Tarihta Sherqiy Türkistanda Qurulghan Döletler

SHerqiy Türkistangha Musteqilliq, Erkinlik We Démokratiye !



MAUZULAR:
HEWER
SH. TURKISTAN TARIHI
SH. TURKISTANDA DIN
SH.T. KISHILIK HOQUQ
SH.TURKISTANDA MUHIT
UYGURLARDA MA'ARIP
EDEBIY SAHIPE
PEN - TÉHNIKA
OSMURLER SAHIPISi
ETIC DOKLATLIRI
ARHIP KORUNUSHLER
INFORMATION MERKIZI
MUHIM ULUNUSHLAR
UYGUR TESHKILATLIRI
YARDEM WE EZALIQ FORMI
HAWARAYI

Sherqiy Türkistanda Muhit

Eékilogiyélik Mohitning Bulghunishidiki Aasasi Jawapkar Kim?

Perhat Muhemmidi

Hitay metbuatlirida bayan qilinishiche, yéqinqi yillardin buyan tarim deryasi süyining qurup ketish ehwali eghir bolghanliqtin, tarim wadisidiki toghraqlar qurup, köpligen térilghu yer we tashyollarni qum bésishqa bashlighan.

Hemmimizge melum bolghinidek, SHerqiy Türkistanning omomiy yer kölimi 1 milyon 600 ming kuwadirat kélométir bolup, buning ichide qumluq we sayliq kölimi 441 ming kuwadirat kilometir, SHerqiy Türkistanning orman bilen qaplinish nisbiti aran 1.68 pirsen, tarim deryasi, bu rayondiki eneshu azghine yéshilliqni saqlap qéliwatqan eng asasliq su menbélirining biri idi, shunga, tarim deryasining süyining qurushqa yüz tutiwatqanliqi, SHerqiy Türkistanning ékilogiye jehette nahayiti zor hewpke duch kéliwatqanliqini körsütüp turmaqta. Eslide 50 qétimgha yéqinraq atom bombisi sinaq qilinghan bu tupraqta, derya – éqinlarning pütünley qurup ketmigenlikining özi bir möjize idi.

Tarim deryasini élip éytsaq, bu deryani Uygur helqi yillardin buyan peqetla yiraqtin, we hetta kino – téliwiziye filimliride körüp kelmekte, chünki 1954 – yili Atalmish < ishlepchiqirish qurulush Bingtüani > ni qurulghandin buyan, tarim deryasining bashqurush hoqoqi asasiy jehettin Bingtüanning qarmighida bolup kelmekte. SHutapning özide aldimda < Xinjiang ishlepchiqirish qurulush Bingtüani déhqanchiliq – charwichiliq tüan – meydanlirining yerlishish heritisi > aldimda yéyiqliq turuptu, < mehpi > dep izahat yézilghan bu heritini eyni chaghda manga Amerikida turiwatqan Hitay demokratliridin Wuhongda ependi sogha qilghan idi, bu heritige qaraydighan bolsaq, ishlepchiqirish qurulush Bingtüani qarmighidiki tüan – meydanlarning 150 ke yéqinraqi pütünley tarim deryasi ghol éqimi we tarmaq éqimlirining boyigha jaylashqan bolup, bu tüan – meydanlar deryadiki su, béliqtin tartip, derya etrapidiki ormanliqlardin paydilinish hoqoqini manapol qiliwalghan bolup, yerlik helqlerning bu éqinlargha yéqinlishishi mumkin emes.

Eyni chaghda men < Xinjiang helq radiyo istansisi > ning muhbiriliq salahiyitim bilen Aksuning SHaya nahiyisige ziyaretke barghan chéghimda, bir Uygur déhqan bilen söhbetliship qalghan idim, u manga dastighandiki yangaqlarni körsütüp, bu yangaqlar tarim deryasi boyida ösken yawa yangaqlar, nahayiti temlik > dep kélip, munularni sözlep bergen idi, bu déhqan turiwatqan yéza tarim deryasigha yéqin bolup, derya boyida yawa ösken yangaq derehliri nahayiti köp iken, yangaqlar özi piship, özi tökülüp, yerde döwilinip ketidiken, bu déhqanlar bolsa ikkidin – üchtin bolup yérim kéchide ishek bilen bérip yerdiki yangaqlarni taqarlirigha qachilap qaytip kélidiken.

Men uningdin, < bu yangaqlar kimge tewe? Nimishqa kündüzi bérip almaysiler? > dep sorighinimda, u manga, < bu yangaqlarning igisi yoq, özi ösken yawa yangaqlar, emma derya boyida sap Bingtüanlik Hitaylar bar, köpinchisi dümbisige miltiq ésiwélip laghaylap yürishidu, kündüzi barsaq, körüp qalsa miltiq tenglep qorqitidu, eger bizni öltürüp deryaqa tashliwetse bala – chaqimiz yétim qalmamdu? SHunga kéchisi bérip oghrilap kélimiz, deryada béliq köp, adette kündüzliri Bingtüanliklerdin qorqup biliq tutqilimu baralmaymiz, yéziliq hökümetke dat éytip barsaq, ular, < bizning Bingtüange chishimiz patmaydu, eng yahshisi ular bar jaygha yéqin yolimanglar > dep nesihet qilip qayturiwetidu > dep hal éytip bergen idi.

Hemmimizge melum bolghinidek, Tarim wadisida yerlikler bilen Bingtüanliklerning su taliship jidel qilishi, SHerqiy Türkistanda uzun yillardin buyan dawam qilip kelgen omomiy yüzlük bir hadise, yerlikler bolsa Bingtüanliklerdin ashqan – tashqan suni ishlitishke mejbur bop kelmekte.

Eger bügünki künde tarim deryasisining süyining qurup kétiwatqanliqi tüpeylidin SHerqiy Türkistanning ékilogiyélik mohiti eghir tehditke uchrawatqan bolsa, Hitay hökümiti buning jawapkarini 50 yilgha yéqin waqittin buyan tarim deryasining süyini manapol qiliwalghan < Bingtüan > din izdishi kerek idi, emma Hitay hökümiti buning mesuliyitini peqetla yerliklerning gedinige artip keldi, mesilen, hazir SHerqiy Türkistanning jenobiy rayonlirigha qaraydighan bolsaq, bu rayonlarda her yili birqanche yüz Uygur déhqan, < qalaymiqan orman késip, ékilogiyélik mohitni buzdi > digen nam bilen türlük qamaq jazalirigha höküm qilinidu, chünki Hitay hökümiti buhil jazalash usolini qumluq we janggalliqlardiki tebiy ormanliqlarni qoghdashning birdin – bir charisi qiliwalghan, heqiqeten jenobiy rayonlarda qumluq boyigha jaylashqan yézilardiki Uygur déhqanlarning janggaldin qurup ketken toghraq, yantaq, yulghunlarni tirip kélip yéqilghu qilidighini rast, chünki qursighigha yigili éshi yoq bu bicharilerning bazardin otun - kömür sétiwalidighangha püli nimishqilsun? Hetta bezi jaylarda Uygur déhqanliri kündüzi étizda ishlise, kéchisi uhlimay eshek harwisi bilen janggalgha bérip otun tirip kélishke mejbur bolidu, mesilen, SHerqiy Türkistanda, < Kelpinliklerning dadisi jin > deydighan bir gep bar, bu sözmu yuqarqidek seweptin kélip chiqqan, Kelpin nahiyisi SHerqiy Türkistandiki eng namrat we eng kichik nahiyilerning biri, déhqanlarning yéqilghu sétiwalidighan puli bolmighachqa, erliri kündüzi ishhlep, kéchisi janggalgha otun tergili chiqidu, uyqusizliqtin qaytashida ishigini ihtiyari qoyuwetip uhlaydu, teliyi barlirining éshigi igisini öyige yandurup kélidu, téliyi bolmisa taki igisi oyghanghiche eshek harwisi ghichirlap ghélite awaz chiqirip, janggalliqta ézip – tézip yüridu. Héli köp jaylarda hökümet tarmaqliri yézilarning kirish eghizlirigha bu bicharilerni tekshüridighan ponkit quruwalghan bolup, tekshürüsh jeryanida harwisidin bir – ikki tal höl yaghach yaki toghraqning shehi chiqip qalsa, derhal < tebiy ormangha buzghunchiliq qilipsen > dep ésiliwalidu we qanun orunlirining birterep qilishigha tapshurup béridu. Emma Bingtüanlik Hitaylarning we hökümet emeldarlirining qilghan – etkinini sürüshtüridighan adem yoq.

SHerqiy Türkistanning Kelpin nahiyiside yüz bergen bir weqe peqet esimdin chiqmaydu:

1991 – yili men Aptonom rayonluq partikom teshwiqat bölümining orunlashturushigha asasen, Xinjiang helq radiyo istansisining muhbiriliq salahiyitim bilen Kelpin nahiyisige barghan idim, men bilen birge yene Xinjiang téliwiziye istansisining birneper Uygur muhbirimu birge barghan idi, bizning wezipimiz, aptonom rayonluq partikom teshwiqat bölümining téliwige asasen, Kelpin nahiyilik partikomning sekritari Li pemililik Hitayning bu nahiyini tereqqi qildurushtiki ajayip ish – izlirini tonushturush idi, biz Kelpinge bérip ertisi, sakritar Li, nahiyining bir Uygur muawin hakimi we nahiyilik qoralliq bölümning bashliqi Memet qatarliqlar yézilarni aylanghili chiqtuq, quralliq bölümning bashliqi Memet isimlik kishi miltiq éliwalghan idi, biz qiziqip, miltiqni nime qilisiler? > dep sorighan iduq, Li pemililik Hitay, nahiyemiz taqqa yéqin, yéngi sughurulghan bezi yerlirimizge pat – pat aqqu qonidu, téliyimiz kélip qalsa birerni étiwalsaq ejep emes > didi, qaytashimizda bir dönglükke kelgende mashinidiki mensepdarlar < aqqu! – aqqu > chuqurushup ketti, mashina tohtighandin kéyin, qoralliq bölümning bashliqi Memet miltiqni élip mashinidin chüshti we yan terepke qarap engiship kétip qaldi, qalghanlirimiz mashinida saqliduq, aqquni Li pemililik shuji durbun bilen bayqap qalghan iken, birazdin kéyin, < pang > qilghan oq awazi anglandi, 10 – 20 minot ötkendin kéyin helqi Memet digen kishi miltiqi dümbiside, hasirap – hömüdep qep – qizil qangha boyalghan yoghan bir qushni sörep keldi, mashinidikiler derhal uning aldigha bérip, uning bu qaltish mergenlikige barikalla éytiship ketti, kechte nahiyilik qoralliq bölümning ishhanisida helqi bichare aqquning göshini yiyish ziyapiti bérildi, bu ziyapetke qatnashqanlarning ichide biz ikki muhbirdin bashqilirining hemmisi nahiyining yuquri derijilik emeldarliri idi, bu weqe huddi tünögün yüzbergendekla hélimu hem köz aldimda turmaqta, sizlerge melum bolghinidek, aqqu – Hitay hökümiti teripidin SHerqiy Türkistanda alahide qoghdilidighan qushlar qatarigha kirgüzülgen, eger helqi aqquni étip yigen nahiyining emeldarliri bolmay, adettiki bir Uygur déhqan bolup qalghan bolsa idi, uning udulla türmige kirip ketishi turghanla gep idi, emma, mushtimi zorning gepi ong digendek, Hitay hökümiti yillardin buyan SHerqiy Türkistanda ékilogiyélik mohitning bulghunishining asasiy mesuliyitini adettiki yerlik helqqe artip kelmekte.

"ETIC Tetqiqat Bölümi"