixtiki bayrakliri, tarixi shehislerning, kehriman tunushturulghan süretler zaal ichigha isilghan bolup, paaliyet qatnashchilirimu özlirining tarixi eneniwi kiyimlirini kiyishken bolup, körguchige bel tasmiliri bilen asqan shemsherliri batur Uyghur oglanlirini esletse, bir kisim kiyimliri Türklerni we bir kisim kiyimliri Qazaqlarni eslitip ularning bir pütün gewdisidin Türk milletlirining hamma iznalirini tapkili bolatti.
Senenchilerning nahsha ahangliri Uyghur xelq nahshilirigha ohshisa, musika odaliri monggularning musikkisigha ohshap kitetti. Eger bu sorungha Türk qénidiki birer millet ishtirak qilip qalsa özini öz xelq ichide yashawatkandek his qilidu elwette. Paaliyettiki kishilerning chirayliri bolsa sizge ezeldin tunush bolghan illik chiraylirini eslitidu. Xelq nahsha musikilirining ewjige chiqishi bilen birge hayajangha tolghan paaliyet qatnashchiliri Hun tarixi bayraklirini lepilditishke bashlidi. SHu dekkide yene bir sheher bashliki Zoltan Kösseygi ependi mendin "Silerning bayriqinglar qandaq?" dep soridi.

"Bizning bayriqimiz ay yultuzluq kök bayraq. Eslide bayriqimizni élip kelgen iduq, Biraq Xitay döliti bilen Winggiriye dölitining diplomatiye munasiwiti chiqish nuxtisidin silerni bi'ep orungha chüshürüp qoymasliq üchün otturgha chiqarmighan." didim, u tebiy haldila:" Hun döwliti Uyghurlarningmu döwliti, bu silerning ailenglarga oxshash, özenglerning bayriqini özenglerning döwlitide chiqiralmisanglar bu qaysi mentiqige yatidu?" dédi. Men hayajanlanganlikimdin közlirimdin issiq yashning chikip ketkinini zezmey kaptimen. Men shu dekike ichidila bayriqimizni chikardim-de barche küchüm bilen huddiy bashqilar kormey qalarmu digen endishe ichide igiz köterdim.

Allahning kudirtining ulughlikiga karang mening niytimni biliwalghandek nedindur igiz boyluk uzun igiz qoldin birsi kélip qolumdiki bayraqini téximu igiz köterdi.
Me shu minutlarda özemni nahaytimu bexitlik hés qildim. bayriqimizgha qarap, mushu ay yultuzluq bayriqimiz üchün issik kanlirini tökken ashu kehrimanlirimizga bolgan hörmütüm , ana wetinim, ana tuprukumga bolgan mehri-muhabbetim téximu ashti........... Zaal ichidiki 600din artuk paaliyetchiler we hetta kichik balilarghiche bizning bayrakni lepilditip köturüp chikti. SHu esnada sheher bashliki Zoltan Kösseygi ependi mikrafonni kolga élip bizning ötküzülgen söybitimizge asasen Uyghurlani tunushturdi ham meni sehnige chiqishqa tehlip qildi we nahayti tekellup bilen Uyghur tilida bir nechche éghiz söz qilip bérishimni telep qildi.

Men Aldi bilen özemni German tilida tunushturdum we qolumni koksümge élip turup salam berdim we Uyghur tilida "Essalamu Eleykum Hun qérindashlar. Men 10 000 kmlik yiraq diyardiki 25 million Uyghur helqining salimini silerge élip keldim, Silerning biz Uyghurlarni untup qalmighininglarni, bilidighininglargha, bizge mana mushundak sorun hazirlap bergininglarga köptin-köp rexmet!!!! Hun-Uyghur qérindash milletlerning dostliki téximu rawajlansun." dédim , sözüm ahirlishishi bilen zaal ichi güldüras alkish sadaliriga toldi.
3 - iyon saat 10da orunlashturush boyiche ikkinchi künidiki pa'aliyet bashlandi. Kélich-shemsher-duldulgha, qalqan bilen jabdunghan Hun eskerliri teklidi shah we hanish olturghan atlik mepining keynidin qoshun tartip sheherning asaslik kochiliridin ötüp belgilengen paaliyet meydanigha yetip keldi.

Keng ketken bu jimlik meydanigha kazaklarnigkige oxshap kétidighan jolmilar (kigiz öy) tikilgen,ot qalap kazanlar esilghan, birliri at chaptursa , birliri okya etiwatkan yene birliri qilichwazlik qiliwatatti. Bu menzirler ademge eyni chaghdiki jeng meydanlirini eslitetti.

Biz sheher bashliki Zoltan Gösselgining hemraliqida pa'aliyettin taza zok éliwatkinimizda bu sheherge 2 Uyghurning kelgenlikidin xewer tapqan Dabash shehirlik technick unvirsitining praffisori Kostolani Kiyola ependim biz bilen körishliki qilidu, uning alahide teklipi bilen technik unversititini ziyaret qilduk. Bu unvirsitit 150 yilgha yéqin tarixqa ige bolup kompiuter matimatika qatarliq 10 nechchehil kesip bolyiche englis, nimis ham Hun tilida ders ötush tusumidiki Winggiriyediki danglik unvirsititlarning birsi iken. Men mektep mudiri bilen Uyghurlardinmu oqutush tughrisida söz achqinimda u manga:" biz Uyghurlardin okughuchi qubul qilamaqchi bu türde siler biz bilen hemkarlashsanglar biz birqan tipidiki millet, men Uyghurlaning ötmushi we hazirqi ehwalini yahshi bilimen. Diniy éitiqadimizning oxshashmazliqi qérindash millet ikenligimizge tosalgu bolalmaydu. Biz Uyghurlarning mektipimizde oqup bilimlik Uyghurlardin bolup chiqishiga yardem qilaliganlikimizga pehirlinimiz." dédi. Men Uyghur okuguchilarni oqutushtiki konkert mesiller toghrisida kéyin sözlishidigan bolup ziyaritimizni ahirlashturduk.
Chüshtin kéyin saat 3 te biz sheher bashliki Yanush Sanfofir ependimning hemraliqida Dabash shehiridiki Hunlarning qedimiy öy qurulishini, öy ichi seremjanliri, qedimmiy turmush buyumliri saqlanghan öylerni ziyaret qilduk. Reshiliye ishlengen karwat yapkuchi, keshte ishlengen yastuk, dasturhan. Kosa , Idish, Iwrik, tengle qatarliq tamamen biz Uyghurlaningkige ihshash idi. Hunlar tenglini " Tunglu" , kozini " kuzu" deydiken.

Hunlarning shunche uzun tarixi yillardin buyan ottura asiayada özleshturulgen hüner -senet , turmush aditi tilini hazirghiche yikatmay kelgenliki meni nahayti heyran qaldurdi.
Biz saat 6 de shegerlik hökümetning yighin zaalida ötküzülgen " Hunlar tarixidin leksiye" ni angliduk , leksiye 3 saat dawam qildi. SHeherning assaslik mehsulliri, siyaliliri, tarixchiliri bolup 200 dek adam qatnashqan bu zalda munberdiki praffisor mikrofonsiz sözlewatatti.
Men sheher bashlikining terjime qilip bérishliridin tarixchi raffisorning " Hunlar ajayip seltenetlik tarixlarni yaratqan. elwette bu tarixlarni Uyghur tarixtin ayrip qarashqa bolmaydu, Uyghurlarmu shanliq tarixni yaratquchilardur. Emma ular hazir ötmüsh. biz chokum tarixtiki sewenlik , hataliklirimizni yekünlishishimiz kerek. Ötmüshtiki shanliq tariximiz hazir bizni qutqizalmaydu.
hatalikni tüzetmey shanliq tariximizni köshep yetiwersek Allah hergizmu parlaq kilechikimizni bermeydu." digen mezmunlarda digenlikini uhtum.
Kesh saat 9da leksiye ahirliship 2künlük paaliyetning ahirki mezmuni bolghan Winggiriyening danglik cholpanliridin terkip tapqan senet kichilikige barduq, senet numurliri arlikidi dem élishta men shahar bashliki Yanush Sanfofir ependimdin " Uyghur senitige kizikamsiz ?" dep sorighiminda u "Anwar ependi siz mende ajayip tesir qaldurdingiz, eger munkin bolsa Uyghur senet ?mikini teklip qilsaq, men téximu köp kishilerning Uyghurlarni chüshinishini arzu qilimen, Uyghurlar üchün qolumdin kélidigan yardiminmi ayimaymen" dédi. 2künlük pa'aliyet axirlashti.

6-ayning 4-küni biz mihmanhanida kaytish resmiyitini bijirmekchi bolup turattuk, sheher bashliki Yanosh Sanfofir ependi bilen Dabash technik unversititi chetel til fakoltitining oqutquchusi Bara Mikdis Eva hanim bizni yolga chiqishtin tosup:" dunyada Budapest bilen ürümchidek güzel payteht yok,Budapestni körmeslik bekmu epsusninarliq" dep bizni 1 kün waqtini chikirip payteht Budapest shehiridiki kehrimanlar meydani, parlament binalirini kona kel e , tarixi mosey bolup körüshke tigishlik asaslik sayaet orunlirini ekskursiye qildurdi. kech saat 7din ashkanda biz bu güzel qedimmy sheherdin Uyghur helqqige oxshash mihmandost sayiphanlardin köz kiymighan halda hoshliship yolga chiktuk........
Men bu qétimki ziyarettin shuni chongkur chüshendimki herqandaq bir millet özining ötmishini yahshi bilgende, tarixini toghra yekulliyelligende, hazirqi weziyetni toghra mölcherliyeligende, kilechikini toghra lahiyeligende we kilechiki üchün ikkilenmey bedel toliyeligende özining kimlikini heqiqiy sahlap qalalaydigan parlak kilechekkimu érisheleydiganlikidek bir hekkiketni tunup kettim......................