Xitaylarning Qeşqerdiki Omumiyüzlük Yoqitiş Siyasiti

Şerqiy Türkistanning Qeşqer şehride Xitay hökumiti Uygurlarni öz makanliridin qoğlap çiqirip, u yerlerge Xitay tajawuzçi armiyisi, işlepçiqiriş-quruluş polkliri, yéngidin wetinimizge kéliwatqan yéngi tajawuzçilarni yaşaşqa, tijaret qilişqa, şara'it yaritip bermekte.

Ottura Asiyada Semerqent bilen bir qatarda merwayit bolup çaqnap kelgen bu qedimiy şeher, uzaq ötmuştin tartip dunyaning herqaysi jayliridin kelgen karwanlar, seyyahlarning diqqitini özige jelp qilip, Asiya medeniyiti şundaqla dunya yipek yoli medeniyitige tégişlik töhbisini qoşup, Şerqiy Türkistan tarixida eng uzun höküm surgen we gullen'gen Qaraxanilar sulalisining paytexti, 19-esirde bolsa Qeşqeriye dölitining paytexti, 20-esirning 30-yillirida qurulğan Şerqiy Türkistan Islam Jumhuriyitining paytexti bolğan idi.

1949-yili Şerqiy Türkistan Jumhhuriyitige tilemçilerdek biçare qiyapette kelgen komunist Xitay kadirliri we ularning tajawuzçi eskerliri xelqimiz iç ağritip bergen nanni yep qorsiğini töyğuzup, Şerqiy Türkistandiki hakimiyetni aldamçiliq bilen çanggiliğa kirgüziwalğandin kéyin, 1952-yili Qeşqerni başqidin <şeher>dep elan qildi. Xuddi ilgiri başqilar <sehra>dep atap kelgendek.

1960-yili sabiq Sovet ittipaqi bilen Xitay hökümiti Şerqiy Türkistan we Xitayning Şerqiy şimalidiki zimin talaş-tartişi tupeylidin duşmenlişiş weziyiti şekillen'geçke, 1990-yilğiçe bolğan ariliqta Qeşqerge peqetla <mebleğ salmiğan> idi. Çünki şu zamanlarğiçe Xitay Qeşqerni Xitaylarning qoliğa pütünley éliwélişqa közi yetmigen idi. 80-yillarda Ottura Asiyadin Qeşqerge tuqqan yoqlap kelgen bir Uygur Qeşqer şehrini aylinip çiqip, <Qeşqerde işçilar medeniyet sariyidin başqa heçqandaq quruluş qilmaptiğu>digen idi. 1984-yili Qeşqer çet'elliklerge <B> derijide éçiwetilgen şeher qatariğa kirgüzülüp, sayahetçiler dunyaning herqaysi jayliridin kélişke başlidi. 80-yillardin kéyin neççe on yil Qeşqer şehrige kirelmigen qanxor işlepçiqiriş-quruluş 3-diwiziyisi şeherge kirip, qizil dowe yolidiki munbet tupraqqa baş şitabini qurdi. Şeherning hemmila yerini digudek <jenubi şinjang herbi rayonining Qeşqer şobisi>, herbi rayon'ğa qaraşliq tajawuzçi armiye qisimliri, qoralliq saqçi qisimliri, <zorawanliqtin mudapiye koruş etriti>, <amanliq saqlaş çong etriti>, wilayetlik we şeherlik jama'et xewpsizlik idarisi, dölet bixeterliki idarisi qatarliq namlar bilen atalğan Uygurlarni yoqutuş bilen şuğullinidiğan tajawuzçi guruhlar, teşkilatlar we ularning şirketliri, doxturxana, mektep, mulazimet orunliri qaplaşqa başlidi.

Yéqinda Qeşqer şeher Guzer köwrük yenidiki awat mehellidiki Uygurlarning öylirini çéqip, u yerge Xitayning Wenzhou digen yeridin çiqqan aqqun tijaretçilerge erzan bahada sétip bérişni qarar qilğan. Uningdin başqa şeherdiki <Taş baziri>digen yerdin başlap Qizildowe yoliğiçe bolğan ariliqtiki awat mehellediki neççe yüz a'ililik Uygurlarni mejburi köçürüwétip, Wenzhouluq aqqun Xitaylarğa sétip bérişni qarar qilğan.

Qeşqer şehridiki medeniyet yolini kengeytiş bahanisi bilen, medeniyet yolidin Qizildowegiçe bolğan ariliq we Xitayning yéza-igilik 3-dewiziye doxturxanisiğiçe bolğan neççe yuz a'ililik Uygurning öylirini çéqip, herbir kuwadrat zimin üçün 200 yuan(25$) Xitay puli bérip qoğlaşni pilanliğan. Undin başqa Guzerdin Heytkar jamesigiçe bolğan qedimi orda jaylaşqan eng awat, Uygurlar ziç olturaqlaşqan şeher merkizidiki Uygurlarning öyinimu yolni kéngeytip yasaş bahanisi bilen çéqip şeherning qiyapitini Xitayçilaşturup, tajawuzçi Xitaylarning bimalal kélip makanlişişi, tijaret qilişi, Uygurlarni şeherdin qoğlap çiqirilip şeher sirtidiki etizliqlarğa köp pul çiqim tartip öy sélip olturişiğa pilan tüzgen.Xitaylar neççe ming yildin béri bu eziz tupraqta yaşap kelgen xelqimizni bözek qilip, hile-mikir işlitip eger çong bina sélişni xalaydiğanlar bolsa, herbir kuwadrat métir zimin üçün 1000 yuandin 2000 yuan'giçe pul tölep bina salsa bolidu, eger undaq qilmisa hemmisi Wenzhouluq tijaretçilerge sétip bérilidu, dep uqturuş qilğan. Uygurlarni öz öyliridin qoğlap çiqirilip, a'ilisi weyrançiliqqa uçrap, şeher sirtiğa mejburi qilinsa, öyi jaylaşqan zéminning herbir kuwadrat yéri üçün aran 200 yuan bérilidiken-yu, şu zimin'ğa başqidin öy salimen dise 2000 yuan (250$) tolişi kerek iken.

Qaraxanilar dolitining şahzadisi Se'it Arslan'xan 10-esirning axirlirida Yéngişehrning Harap yézisidiki <Ordam> dep atilidiğan jayda şehit bolup, u Qeşqer şehri Tumen deryasi boyidiki Xanjemet maziriğa depne qilin'ğan bolup, u mazar <Se'it Arislanxan Maziri>dep atilidu. Bu mazarğa 11 esirdin buyan neççe ming Uygur depne qilin'ğan bolup, Xitay hökümiti Uygurlar dolitining batur şahzadisi depne qilin'ğa bu mazarni yol yasaş banasi bilen 2 yil ilgiri buzup yol yasap, yol yéniğa Xitaylar üçün olturaq binalar we mehmanxana bina qildi. Tümen köli boyidiki bu hawaliq jayğa Xitayning butxanisidek rawaqlar yasap, kona-yéngi Xitaylarning temtirimey, yetirqimay bu şeherge tajawuz qilip kélelişi üçün pisxilogiyilik we qanuniy asas tikliwaldi. Tümen derya boyiğa yéqin jaydiki 2000 yildin burun ejdatlirimiz şeher qilip olturğan, <Eski Hisar> dep atilidiğan şeher sepilini medeniyet inqilawida asasen buzuwetip, orniğa Xitay binakarliq-quruluş şirkitining quruluş matiriyali zawuti qurdi, çet'ellikler Qeşqerge köplep kélişke başliğan idi, Xitaylarning közige uyqa kirmey Eski hisar yeniğa neççe milyon pul xejlep <Banchao şehri> digen yasalma şeherni yasap çiqip, uning'ğa nurğun butlarni retlik tizip Qeşqer şehrige yéngidin bir <seyligah> qoşup, uni jenining bériçe teşwiq qildi we bu yasalma şeherning aldiğa <wetenperwerlik terbiye bazisi> dep xet oyup qoydi.

Şerqiy Türkistan xelqini yoqutup, ziminini yutuwélişni meqset qilğan işlepçiqiriş-quruluş polkining 3-diwiziyisi şeherge kiriwalğandin kéyin, şeherning nurğun ziminini igellep, şeherge yéqin Paxtekli, Şamalbağ, Döletbağ qatarliq yézilardiki ziminlarni erzan bahada <sétiwaldi> yaki bikarğa igelliwaldi. 6yil ilgiri Şamalbağ yézisining Toqquzaq köwrükige yéqin jaydiki munbet tupraqlirini eşu 3-dewiziye igelliwalmaqçi bolğanda Şamalbağ yézisining Uygur başliqi unimiğan, buni korgen Xitay hökümiti yéza başliqini derhal emilidin éliwetip, orniğa Xitay başliq teyinlep Şamalbağ yézisining nurğun ziminini 3-diwiziye, qoralliq saqçi qisimliri qatarliq qoralliq tajawuzçilarğa bolup berdi.

Tajawuzçi qoşunning Qeşqerdiki3-diwiziyisi 1966-yili 1-ayda qurulğan bolup, 37 yildin béri Qeşqer wilayitining etrapidiki bipayan munbet tupraqni igelliwélip, 200ming Xitay koçmenni yerleşturup, 65920 giktar yerni igelliwaldi, 100 ming gektar terilğu yerni suğarğili bolidiğan 844milyon metir kub suni kontirol qiliwélip, Qeşqer wilayitidiki neççe milyon Uygur dehqanning namratlişişini kelturup çiqardi. Hazir 3-diwiziyediki herbir aqqunning yilliq otturiçe kirimi 2200 yuandin köp bolup, bu zimin igisi bolğan Uygur dehqanlardin3 yerim hesse köp.

Xitay hökümiti ağzida dehqanlarni bay qilimiz dep qoyup, eméliyette Uygur dehqanlarni barğanseri namratlaşturup, ularning insaniy erkinlikini boğup, eğir ekispulatatsiye, zulum we qanliq qirğinçiliq élip bériş bilen bir waqitta, Xitaydin çiqqan tajawuzçi qoşunlirini siyaset, mebleğ we qanuniy jehettin yolep, Uygurlarni tel-tökus yoqitişqa qarap atlandi.Uygur dehqanlirini mejburi emgekke tutup böz yer açquzup, u yerlerge Xitaydin aqqunlarni yotkep kélip orunlaşturmaqta we aqqunlarğa osumsiz qerz, yardem puli qatarliqlarni tarqitip bérip, ularni Uygurlar bérişi kerek bolğan herqandaq mejburi emgekke salmay, nurğun baj, alwang-yasaqlarni keçurum qilip, aqsongeklerdek asrap köpeytmekte.

Dunyadiki barliq Uygurlar heriketke kélip, Şerqiy Türkistanda élip bériliwatqan bundaq Uygurlarning hemme nersisini yoqitiş siyasitini paş qilip, munasiwetlik xelq'ara teşkilatlarğa iltimas sunup, Qeşqer şehrining medeniyetlik, Uygur hidi kélip turidiğan mehri issiq halitini saqlap qalayli !

Şerqiy Türkistan Informatsion Merkizi
2003-Yili 20-Yanwar