Xitay Hökümiti Tarqatqan Şinjiang Tarixi We Tereqqiyati Namliq «Aqtaşliq Kitab» Heqqide Qisqiçe Mulahize

Abduljélil Turan

11 – sintebir weqesidin kéyin, musteqilliq herekiti élip bériwatqan, özlirining heq - hoquqinu qoğdawatqan, meksiti, çek - çégrisi éniq bolğan qanunluq qoğdiniş herikiti qarşi kuçler teripidin «térorist» dep eyiplinişke uçridi. Qizil Xitaymu pursetni genimet bilip özlirining heqiqi «térorist» ikenlikini yuşurup kéliş üçün, Şerqiy Türkistanda on mingliğan bi gunah kişilerni qanliq basturup, neççe on mingligan kişilerni jaza lagirliriga taşlidi. Bunung sirtida xariji ellerde yaşawatqan «térorizim» bilen héçqandaq alaqisi bolmigan, peqetla özlirining Xitaylar terpidin depsende qiliwatqan insani heq – hoquqini telep qiliwatqan şexsler we teşkilatlarni dunya jamatçilikige «térorist» qilip körsitip, Uygurlarning çetellerdeki siyasi pa'aliyetini toxtitiş üçün, Xitay herqaysi döletlerdeki elçixaniliri arqiliq qanunsiz teşwiqat wariqi we kitabçilarni tarqatti. Arqidin téximu siyasi tesir peyda qiliş üçün «aq taşliq kitab» neşir qildi.
Yéqinda Xitay torbiti arqiliq we kitabçe şeklide tarqatqan «aq taşliq kitab» heqqide xariji ellerdiki Uygur jamaetçiliki içide héli ğolğula we bes munazire buluwatidu. Man mazkur kitabni öz waqtida körüş pursitige ige bolalmiğan bolsammu, yéqinda Ürümçide neşir qilinğan «bazaar yetekçisi» gézitining bu yil 5- ayning 30 künidiki ( 565-566 - san) qölümğa tekkendin kéyin mezkur kitabni toluq körüş pursitiga ige boldum.
Mençe mezkur kitabta Xitay hakimiyiti taripidin otturiğa qoyulğan mesililer tunji qétim otturiga qoyulğan yéngi mesila bolmastin, belki u 50 yildin buyan Xitay kommunist hakimiyiti Şerqiy Türkistan Uygurlarning ana makani ikenlikini inkar qilip, «Xitayning ayrilmas bir parçisi» ikenligige tarixi asas turguzuş üçün her qaysi matbuatlar arqiliq keng teşwiq qilip kelgen mesililerdin ibaret bolup, bu mesile yeni Xitay kommunistik hakimiyitining Şerqiy Türkistanni ebedi mustemlike qilip , Uygur xelqini yer yüzidin yoq qiliş qara niyiti aq taşliq kitabtin burun, 1950 - yillardin başlap bir bölük teşwiqat wasitisi arqiliq keng teşwiq qilinip kelgen, bolupmu «Şinjiang Uygur aptonum rayonining umumi ehwali», (Şinjiang xelq naşiryati ,1985-yil), «Uygurlarning qisqiçe tarixi» (1990- yil neşiri) ,«Şinjiangning qisqiçe tarixi 1991- yil naşri», 1991- yili Şinjiang daşusi partikom teşwiqat bölümi basturup tarqatqan « “ Uygurlar” qatarliq üç kitab mesilisi heqqidiki muhakime yeğinining ilmiy maqaliliridin tallanma », 1994 – yili neşir qilip tarqatqan «pan islamizim we pantürkizim heqqide tetqiqat», 1997 - yili Şinjiang xelq naşiryati arqa - arqidin neşir qilip tarqatqan «watanning birlikini qoğdaş heqqide qisqiçe oquşluq», «milletler ittipaqiliqi terbiyesi oquşliqi», Jienbuquan yazgan 1999- yili Şinjiang xelq neşiroyati neşir qilğan «Şinjiangdiki milletlerning qisqiçe tarixi», 1999 - yili neşir qilinğan «Şinjiang diki milliy bölgünçilikke qarşi köreş tarixi», «Şinjiangdiki milletlerning qisqiçe tarixi»,«Zhungo Uygur tarixi we madiniyiti tetqiqati-1-2 tom» (Şinjiang xelq neşiriyati 1988 - 2000 yillar), 2000 - yili neşir qilip tarqatqan «pantürkizimliq madiniyet üstide tehlil», 2001 - yili tarqatqan «musteqilliq tewesimu? bölgünçilik majirasimu?», 2002 - yili Xitayning çeteldiki elçihaniliri arqiliq tarqatqan« “Şerqiy Türkistan” térorçi kuçler jinayitidin qéçip qutulalmaydu», 1985 –yildin buyan yilda bir tom neşir qilip tarqitiwatqan «Şinjiang yilnamisi» qatarliq kitablarda, herqaysi gézit-jornallardiki yüzligen maqalilarda keng teşwiq qilinip kelgen mesile idi. Yuquriki kitablardiki we bu qétim tarqatqan «aq taşliq kitab» tiki asaslik tüp mesila, tarixi jehettin Uygur we başqa Türki xelqler Şerqiy Türkistanning yerlik xelqi bolmastin, yéqindila Şerqiy Türkistanga peyda bolup qalgan xelq, digendin ibaret bolup, Uygur tarixi tüptin inkar qilinğan we bormilangan, Şerqiy Türkistan elmisaqtin biri Uygurlarning ana wetini ikenliki inkar qilinğan. Uygurlarning tarixta qurğan dewletliri inkar qilinğan yaki orni kiçikleştürülgen yaki bölgünçi hakimiyet dep qara çaplangan, bu mesilige tepsili we ilmi jawap bérişni bizning tarixçilirimizga hawala qilimen.
Siyasi jehette Xitay kommunist hakimiyitining 50 neççe yildin béri Şerqiy Türkistan xelqi üstide yürgüzüp kelgen qanliq basturuş we talan taraç qiliş siyasitini Uygur xelqige Xitay hakimiyitining méhri şepqiti we «şapaiti» qilip körsetmekçi bolğan. Emma wetinimiz Şerqiy Türkistan 1949 – yili 10 – ayda Xitay kommonist hakimiyiti teripidin istila qilinğandin buyan, Şerqiy Türkistan xelqining béşiğa kelgen turluk zulum we qirğinçililiqlar bir künmu toxtap qalmidi.
Mediniyet inqilabidikini emes, bügünki «medeni» Xitay hakimiyitining Uygurlarga yürgüzgen faşistlik siyasitini dunyaning héçqandaq yéridin tapqili bolmaydu.
Xitayning 1950- yili 3 ayda Osman Batur qatarliq inqilabçilarni, 1954- yili 12 – ayda Abdulhemit Damollam, Fethiddin Mehsum başçilikidiki inqilabçilarni qanliq basturğanliqidin başlap, 1990 - yilqi Barin inqilabini, 1997- yil Ğulja xelqini qanliq basturğanliqini, undin başka Şerqiy Türkistanning herqaysi jaylirida herküni herhil töhmetler bilen tutup öltürüp turğanliqini peket Şerqiy Türkistan xelqila emes, pütün dunya jamaetçiliki nahayiti yaxşi bilidu.
Dunyada héçqandaq bir mustemlike astidiki millet Şerqiy Türkistan xelqidek zulum we pajiege uçrimigan bolsa kérek.
Mezkur kitabta «az sanliq milletlerge qarita xenzularğa qariğanda keng tuğut siyasiti yolğa qoyuldi» deyilgen. Xitay 1980 - yillardin buyan yolğa qoyğan «bir baliliq boluş» siyasitidin ibaret tuğut çekleş siyasitini qollinip, hamila ayallarni majburi opratsiye qiliş usuli bilen 100 minglerçe bigunah bowaqlarni bu yoruq dunyani körüştin mehrum qildi. Şuning bilen birge 10 mingliğan anilarmu hayatidin ayrildi yaki eğir kiselga duçar boldi. Nurğun ayallar yaş turupla tuğuş iqtidaridin mehrum boldi. Buning netijiside Şerqiy Türkistan xelqining noposi towéllidi. Bu heqte Xitaylar teripidin élan qilinğan başqa bir menbede mundaq diyilidu: «noposni tizginleş xizmitide zor netijiler qolğa keltürüldi, 1975 - yilidin buyan Şinjiangda döletning pilanliq tuğuttin ibaret tup siyasiti zor kuç bilen teşebbus qilindi. Bolupmu 1982 - yili az sanliq milletler arisida pilanliq tuğutni yolğa qoyuş siyasitige dair teşwiqat - terbiye başlanğandin buyan islahattin ilgirki nopus eğir derijide tizginsiz qalğan weziyet uzul - kisil özgerdi. Islahat, éçiwetiştin ilgirki 1955- 1977- yilğiçe bolğan 20 yilda Şinjiangning nopusi 5 milyon 580 ming 100 din şiddat bilen köpiyip 12 milyon 89 ming 700 ge yétip, yiliğa otturiçe 3.94% tin köpeydi; islahat içiwetiştin kéyin Şinjiangning nopusi 1978 - yildiki 12 milyon 330 ming 100 din 1999 - yili 17 milyon 750 mingğa yétip, yilğa otturçe 1.75 % tin köpeydi. Pilanliq tuğut yolğa qoyulğandin buyan Şinjiang da 8 milyon 500 ming nopus az tuğuldi» Diyilgen. ( 2000 - yillik Şinjiang yilnamisi, Şinjiang xelq neşiriyati 2000 – yil Uygurçe naşri 111 - 112 - betler) mana bu Xitayning öz ağzidin élinğan melumat bolup, buningdin 10 yil içide Şerqiy Türkistanda Xitayning 8 milyon 500 ming dane bigunah musulman ewladini öltürgenliki éniq melum bolidu. Başqiçe qilip éytqanda, 5 kuweyit dewliti xelqini yaki bir yérim Finlandiye döwliti xelqini dunyadin yoq qildi, dimektur. Xitayning atalmiş pilanliq tuğuttin ibaret jallatliq siyasiti Uygurlarning künsiri yoqulişini keltürüp çikiriş bilen birge, insaniyetkimu, islamiyetkimu tüptin zit ikenlikini pütün dunya xelqi bilidu.
«Az sanliq milletlerning öz millitining til - yézikini işlitiş, rawajlanduruş erkinlikige hörmet qilindi, kapaletlik qilindi» diyilgen, eméliyette 30 yil içide 3 qétim yézik özgertti, hazir uningğa qanaet qilmay her qaysi mekteplerde Xitay tili ma'aripini yolğa qoydi. Medeniyet inqilabida pütün diniy, tarixi, edebi eserlirimizni köydürüp yoq qilğinining sirtida, bügünki medeni dunyada, pütün dunya jamaetçiliki aldida 2002 yili Şerqiy Türkistanda 100 mingdin artuq Uygurçe til - yézikitiki kitablarni köydürüp yoq qildi.
Mezkur kitabta «az sanlik milletlerning eneniwi medeniyiti qoğdaldi we nurlanduruldi» digen mawzuda «11- esirdiki Qarahaniylar dewridiki «Qutadğu bilik» we «Türki tillar diwani» hökümetning zor kuç bilen qollişi we her millet alimlirining uzaqkiçe ortaq tirşişi arqisida 20 - esirning 80 yilliri terjime qilinip neşir qilindi» deyilgen. Bu kitablar Xitaylar zor kuç bilen qollaştin 100 yil burun Yawrupa tilliriğa terjime qilinip neşir qilinğan, Türkiyediki Türkçe neşirimu 20 - esirning 30 - yillirila meydanğa kelgen. 21- esirge qeder yoruq körüp öz igisining köreş imkaniyitige nail bolalmiğan 2- esirlik Seidiye dewlitining yegane tarixi bolğan şah eser -«tarixi reşidi» bundin 110 yil burun ingilizçige terjime qilinip, Londonda neşir qilinğan. Diniy jehette, «diniy étiqad erkinlikige hörmet qilindi we qkoğdaldi», «diniy sahisidiki erbaplar hakimiyet işliriğa katnişiş, hakimiyet işlirini muhakime qiliş hoquqidin tolaq behrimen boldi» diyilgen. Şundaq, Xitay hakimiyiti diniy étiqat erkinlikige hörmet qilip medeniyet inqilabida Qur'ani kerim qatarliq pütün diniy kitablarni köydürüp, mesçitlirimizning bir bölükini yiqip, bir boliqini tongguz éğiliğa aylandurğanliqini, diniy ölimalirimizni tongguz göşi yéyişke, hudani yoq diyişke majburliğanliqini, turmilarğa qamap, yiraq - yiraq yerlerge sürgün qilinğanliqini, yüzige qara sürtüp koçilarda sazayi qilinğanliqini, ebedi jaza lagirliriğa mehkum qilip nabut qilinğanliqini téxi Şerqiy Türkistan xelqi untup qalmidi we menggu untup qalmaydu. Hakimiyet işliriğa qatnaşqanlar kim? Ular az sandiki hökümetka sadiq mollilardin ibaret bolup, mezkur kitabta bayan qilinişiçe hazir «Şinjiang» da 26 ming 500 islam diniy ölimasi barmiş, buning içide hakimiyet işlirini muhakime qilidiğan «erbaplar» din memliketlik xelq qurultiyining wekillikide bir kişi, memliketlik siyasi kengeşning ezaliqida 4 kişi bar iken, yeni Şerqiy Türkistandiki pütün Uygur xelqige quliqi yumşaq Xitay hakimiyitige sadaqat bilen xizmet qilidiğan 5 molla wekillik qilidiken. Bu 5 molllinimu xelq saylimaydu, hökümet özliri tallap wekil qilidu, bular Xitay parlamintida qançilik söz qiliş we piker bayan qiliş hoqoqiğa iga bolidu, xelqning arzu armanlirini hojayinliriğa qançilik yatküzidu, bularning gipige kim qulak salidu? Bügünki Uygur xelqining eméli ehwali buningğa jawap bolalaydu.
Peket bu Xitay hakimiyitining diniy qiyapettiki kişilerni dunya jamaetçilikiga körgezme qiliş siyasitidinla ibaret, halas.
Mezkur kitabta «normal diniy pa'aliyetler qanun teripidin qoğdaldi» diyilgen, qandaq qoğdaldi? 1999 - yili 10- ayda peket Hoten wilyitidinla bir künde «öz tilida hutbe sözligenlik jinayiti» üçün Abdulhekim, Ehmet Tohti Qari, Ababekri Haji, Ömerjan qatarliq 36 imamni qolğa élip 15- yildin 7 yilğiçe qamaq jazasiğa mehkum qildi.
1999 - yil 88 - nomurluq Hoten şeherlik xelq hökümiti hojjitide: din tarqitidiğan, çet'ellik düşmenlerning radiolirini angliğuçilar, köpeytip tarqatquçilar, qubul qilğuçilar, dini teşwiqat matiriyallirini tarqatkuçilardin 10000 yuendin töwen jerimane élinidu. Çet'elning diniy teşkilatliri bilen alaqilaşquçilar we ular bilen diniy pa'aliyet élip barğuçilardin 3000, 5000 yuen jerimane élinidu. Qilmişi éğir bolğanlar ayrim qanuni mes'uliyetke tartilidu.
Şexsi adem çaqirip Qur'an oquğuçilardin 3000 yuendin 5000 yuengiçe jerimane élinidu. Dölet kadirliri oqutkuçilar we oquğuçilarning dinğa işiniş we diniy pa'aliyetke qatnişiş erkinliki yoq. Oquğuçilarning namaz oquşi, roza totuşiğa yol qoyğan oqutquçilar jazalandurilidu we wezipisidin élip taşlinidu, diyilgen.
Firansiyede çiqidiğan «Libirayşen» gézitining 2002 - yili 11- ayliq sanida, «Çin (Xitay) musulmanlarni öltürüş üçün pursetni ğenimet bilidu» digen mawzu astidiki hewerde: «Zhunggu» Afğanistanda élip bérilğan uruş yüzisidin Amerikidin we dunya jamaetçilikidin eyminip ulturmaydiğan halğa kelgandin kéyin, musulmanlarğa qarşi qorqunçluq zulum we térorluq siyasiti élip bériwatidu, Zhunggu musulman wetendaşlarğa, bolupmu 17 milyon musulman yaşawatkan Şerqiy Türkistandiki Uygur, Qazak, Qirğiz qatarliq musulman xelqni qanliq basturuşqa başlidi. Bu arida Şerqiy Türkistanliq 5 Uygur ölumge höküm qilindi» deyilgen.
Zhunggo Islam jemiyitining başliqi Chin Guang Yuen, bezi mesjidlerde sözlen'gen xutbiler Zhunggoning eméli ehwaliğa uyğun kelmeydu, digen. Uningçe, ayetlerni kommonizim ang çüşençisige uyğunlaşturup izahlaş lazimmiş. Mana bu Xitay hakimiyitining normal diniy paaliyetni qoğdaş siyasiti. Mana bu Xitay hakimiyitining Şerqiy Türkistan xelqige élip kelgen qaltis merhemiti we iltipati.
Yene mazkur kitabta «Şinjiangda Islam dini inistitoti qurulup, mexsus Islam dini boyiçe yuquri derijilik ölimalar terbiylendi » diyilgen, şundaq Xitay hökümiti Şerqiy Türkistan xelqini we dunya jamaetçilikini aldaş üçün 1987 – yili Şinjiang Islam inistitotini kurğan, buni mezkur kitabta mahtinip turup, özlirini Uygurlarğa nahayiti çong iş qilip bergen qilip körsitidu. Eméliyette bu mektepke peket 5 yilda bir sinipla bala qobul qilidu. U yerde qandaq ders ötilidu? Diniy ders asas qilinamdu? yaki markisizim nezeriyesi dersliki asas qilinamdu? U yerdin okup çikkanlarning qançisi diniy xizmet qiliş pursitige érişidu? Qançisi jemiyette işsiz sergerdan bolup yürşidu? Qançisi jaza lagirliriğa taşliniwatidu? Buni Şerqiy Türkistan xelqi nahayiti yaxşi bilidu. Bu mektepning wezipisi xelqqe diniy télim - terbiye bériş bolmastin, belki peket Islam elliridin kelgen erbaplarğa körgezmae qiliş wezipisinila ötawatidu.
11- sintebir weqesidin kéyin, Xitay hakimiyiti Şerqiy Türkistandiki Uygur xelqini dunya jamaetçilikige, bolupmu Amerikiğa «térorist» qilip körsitiş, şundaqla xariji ellerdiki Uygur teşkilatlirinig heriketlirinimu «téroristliq heriket» qilip körsitiştin ibaret qara niyitini emelge aşuruş, Uygurlarni démokratik ellerdimu hatirjem yaşaş imkaniyitidin mehrum qiliş üçün Xitayning çet'ellerdiki herqaysi elçixaniliri arqiliq teşwiqat wariqi, kitabçe we resimlik jornallarni tarqitip dunyadiki Uygur teşkilatlirining heqqani dawasini tohtitişqa we boğüp qoyuşqa urunmaqta. Amma dunya jamaetçiliki bolsa Xitaylarning bu qara niyitini bilip yetti we asta - asta bilip yetmekte.
Şerqiy Türkistan information merkizining igellişiçe Xita hökümiti Amerikidiki 11 – sintebir weqesidin kéyin Şerqiy Türkistanda 50 din uşuq ademge ölüm jazasi bérgen we 3000 din oşuq ademge türlük qamaq jazasi bergen.
Yiğip éytqanda, yuqurida bayan qilip ötkinimdek, qizil Xitay impiriyisi mubarek wetinimiz Şerqiy Türkistanni tajawuz qilip bésiwalğandin buyan yüzligen, mingliğan yalğan teşwitat neyrenglirini bazarğa sélip keldi we kéliwatidu. Nöwette Xitay hökümiti bazarğa séliwatqan mezkur aqtaşliq kitabningmu ilmiy qimmiti yoq, peqetla özlirining siyasi küçige tayinip, yéngi ewlatlirimizni qaymuqturuş we dunya jamaetçiliki aldida özlirining tajawuzçilik, basqunçiliq, jallatlik siyasitini yoşurup qéliş xam xiyalida yézip tarqatqan bir neyrengdin ibaret.
Men xariji ellerde yaşawatkan Uygurlar içide tonulğan alim yaki ataqliq tarixçi bolmisammu, addi bir Uygur ewladi boluş süpitim bilen, wetendaşlirimizning çetellerde bolsimu Xitayğa qarşi birnerse yézip turişi lazim ikenlikini hés qilip, Xitayning yéqinda tarqatqan «aq taşliq kitab» ni çoridigen halda, toluqraq materiyal körüp, tepsilirek bir nerse yézişqa purset bolmisimu, tepsili ilmi bir nerse yézişni tarixçi alimlirimizğa hawale qilip bu maqalini yazdim. Oqurmenlirimning qisqa, addi bopqeptu dimestin hemmimiz körgen tejribilirimiz, topliğan melumatimiz, ilmiy iqtidarimizning yétişiçe iş qilsaq çoqum yaxşi netijilerge érişidiğanliqimizğa, şundaqla yéqinda mezkur « açtaşliç kitab» ni asas qilğan halda, Xitayning ellik neççe yildin buyan tarqitip kelgen zeherlik exletlirige jawap bolğudek bir ilmi emgekning meydanğa kilidiğanliqiğa tolaq işinimen.

2003 - yil - 7 - ay Istanbul