Xitay Hökümiti Axbarat Sahesige Qaratqan Kontrolluqni Yenimu Kücheytti

2002-yili iyulda, Xitay saqchisi bir torxanini tekshérmekte. Xitay hökümiti nurghun pul xejlep intérnétni tosush arqiliq, xelqning erkin torgha chiqishigha tosqunluq qilmaqta. AFP

 Xitay hökümiti yéqinda teshwiqat xizmitige bolghan kontrolluqni yenimu ilgiriligen halda kücheytiwatqan bolup, xongkongda chiqidighan asiya heptilik zhornilining eng yéngi sanining xewiridin ashkarilinishiche, Xitay kompartiyisi merkiziy komitéti ish béjirish bashqarmisi yéqinda belgilime chiqirip, yerliktin merkezgiche bolghan axbarat orunlirining nazaret qilish funksiyisige cheklime qoyghan .
 
 Tenqid qilishtin burun tenqid qilinghuchining testiqini élish
 
 Belgilimide, axbarat organliri her qandaq tenqidiy eserlerni élan qilmaqchi bolghanda, choqum tenqidke uchrighan orun teelluq bolghan partkomning testiqini élishi, eger tenqidke uchrighuchi rehbiriy kadirlargha chétishliq bolghanda, choqum ularning yuqiri derijilik mesul organlirining testiqini élishi belgilengen. Asiya heptilik zhornilining xewiride éytilishiche, bu belkim 17 ölke we sheherdiki yerlik teshwiqat orunlirining birliship, merkiziy hökümetke sunghan iltimasi bilen munasiwetlik bolushi mumkin iken.
 
 Tenqid qilish muqimsizliqning amili
 
 Xewerge qarighanda, guangdung, xénen, shenshi qatarliq jaylardiki yerlik hökümetler yéqinda, Xitay merkiziy hökümitige merkezdiki axbarat orunlirining yerlikni xalighanche tenqid qilishini chekleshni telep qilghan. Bu ölke we sheherler, "merkiziy axbarat orunlirining bashqa jaylarni nazaret qilidighan xewerliri, yerlikte jemiyet muqimsizliqini keltürüp chiqiridighan amilgha aylanghan. Eger buni tosimighanda, yerlik hökümetler muqimliqqa kapalet bérelmeydu hemde puqralarning Beijinggha bérip erz sunushini tosuwalalmaydu" dep körsetken.
 
 Xewerde éytilishiche, bu yil 1 - mayda yéngi erziyet belgilimisi yolgha qoyulghandin buyan, Xitay merkiziy hökümiti erzlerni yer teweliki boyiche bir terep qilish, kim mesul bolsa, shu mesuliyetni üstige élishni otturigha qoyup, yerlik hökümetlerdin puqralirini yaxshi bashqurush, Beijinggha kélip erz sunidighanlarni azaytishni telep qilghan. Shunga yerlik hökümetler birlikte merkiziy hökümettin merkiziy axbarat organlirining yerlikni tenqid qilidighan xewerlerni bérishini cheklesh shertini qoyghan.
 
 Xitay kompartiyisining sabiq bash sékritari xu yawbangning yardemchisi ling mu ependi bu ehwallarni mulahize qilip, yerlikning Xitay merkiziy hökümitige bundaq iltimas sunushi, bésimni azaytish ikenlikini bildürdi.
 
 Uning éytishiche, yéngi erziyet belgilimisi chiqqandin buyan erz sunghuchilar téximu köpeygen. Yerlik hökümetlerning bésimi ashqan. Eger merkezdiki axbarat orunliri yerlikning xataliqini ashkariliwetse, u halda yerlik hökümetler téximu éghir bésimgha uchraydu.
 
 Témini yötkep diqqitini chéchish
 
 Asiya heptilik zhornilining xewiridin melum bolushiche, Xitayning teshwiqat ministirliqimu yene bir qisim belgilimilerni chiqirip, her xil apetler, mejburiy öy köchürüsh, yer majirasi we ammiwi erz sunush paaliyetlirige ait xewerlerge bolghan kontrolluqni kücheytishni belgiligen. Buningdin sirt yene, jemiyet xewerlirini qiziq témigha aylandurmasliq, nawada aylinip qalsa, derhal témini yötkep, oqurmenlerning diqqitini chéchishni alahide tekitlengen.
 
 Xewerge qarighanda, 17 sheher we ölkiler merkiziy axbarat orunlirining öz- Özini cheklishini telep qilghandin kéyin, Xitay merkiziy téléwiziye istansisimu xewer éniqlash programmisida sezgür témilarni qoghlashmaydighan bolghan. Bir qisim pütün Xitaygha tarqitilidighan yerlik gézit - Zhornallarmu öz tewelikidin bashqa jaylardiki xewerlerni bérishni toxtatqan hemde obzorlirini keng kölemde qisqartqan.
 
 Xitay kompartiyisi inawet krizisigha duch kelmekte
 
 Nyu yorktiki Beijing bahari zhornilining bash tehriri shöwiy ependi Xitay hökümitining selbiy xewerlerni kontrol qilishining yéngiliq emeslikini bildürüp mundaq dédi:
 
 "Xitayda, axbarat wastilirining hemmisi ezeldin Xitay kompartiyisining teshwiqat qorali. Peqet Xitay kompartiyisi üchünla xizmet qilidu. Iqtisadning tereqqiy qilishi bilen bir qisim yerlik axbarat orunliri barghansiri karxanilishishqa bashlighanliqi üchün, ular jemiyetning qarangghu teripinimu achidighan bir qisim xewerlerni bérishke bashlidi. Biraq Xitay kompartiyisining inawiti bolsa barghansiri chüshiwatidu. Ulugh éra gézitining statistika qilishiche, hazir chetel we Xitayda kompartiyidin chikingenlerning sani üch - Töt milyongha yetken. Méningche, Xitay kompartiyisi inawet krizisigha düch kelgen bundaq sharaitta, yene özining yüzige dagh chüshüridighan xewerlerning tarqilip, qalaymiqanchiliq chiqishidin endishe qiliwatidu. Shonga selbiy xewerlerni kontrol qilishni kücheytiwatidu".
 
 Xitay hökümiti dölet ichidiki axbarat orunlirigha bolghan kontrolluqni kücheytish bilen bir waqitta, chetel axbarat shirketlirining Xitaydiki kespiy paaliyetlirini cheklimekte.
 
 Xitay chetel metbuatlirini tosmaqta
 
 Chégra halqighan axbarat orgini xewerler guruhining reisi rupért mordak, Xitay hökümitining, bir yil awwal xelqaraliq axbarat uchur shirketlirige bazirini asta- Asta échip bérish heqqidiki meydanini özgertip, chetel axbaratlirining Xitaydiki kespiy paaliyetlirini qanat yaydurushini chekligenlikini eyiblidi.
 
 Ropért mordak uzun yillardin béri, kespiy paaliyitini Xitaygha kéngeytish yolida térishiwatqan bolup, uning xewerler guruhining qarmiqidiki yultuz téléwiziye qanili we qanal V Qinghai süniy hemrah téléwiziye istansisi arqiliq programmilirini uyghur aptonom rayoni, Qinghai, Chungching we Beijing qatarliq jaylargha tarqaqmaqchi bolghan hemde bu heqte Qinghai téléwiziye istansisi bilen kélishim tüzgen idi. Biraq Xitay hökümiti ötken ayda höjjet chüshürüp, yerlik téléwiziye istansislirining chetel metbuatliri bilen hemkarlishishini chekligen.
 
 Beijing bahari zhornilining bash tehriri shöwiy ependi, Xitay kompartiyisi bir mustebit hakimiyet bolghachqa, öz teshwiqatliridiki yalghanchiliqlarning ashkarilinip, hakimiyitige tehdit yitishidin endishe qilghanliqi üchün, dölet ichi we sirtidiki axbaratlarni qattiq cheklewatqanliqini bildürdi. U yene, Xitay hökümitining axbarat sahesige bolghan kontrolliqining yéqin kelgüside özgiridighanliqigha ishenmeydighanliqini körsetti. (Arzu)
 
 2005.09.20  RFA