Abliz Mexsum Öz Aldiğa

Surette: Merhum milliy qehrimanimiz, mujahid Abliz Mehsum we ayalining hayatining axiridiki körünüşiliridin biri
(Resimni Zeynure Mu’ellim teminligen, Zeynure Mu’ellimge alahide rehmet éytimiz>
 

Mexsum, eng axirqi qétimliq türmidin çiqqinidin béri, zadila özining zéhnige ige bolalmay kétiwatatti. Uning xiyalliri pat – patla burunqi künlirige kétip qalatti. Ene şundaq künlerning béride uning xiyaliğa Exmetjan Qasimni tunji qétim söhbetlişiş üçün öyige çaqirğan waqti kélip qaldi:

Mexsum, bu yigitning eqli huşi jayida bir yaş ikenligidin xéli burunla xewer tépip bolğaçqa, bu qétimqi söhbitini bekla ğelite bir Ili çaxçiği bilen başlimaqçi bolup, uzun ketken qorosining qoş qanatliq işigi içige ariliqlirini neq ölçep turup ikki terepke ikki itni zenjirlep bağlidi. Ikki kündin béri tüzük birnime yigüzülmigeçke, bu itlar qoyiwitilse adem turmaq déwini körsimu talap yéwetkidek éçirqap ketkenidi. Ependimmu ehtiyat yüzisidin,Xitay türmilirini ömürlük makan qiliwalğan bu wetenperwerning öyige özi tepip kelgenidi.
Ehmetjan Qasim işikni qaqmayla éçip kirip kélişi bilen teng, işikning ikki qasniğidin éşektek kélidiğan biri sériq, biri qara ikki qawan it wehşilerçe étilip kélip ependimning üstige taşlandi. Her qançe ‘er’men digen bilenmu, bunçe yoğan qawanlarni körgen herqandaq kişining yürigi ornidin qözğilip kétişi turğanla gep idi. Ependimmu nime körgenligini perq étip bolğiçe, yüz – közi tatirip bolğanidi. Yürigimu qepidin çiqip kétidiğandek rasa düpüldep ketti. Turup qalğan yéridin udulğa qariğanidi, qoraning u béşida turuwalğan Mehsum, ependimge qarap küldi. Itlirini koş – koş déyişning orniğa, Exmetjan Qasimğa qarap warqiridi:

“Exmet Ependim, sériq itqimu, qara itqimu qarimay qorqmastin udulingizğa qarap yolingizğa méngiwéring!”

Exmetjan Qasim şu çağdila huşini yiğiwilip mexsumğa qarap zorliniwaraq bolsimu külümsiridi we temtirimestin udul aldiğa kéliwerdi.

“Üstazim, bügünki söhbitimizning témisini nahayiti yaxşi tallap, eng toğra jawapni teyyarliğan ikensiz. Endi bizning siyasi söhbitimizni tamamliduq disekmu bolidu. Eng yaxşi sözleştuq diginimizdimu aranla muşunçilik uqturaliğan bolar iduq. Men emdi sizdin başqa temilar üstide ders alimen.” ...

Yaq, Ehmetjan Qasim şunçe kommunistperes bolğinida, ejiba Seypidin Ezizdek kommunistlarning qoyniğa özini étip yaşaşni bilmigüdek eqilsiz bir ademmidi? U, ene şu pelsepelik mentiqe qayidisi boyiçe düşmenni tehlil qiliş yolini Mexsumdek kişilerdin Ögengenidi. U, meyli Gomindang Xitayliri bolsun, meyli Kommunist Xitaylar bolsun, yaki Rus Kommunistliri bolsun wetini üçün düşmenlik niyitide, kozur qiliwéliş niyitide bolğanlarni yaxşi bileligenidi. Şunga, ularni allimu qaçan sézip bolğan kommunistlar mexsus ujuqturiwetken. – zomiger döletler bizge allimuqaçan mexpi öltürüş usulliridin paydilinip, yeni bügün bizge töhmet qilip tengişqa uruniwatqan térorçiliq usulidin 50 neççe yil ilgirila paydilinip wetinimizni qolğa keltürüşning yolini éçiwalğanidi. Emdi biz nime üçün mexpi qarşiliq körsütüş usulliridin ujuydin qorqqandek qorquşimiz?
Bizge başqilar térorluq usulidin paydilinip izçil türde hujum qilip keliwatsa yolluq bolidikenu, bu usuldin paydiliniştin biz nimişke qorqimiz? yaki bolmisa biz rastinla qorquwatamduq yaki birsilirining arzusiğa boy sunuşni terğip qilişiwatamduq?

“Eqilliq bala” dep öziçe külüp ketti Mexsum. U, texiçila özini yoqlap kelgen méhmanliriğa diqqet qilmiğanidi. – Toğrisi, ularni texi körmigenidi. – Yoqlap kelgenler, Mexsumning hazirçe içidin çiqqili bolmaydiğan tarixi xiyallar içige petip ketkenligidin bixewer,uning it weqesidin wiliqlap külüşlirige qarap, towa diyişkiniçe yaqilirini çişlişip çiqip kétişti. Mexsum Exmetjan Qasim qataridiki bu yaş ezimetlerning qapqan’ğa çüşürülüp öltürülgenligige içi örtünettii. Bezide çidimay yiğlap ketse, yene bezide düşmenge ğezeplinip warqirap – jarqirap kétetti. Bumu uni körgili kelgenlerge ğelite bolup körünüp kétişige sewep bolup qalatti.

Mexsum, bir ömür Xitay türmiside jismani jehettin qamilip yatqanidi. Şunga kişiler arisida şundaq riwayetlermu çiqqanidi: Abliz Mexsum Jing Şurinning türmisidin çiqip qarisa yenila oxşaş Sheng digen Xitay bu yurtni sorawatqidek, yaq men yene kirip ketkinim tüzük dep, Shengshicai’ning türmiside qamilip yétiptu. Kéyin yene türmidin çiqip qarisa, Gomindang digen Xitaylarning bu yurtni sorawatqanliğini körüptu, yaq men yene kirip ketsem bolğudek dep qayta türmige kirip yétiptu. Axirida yene bir türmidin çiqqinida qarisa Komunist digen oxşaşla bir Xitay bu yurtni sorawatqanliğini körüp yene kirip kétimen dep türmide yetiptu. Eger bu qétim öz zéhnige ige bolalisa idi, bu qétimmu yene qayta türmige kirip kéterkenduq.

Bu addi dehqan teswiri şuni körsitiduki, Mexsum bir ömür herqandaq Xitay tajawuzçiliriğa qarşi çiqip qamilip kelgen. Mana emdi u, rohi jehettimu türmige qamilip yatmaqta.Uning rohi dunyasi qamaq içide düşmini bilen, milliti, Wetinining düşmenliri bilen sirtqa aşkarilinişi çeklengen roh türmisi içidimu yenila tinim tapmay Xitay tajawuzçiliriğa qarşi jeng qilişni bir minutmu toxtatmay kelmekte.Peqetla bizdek dötler uni sezmey kelmektimiz!

Nurğun kişilirimiz bundaq türmige kirip qélişida, özining rohi dunyasini ala qoymay düşmini aldida éçiwétip, mana men türmidin saq – salamet çiqalidim dep meğrurlinip kétidu. Şumidi undaqlarning rohi saqliği!

Muhebbet söygüsi digen nerse undaq söygü düşmenliri bilen xaliğan waqtida xaliğançe kopiratsiye quralaydiğan Marksning çüprende exliti emeste! Söygü tikliyeligen adem, bu söygüsi üçün hemmini pida qilalaydu.U, bundaq söygüsi üçün barliq maddi nersilirinila pida qilip qalmay, hetta eqlini, zéhnini, we jéninimu qilçe ikkilenmey pida qilalaydu.Yéterki, bu kişide ene şundaq heqiqi bir söygü bolsun.Bu heqte büyük alimimiz Elişir Nawayi bundin beş esir awalla şundaq digen: Söygü, undaq xaliğan birliri érişeleydiğan nerse emes, bekla az ademlerge nésip bolidu. Xuddi şuningdek, söygü, eng mukemmel insan boluşning kam bolsa bolmaydiğan şertliridin, yeni kişilik hoquq asasliridin biridur.
Kindik qéni tökülgen ana tupraq, ene şundaq pidakarliqlarğa erziydiğan bir söygü menbesidur. Uning üçün tarixtin buyan ni–ni baylar pütün mal–mülkini ayimiğan, ni–ni alimlar zéhinlirini bériwetken, ni–ni baturlar qimmetlik jénini atiwetken idi. Şunga, bu tupraqlar bizning ejdatlirimizğa weten bolaliğan! Hetta bu ana wetini üçün barliğini pida qiliwatqanlar hazirmu körülmekte: nurğun tijaretçiler bir tiyin–bir tiyindin yiğip topliğan mülkini qilçe ikkilenmey weten yolida jénini pida qiliwatqanlarğa ataşmaqta. Ular sarangmidu? Şunçe nurğun baturlirimiz bu weten üçün jénini tikişmekte. Ular eqlidin ézip qalğanlarmidu? Yene nurğun oğlanlar zéhnini pida qiliwetti. Ularnimu sarang diyiş kérekmidu?

Bundin yigirme yil burunqi bir axşimi, dostluq aptowuz bikitige közliri ğelitila parqirap turidiğan birsi kélip aptowuzğa qistilipmu bu xitaylarning destidin çiqalmay bir çette turğan bir yigitning yeniğa kélip noqudi: “Siz mikroskopta körüp baqqanmidingiz?” – dep ğeyrila soridi. Yolda turğan bala bu tuyuqsiz soaldin hangwaqqiniçe etirapiğa bir qariwétip zoruqupraq deydu: “He, körüp baqqantim.” Ğelite közlük yene deydu: “Qarang, bu aptowuzğa esilişiwatqanlarni, miğ – miğ – miğ, neq mikropning özi!” – depla burulup yoliğa rawan bolidu. Bundaq mukemmel oxşutuş saqlarning qolidin kelidiğan bir işmidu? Oylap baqayli, u namelum kişi nemişke şu halğa çuşup qalğandu?

Bumu yigirme beş yil awalqi bir weqe: Quşxanining mal yötkeş ponkitining bir boğaltéri ‘eqlidin ezip qalidu’. U kişi tağ boyidiki kona bir qewetlik yalğuz öyining aldiğa asanliqçe çiqipmu qoymatti. Emma seher sa’et yette yérimdin sekkizgiçe, çüş waqti saet on ikkidin birgiçe we axşimi sa’et beştin beş yérimğiçe bolğan ariliqlarda, bir minutnimu néri – béri qiliwetmey del waqtida herkünisi öyidin çiqip, zérikmey şotisini kötürüp ögzisige tirep üstige çiqidu. Ong qoliğa inçike bir yulğun tayiğini éliwilip yolda işiğa kétiwatqan we iştin qaytiwatqan yurtdaşliriğa tinmay nutuq sözlep çiqidu: “Halayiq, qaranglar bu şeherning haliğa, bu kapirlar hemmila yerni bulğap paskina qilip boldi! bulap – talap boldi! ...”

Uni nurğun qamidi, urdi, qiynaşti, saranglar doxturxanisiğa solaşti. Yénip çiqipla qilidiğini yene şu heliqi iş! U axirqi ömürini ene şundaq ‘qanunsiz nutuq sözleş’ bilenla ötküzdi. Qarang uning waqitni neq bilişige, neq kişilerning toplinip ötidiğan waqtini igelliginige! Buni qandaqmu saranglardin déyişimiz kérek?

Abliz Mexsum, umu ene şu yigirme yillar awal ene şundaq rohi türme içide yaşawatqan waqitliri idi. Bolmidi, bundaq jim yétiwériş uning xaraktirige zadila mas kelmeytti.Etikapta qamalğhan bolsimu uning wijdani bundaq yetişiğa zadila yol qoymidi. Bu xelq, wetinide miğildap köpiyip kétiwatqan xitay tajawuzçiliriğa qarşi zadila birer heriket başliyalaydiğan oyi bardek emes. U, béribir bir ölüm digen qararğa keldi. – Seher öyidin oğurluqçe qéçip çiqip, kona sen’et mektiwi, hazirqi 12- xitay ottura mektiwining aldidiki tömüryol köwrügining üstige çiqti. U, bu yerning xitaydin kelidiğan yoluçilar poyizining ötidiğan birdin – bir eğizi ikenligini bekla yaxşi biletti!
U biçare boway köp saqlidi. 80 yaşliq bir sunmas iradilik wetenperwerimiz etigen kün çiqiştin tartip ta sa’et on’ğiçe özini bilindürüp qoymasliq üçün tirişip aldi – keynige mengip yürüp, yimey, içmey saqlidi. Nimini saqlaydu? U, Xitaydin kelidiğan yoluçilar poyizini saqlidi. Uni wetinining kelgüsi paytextige kirgüzmeslik üçün öz gewdisi bilen bolsimu poyizning yolini tosaş qarariğa kelgenidi! Çünki bu péşqedem wetenperwerimizge melum idiki, uning endi bu kindik qeni tökülgen ana wetinige atiyaliğidek şu zeiplişip ketken jismaniyitidin başqa qorali qalmiğanidi!...

Hey xalayiq! Jawap béringlarçu, bumu sarangliqmu?!

Bu, ömürini weten azatliqiğa beğişliğan bir rohning weten üçün jénini pida qiliş iradisini teşwiq qilişi, heriket ülgisi yaritişi idiğu!!!

Maqule, bundaqlarnimu sarang, eqlidin azğan dep turayli. Emma bundaq bekla köp uçraydiğan misallardin şuni xulasilaşqa qet’i heqqimiz barki, ana weten işqi, insan’ğa hemmini pida qildurğuzaliğidek söygü weslisi bolaliğaniken, démek u bir insanning eng tipik we eng eqelli adimi heqliridin biridur. Bundaq bir kişilik hoquqning sirittin kelgen yengi tajawuzçilar teripidin tartip elinişi, şu şexsini bu hoquqini qayturiwéliş üçün qolidin kelidiğan barliq çarilardin paydilinip, çoqum qayturup alğiçe, biri yiqilsa yene birsi uning izini besip jan tikip küreş qilişni mejburi we heqqani wezipe qilidu. Undaq qilmiğinida ya sarang bolup tirik widalişidu, ya bolmisa menisiz ölüp tügeydu. Çünki weten işqi uning üçün xuddi hawa, yimek – içmek, turalğusi, jinsi teliwi, jismani bixeterligi, ijtimai parawanliq teliwi, tereqqiyat işqi, teng barawerlik ehtiyaji, ... digenlerdek adem boluşining eqelli şertliridur. Bu şertliridin mejburi ayriliş dimek, eqelli adem bolup yaşaşqa ruxset qilinmasliq digenlik bolidu. Adem boluş üçün yaşatquzmaymen digenlerge qandaq mu’amile qilişimiz kérek? Bu yerde yene şunimu unutmasliğimiz kérekki, adem bolup yaşatquzmasliq herikiti digenlik, térorizimğa bérilgen eng mukemmel éniqlima digenliktur. Şundaq iken, xelqimizning adem bolup yaşişiğa yol qoymaywatqan Xitay tajawuzçiliri mutleq türde sepi özidin térorçilardur!

Bundaq bir térorçilarğa sukut qiliş, ular bilen yarişiwéliş yaki kélişişni terğip qiliş digenlik, térorçiliqqa yardem bérimen, ularning herkitini étirap qilimen digenlik. Bu yene dunya kişilik hoquq qanunlirini hörmet qilmasliq, uni inkar qiliş, hetta insaniyetke qarşi çiqiş digenlik bolidu. Ejiba biz Uygurlarda insanlarni qoğdaymen deydiğan bir ğurur yoqmidu?! Qéni jawap bérip baqayli, aldimizda turğan bu térorçilar bilen kélişip mesile hel qilişni tallaymizmu yaki ularğa üzül – késil zerbe bérip ularni el qilduruş yolini tallaymizmu? Buning jawabini bizning Abliz Mexsumdek ejdatlirimiz tarixtin béri emili misalliri bilen bérip kelmekte. Qeni şu ejdatlarning ewlatliri bügün barmu? Bar diyeligenler qeni şu Abliz Mexsumdek,Axunoptek,Zeydindek,Barin qehrimanliridek, ... emma bügünki düşmen weziyitige eng muwapiq kelidiğan usul – taktikilar bilen otturğa çiqalamsiler?! Mexsumdek şéhitlirimizning qéni buni telep qilidu!

Halbuki, nurğun ‘moysipit – bilermen’ lirimiz, bu qehrimanlirimizning tillarda dastan bolğudek bu türdiki pidakarliqlirini nomus qilişmastin ‘Ezip özini öltüriwaldi, putlikaşangliq qildi,aramida yaşaşlirimizğa tosalğu boluşti, ...’ diyişip çalwaqişmaqta! Mana qaranglar bizning bu ‘eqlidin azmiğan’ eqilliqlirimizge!

Biz bundaq bikarteleplerning aldida, üstazimizğa wede bérimizki, “Hey Üstazimiz Abliz Mexsum Ependimiz, sizning çaçqan uruqliringiz çoqum köklep yaşnaydu, ösüp yétilidu, axiri çoqum méwisini béridu! Üstazlar, siler xatirjem bolunglar! ...


Izcimen