Biz Hechkimning Qenini Halimaymiz

     ( Wetendashlirimizning oqup körishi üchün  Qazaqistandin merkizimizge yollanghan “Kontinet” jornilida elanqilinghan bu maqale eynen berildi)

“Kontinet” jornili teripidin bu maqalining kirish sozi ornida berilgen tonushturushta , ozini germaniyening miyunhin shehride paaliyet elip beriwatqan we putun dunya uyghurlirigha wakaletlik qilidighan organ “ sherqi Turkistan (uyghuristan )milli qurultiyi” ning bash katiwi dep élan qilghan Esqerjanning 2003- yili 7 – ayda Erkin Aliptikin bilen birge almatagha kelgen waqtida , mushu sheherde neshir qiliniwatqan “ kontinet “ jornilining muhbiri Konistantin sirayashkin bilen otkuzgen sohbitini diqqitinglargha sunduq . mezkur sohbet “Kontinet “ jornilining 14- sanida (16- iyul ) ros tilida ‘ biz hechkimning qenini halimaymiz ‘ digen mawzuda élan qilinghan .
sual : aldi bilen ozingiz bashquriwatqan teshkilatlar toghrisida bir-ikki eghiz soz qilip otsingiz .
jawap : “ yavrupa sherqi Turkistan birligi “ 1990 – yili 4 kishi teripidin qurulghan . uning deslepki pirizdenti eshularning biri Erkin Aliptikin bolghan . men bolsam , bu lawazimda ahirqi 5 yildin beri ishlep keliwatimen , mezkur birlik yavrupada qurulghan bu turdiki deslepki teshkilat bolghan . teshkilatning meqsidi , uyghurlar mesilisi ; yavrupadiki we dunyadiki barliq uyghurlarni qollap – quwetleshtin ibaret . chunki bizge sherqi Turkistan muhajirlirining siyaset , til , iqtisat we shuninggha ohshighan bashqa mesililerde yardemge muhtaj ikenliki ayan . men ozemmu ene shundaq muhajirlarning terkiwige kirimen , bizning ailimiz 1961 – yili shinjangdin afghanistangha qechip berip , 1967 – yili turkiyege yotkelgen , men bolsam , 1979 – yili germaniyege oquymen dep berip , shu yerde qelip qalghan idim .
sual : “sheqi Turkistan ( uyghuristan ) milli qurultiyi” ni qurushqa nime sewep boldi ?
jawap: biz kop oylanghandin kiyin , dunyadiki barliq uyghurlarni birleshturush uchun bir teshkilat kerek , digen hulasige kelduq . uninggha “ yavrupa sherqi Turkistan birliki” teshebbuskarliq qildi . asasi meqset bolsa , dunyadiki barliq uyghurlar namidin gep qilalaydighan bir teshkilatni qurup chiqish idi . mana shuning uchun biz 1998- yildin bashlap bashqa ellerdiki uyghur teshkilatliri bilen munasiwet baghlashqa kirishtuq .bularning terkiwige , turkiyediki , qirghizistandiki , qazaqistandiki , amerika , aostiralitediki we shuninggha ohshash bashqa jaylardiki teshkilatlar kiridu . 1999- yili oktebirde echilghan 2- nowetlik sherqi Turkistan milli qurultiyida “ sherqi Turkistan ( uyghuristan ) milli qurultiyi” quruldi , hazir uninggha 15 teshkilat kiridu .
sual: merkizi asiya teweside paaliyet ilip beriwatqan uyghur teshkilatlirining qaysisi “milli qurultay” gha eza bulup kirishti ?
jawap: qirghizistandiki “ ittipq” jemiyiti , qazaqistandiki “ nuzugum” fondi , qazaqistan risbublikisi uyghurlirining medeniyet jemiyiti .
sual: “ uyghuristan azatliq teshkilati we “ birlashken sherqi Turkistan milli inqilawi firunti” qatarliq teshkilatlarchu?
Jawap; bizning nizamnamimizda dolet teripidin resmi ruyhetke ilinmighan teshkilatlar bilen hichqandaq munasiwet baghlimaymiz , dep yezilghan . we yene shundaqla her bir uyghur ozi yashawatqan doletning qanunlirigha boysunushi kerek , mana shuning uchun , bizning terkiwimizde resmi dolet tizimigha elinmighan teshkilatlar yoq .
Sual: lekin mezkur teshkilatlarning ezaliri , jumlidin “ UAT” bilen “BSHTIF” ning wekilliri ozlirining “milli qurultay” terkiwide ikenlikini ashkare eytip yurushidighu?
Jawap: bu heqiqi ehwalgha tamamen oyghun kelmeydu , eksiche , “birleshken sherqi Turkistan milli inqilawi firunti” bizge resmi qarshi mewqede turidu , biz bolsaq , ularning ish-usullirini eyipleymiz . Yusupbek muhlisi bolsa , bizni jumildin biz élan qilghan nishan , meqsetlerni tenqit qilidu , asasliq mesile shuningdiki , milli qurultayni qurghan ademler asasi jehettin gheripte tughulup yaki oskenliktin , Muhilsigha ohshash ademlerge yaqmaydighan gherip hayatigha kunup qalghan . bizning tutqan yolimiz , uyghur mesilisini tinichliq yoli bilen hel qilish , demukiratiye we insan heqliri uchun koresh qilishtur .
Sual: mushu usul bilen shinjangdiki uyghur mesilisini hel qilghili bolidu , dep oylamsiz ?
Jawap: qandaqla bolmisun , siritta turup biz bu mesilini yishelmeymiz , bizning meqsidimiz , peqet shinjangda yuz beriwatqan her hil weqelikler toghrisidiki ahbaratni dunya jamaetchilikige yetkuzushtin ibaret , buning ichige insan hoqoqini buzush , yadiro quralini sinaq qilish , tughutni cheklesh qatarliq mesililer kiridu .
Sual: shinjangda insan hoqoqining buzulushi toghrisida gep qilghanda , nimini kozde tutmaqchisiz?
Jawap: mesilen , soz erkinliki , her qandaq adem ozining ana tilida sozlep , oqush hoqoqigha ige bolushi kerek .uyghurlarning mundaq imkaniyiti yoq , her kim qanche bala tepishni ozi belgilishi lazim , uyghurlar bu hoqoqqimu ige emes , germaniye bilen qazaqistanda tebi’I halette bolghan mana mushundaq insan hoqoqliri xitayda inkar qiliniwatidu .
Sual: biraq , shinjangda uyghur tili aptonum rayunning resmi tilighu , mushu tilda gezitler chiqip , telividiniye pirogirammilirini ilip berish bilen bir qatarda kitaplar yeziliwatidughu?
Jawap: sizning eyitqanliringiz peqet qismen toghra , xitayda , xitay tilini bilmey turup , ali bilim elish mumkin emes , uyghur tilida ottura bilimgila erishkili bolidu , likin kelechekni temin etish uchun yenila shu xitay tilida bilim elishqa toghra kilidu .
Sual: biraq bu insan hoqoqlirigha tigishlik mesililer emes , belki muellim , mutehesislerning yitishmeslikige munasiwetlik mesililerdur , shinjangning ali bilim yurtlirida uyghur tili bolumlirining barliqini qandaq inkar qilalaysiz , demek halisa uyghur tilidimu bilim elishqa boludu , rasit , ayrim kesipler boyiche undaq bolmasliqi mumkin .
Jawap: men bu eyitqanliringizgha qoshulalmaymen , shinjangda ottura mektep we ali bilim yuritlirida uyghur tili boyiche muellimler intayin kop , biraq ular bezi mesililerning yuz beriwatqanliqidin toluq sawaq otelmeydu , dimek , asasliq mesile , uyghur mektepliride muellim , mutehesislerning yitishmeslikide emes , ashu ademlerni muellimlik hizmitidin elip , bashqa ishlargha seliwatqan xitay hakimiyitining siyasitide bolmaqta .
Sual: misalgha qazaqistanni alayli , bizde uyghur orta mektepliri mewjut , shundaq bolsimu Abay namidiki almuta dolet onwirsitida peqet birla uyghur tili bolumi bar , likin qazaqistanda yashawatqan uyghurlar bu jehettin insan hoqoqlirining buzuliwatqanliqi toghrisida hichnerse dewatqini yoq ?
Jawap: qazaqistan toghrisida mening gep qilghum kelmeydu , men bu sahening ehli emes , biraq men mesilini mundaq chushunimen , eger bir heliq oz wetinide turup , ana tilidin toluq paydilinalmisa bu barliq yavrupa belgilimiliri boyiche insan hoqoqlirining buzuliwatqanliqi bulup hisaplinidu .
Sual: bashqiche eyitqanda , siz yitekchilik qiliwatqan teshkilatning koz qarishi boyiche shinjang esli uyghurlarning yeri ikende ?
Jawap: he’e , shinjang uyghurlarning wetini ikenlikini hechkim inkar qilalmaydu , bizning 1933 we1945- yilliri ozimizning musteqil doletliri bolghan . bu mesilige siyasi jehettin emes , obiktip koz qarighan her qandaq adem , shinjang uyghurlarning diyari deydu . hetta “shinjang” digen sozning esli menisini surushturup korsekmu uningdin “yeng teritoriye” , yeng yer , dimek besip alghan yer digen mena chiqidu .
Sual: biraq shinjangning qedimi nami “shiyuy” (gherbi diyar ) , bu sozning menisidinmu u yerde uyghurlarning yashighanliqi toghrisida hechnerse chiqmaydu .
Jawap: emeliyette tarihchilar bu jayni ming yildin beri uyghurlar yashap , her hil doletlerni qurghan jay dep qaraydu , ahirqi doletler 1933- yili we 1944- yildin 1946- yilghiche mevjut bolghan . bu rigiondiki yer namlirini misalgha alsaqmu xitaylar bashqa nam qoyushqa uruniwatqan 70% atalghu uyghur tilida atilidu , mesilen ili deryasining namini alayli ; bu hususi uyghur atalghusi , xitaylar bolsa uni “inin” dep atishidu . insan hoqoqoining buzuliwatqanliqi yalghuz mushu biz dewatqan nersilerla emes , soz erkinliki , ochuq piker qilish , yotkulush , dini itqat we mejilislerning cheklinishi qatarliq mesililermu bar .
Sual: maqul , insan hoqoqliri mesililirini qoyup turayli , her-bir heliqning tarihi epsaniliri boludu , bolupmu merkizi asiya heliqlirining ozige has alahidiliklirini hisapqa alghanda , ottura esir uyghurliri bilen bukunki uyghurlarni selishturush muwapiq bolamdu?
Jawap: bu ejeplinidighan ish emes , bugunki uyghurlar ottura esir uyghurlirining evlatliri , rast , sherqi turkistanda yashap we ozini uyghur dep atawatqan konkirit bir ademni alsaq , uning qenining 100% uyghur qeni ikenlikige hich qandaq kepillik qilghili bolmaydu , biraq u ozini uyghur dep hisaplawatqandin kiyin , dimek u uyghur . xitaylar uyghurlarning sanini 10 miliyon dep korsutiwatidu , biz bolsaq , 20 miliyondin kop dep hisaplaymiz . menmu shundaqla men uyghur deymen , men urhun boylirida yashighan qedimki bir qeblining evladi . biz sherqi turkistanda peqet uyghurlar yashaydu , dewatqinimiz yoq , u yerde qazaq , qirghiz , ozbeklermu yashaydu , likin uyghurlar kopchilikni teshkil qilidu .
Sual: undaq bolsa teshkilatning namigha nime uchun “uyghuristan” digen soz kirip qaldi?
Jawap: undaq bolushining sewebi , bizge eza bulup kirgen teshkilatlarning ichide ozbekistan , qazaqistan , qirghizstan , Tajikistan , turikmenistan bolghandin kiyin , nime uchun uyghuristan bolmaydiken , digen koz qarashlar mevjut . “sherqi turkistan” atalghusi bilen “uyghuristan” atalghusini yaqlighuchilar otturisida toqunush bolup qaldi , shuning uchun biz peqet uyghuristan bulush kerek , digen mevqede bolmay , tehskilatning namini “sherqi Turkistan” dep elip , “uyghuristan” ni tirnaq ichige ilip qoyduq , bu peqet muressege kilishkenliktur .
Sual: chushunushlik , likin mening qarishimche , bu peqet “ atalghular oyuni” emes , shinjangning musteqilliqini qolgha kelturush toghrisida her hil teshkilatlar teripidin teklip qiliniwatqan usullarning her hil boliwatqanlighidur . uyghuristan toghrisida gep qiliwatqanlarning usuli bilen sherqi Turkistan toghrisida gep qiliwatqanlarning usuli tamamen bashqiche bolmaqta .
Jawap: “uyghuristan” ibarisini kirguzgen ademler yaki teshkilatlar , qandaqla bolmisun milli qurultayning nizamnamisini etirap qilishi kerek , nizamnamida bolsa , milli qurultay peqet tinichliq yoli bilen koresh qilish usulini qollunudu , dep uchuq yezilghan . milli qurultayning herket meqsidi bolsa , shinjangda demukiratiyeni qolgha kelturushtur . biz bezi ademlerning teklivi boyiche “ uyghuristan” ibarisini kirguzup , ular bilen munasiwet qiliwatqan bolsaqmu , biraq bu , Yusupbek muhlisigha ohshash radikallarning mevqesige putunley ohshimaydu , bizning mevqemiz , mundaq siyasi kuchlerning mevqesidin tamamen yiraq . biz quralliq usulning uyghurlar uchun ejellik ikenlikini yahshi chushunimiz , xitay hakimiyitige uyghur herkitini uzul-kisil ujuqturivitish uchun ene shundaq bahanilar kerek , biz elbette mundaq imkaniyetni ulargha berip qoyushni halimaymiz .
Sual: bashqiche eyitqanda , silerning teshkilatinglar Uyghur mesilisini hel qilish uchun uni heliqara derijige kuturush kerek dep hisaplaydikende ?
Jawap: shundaq , bizning teshkilatimizning esli meqsidi , dunya jamaetchilikining diqqitini uyghurlar mesilisige qaritish we dunya jamaetchiliki arqiliq xitaygha besim korsutup , bu mesilini hel qilishqa tirishishtin ibaret . bujehette biz heliq’ara kechurum teshkilati we shuninggha ohshash yene bashqimu xitay hakimiyitige tigishlik bisim korsuteleydighan we hokumetlerge biqinmaydighan heliq’ara teshkilatlar bilen munasiwet baghlap ishlewatimiz .
Sual: sizning koz qarishingizche Uyghurlar mesilisi peqet birla yol--- shinjanggha musteqilliq berish , uni xitaydin bolup , u yerde musteqil dolet qurush arqiliqla hel bolamdu?
Jawap: BMT ning hojjetliride her qandaq heliq oz teqdirini ozi hel qilish hoqoqigha ige dep korsutulgen , biz mana shuninggha intiliwatimiz , mening koz qarishimche bu nerse “dolet musteqilliq” digen chushenchige anche toghra kelmeydu , biz musteqilliq emes , peqet oz teqdirimizni ozimiz hel qilish uchunla herket qiliwatimiz , “dolet musteqilliq” ge yitishtin burun nurghunlighan bashqa mesililerni hel qilishqa toghra kelidu , asasen biz ozimizni heliq supitide saqlap qelishimiz lazim . qisqisi Uyghur medeniyitini saqlap qelish kerek , eger uni yoqutup qoyidighan bolsaq , u chaghda hich qandaq musteqilliqningmu kerigi bolmaydu .
Sual: eger siler peqet Uyghur medeniyitini saqlap qilish mesilisini kuturiwatqan bolsanglar , nime uchun Uyghur herkiti ikistirmizim , terorizim mesililiri bilen tola baghlinishliq boluwatidu?
Jawap: buning hemmisi terorizim , ikistirmizim , radikalizim digenge ohshash nersilerni qollunush arqiliq erkinlikke intiliwatqan Uyghur helqini siritqi dunyadin bolup tashlash uchun xitay hakimiyitining ishlitiwatqan siyasiti .
Sual: bu ibarini yalghuz xitaylar emes , sizche eng demukiratik dolet dep hisaplanghan Amerika bilen Germaniyemu qollunuwatidighu?
Jawap: chushunushluk , eger dunyaning melum yeridi terorluq herkiti yuz berse , terorizim ibarisi qollunilidu , likin xitay hakimiyiti bu ibarini peqet Uyghur herkitining abroyini tokup , uni dunya jamaetchilikidin yitim qaldurush meqsitide qollanmaqta .
Sual: likin xitay ahbaratining materiyallirigha qarighanda , shinjangda ene shundaq ishlar yuz bermekte , partilitish , ot qoyush , bankilarni bulash , olturush , bulangchiliq we bashqa ishlar .
Jawap: bu ishlarning hemmisini Uyghurlarning qiliwatqanliqi heqqide hech qandaq ispatlar yoq , bu peqet xitay hakimiyitining Uyghurlargha terorizim qalpighini kiyguzush uchun qiliwatqan pirwakatsiyesi bulushi mumkin . shundaq bolsimu bir qisim Uyghurlarning quralliq koresh qilishni teshebbus kilidighanliqinimu inkar qilalmaymen , likin Uyghur helqining asasi qismi tinichliq yoli bilen koresh qilish usulini qollaydu . biz Uyghurlargha zorluq yoli bilen koresh qilish usuligha chaqirishning heviplik ikenlikini , mesilini peqet tinichliq yoli bilenla hel qilishqa bulidighanliqini chushendurush “milli qurultay” ning asasliq wezipisi dep qaraymiz .
Sual: qandaq dep oylaysiz , shinjang ozide resmi teshkillengen Uyghur herkiti barmu , yaki bu bir oydurmimu ?
Jawap: meningche bar bolushi mumkin .
Sual: ular kimler , ushshaq guruppilarmu yaki bu bir chong teshkilat , partiyemu ? eger bu terorizim bolmay , milli azatliq herkiti bolsa , u chaghda uning qandaqtur bir idiologiyelik asasi bolushi kerekqu ?
Jawap: bu sualgha oz jawabimning toghra bulidighanlighigha ishesh qilalmighanliqim uchun , iniq jawap berelmeymen . eger 1997- yili fiviralda yuz bergen ghulja weqesini eslisek , barliq namayishchilarni terorisitlar dep ilan qilip , terorisitlar Qatari hokum chiqirishti . bashqiche eyitqanda , terorisit qalpighini her kimge kiyguzushke boliviridu .
Sual: undaq bolsa , shinjangdiki Uyghur teshkilatliri wekillirining tinichliq yoli bilen ilip barghan herketler hichqandaq netije bermigenliktin , endi ularning quralliq herketke otup , ahirqi bir Uyghur qalghiche koresh qilidighanliqi heqqide uchuq eytiwatqanliqini qandaq chushunimiz ?
Jawap: bu ihtimal ozige eshu yolni tallap alghan ayrim bir guruppa bulushi kerek .
Sual: buninggha undaq addi qarashqa bolmaydu , chunki kiyinki waqitlarda bundaq pikirler ilgiri radikalliqqa mayil bolmighan Uyghur teshkilatliri ledirlirining nutuqliridimu korunup qiliwatidighu ?
Jawap: bu ularning sheh’si pikiri , men kop Uyghurlarni bilimen , biz hetta ular bilen bille ishleshkimu mejbur buliwatimiz , likin men we men wekillik qiliwatqan twshkilat ularning radikalliq koz qarashlirini qollimaymiz , buning ichige Yusupbek muhlisi , Qeriman ghujamberdi qatarliqlar kiridu , men ular bilen tonush bolsammu , munasivet qilmaymen .
Sual: biraq bu ikistirmizimliq koz qarashta boluwatqan ademler Uyghur teshkilatlirigha rehberlik qiliwatidu , dimek ular mezkur teshkilatlarning mevqesini ipadileydu , shuninggha qarighanda qazaqistanda bizning ikistirmizim bilen toqunushup qilishimiz heviplik bolmaqta .
Jawap: bu qazaqistan hokumitining ishi , eger unung dolitide qanungha hilapliq qilidighan teshkilatlar we yaki ayrim ademler herket qiliwatqan bolsa , ularni hemme jehettin cheklesh hokumetning ishi . ikistirmizimge kelsek , undaq herket bolmighichilik u toghriliq gep qilishning hajiti yoq . radikalliq koz qarashta boluwatqan Uyghur teshkilatlirining rehberliri toghrisida bolsa , ular ozlirining eshundaq gep-sozliri we herketliri arqiliq Uyghurlarning hoqoqliri buzuliwerse ishning nege yitip baridighanliqini dunyavi teshkilatlargha chushendurush uchun shundaq qiliwatqandur . dunyavi teshkilatlar tolimu kichikip arlashqan misallar az emes , bosniye , pelestin we bashqa jaylarda shundaq bolghan .
Sual: atalmish dunyavi teshkilatlarning “Uyghur kartisi” ni ozlirining ilip beriwatqan chong siyasi oyunlirida paydilinishi mumkin dep oylimamsiz ?
Jawap: mumkin , kiyinki waqitlarda burunqigha qarighanda tehimu kopirek bulushi mumkin .
Sual: undaq bolsa , dunyavi teshkilatlarni Uyghur mesilisini hel qilishqa jelip qilish , ularni xitayni parchilash uchun chare qollunushqa chaqirghanliq bolmamdu ?
Jawap: chong doletler bu mesilidin oz menpeetliri uchun paydilinidu , diyishkimu bulidu , sheh’sen men uchun Uyghurlarning ozlirining qanuni hoqoqliridin paydilinish imkaniyitige erishishi ewzel , bezi chong doletler Uyghurlardin oz meqsetliri uchun paydilinishni umit qilishi mumkin , biraq biz uni halimaymiz , mundaq halette helqimizdin sorap olturmaydighanliqini yahshi chushensekmu , bundaq oyunlarda adettiki bir pishka bulup qilishnimu halimighan bular iduq . bizning wezipimiz , helqimizning ziyangha uchurimasliqini temin etish , biz shundaqla bashqa heliqlerningmu ziyangha uchurishini halimaymiz , biz peqet oz hoqoqlirimizdin toluq paydilanghan halda ,bashqa milletlerge ohshash normal yashashni halaymiz . herqandaq heliqning aldi bilen ozining biheterlikini oylaydighanliqi chushunushluk , shuning uchun biz oz herkitimiz arqiliq imkaniyetning bariche bashqa heliqlerge ziyan yetkuzmeslikni umit qilimiz .
Rehmet .
Sohbetni ilip barghuchi: “ Kontinet” jornili muhbiri Konistantin Surayashkin

2003---yil 16---iyul