E-Mail

9 - Bab Yéngi Mektep Ma'aripining Bashlinish Tarihi

I

"Ötmüshni untush jinayet" (W. I. Lenin), yuqiridiki sélishturma arqiliq bizge melum boliduki, taki 19 - esirning 80 - yilliridimu Tyanshanning shimali we jenubida yenila eghir jahalet höküm surmekte idi, pütün Teklimakan wadisida parlaq meripet shami bolup yan'ghan Qeshqerdek meripet merkezliride eyni zamandiki ulugh Uygur alimi Mehmut Qeshqeri we Yusup Has Hajiptek mutepekkur zatlarni yetishturgen meshhur "Saji'e" bilim yurti we keyinrek nurghun alimliri bilen ottura Asiyada dangqi chiqqan "Mes'udiye" bilim yurtining ilim - ma'arip shamliri alliqachan öchüp pütün Tarim wadisi zulmet ichide qalghanidi. Del shu chaghda dunyaning ikkinchi bir cheti - Yawropa elliride bolsa, yéngi tehnika we yéngi ma'arip jush urup jahanni zilzilige kelturushke bashlighanidi. 1770 - Yilliri Jimis Wat teripidin keship qilin'ghan par mashinisi, 1804 - yili Foltun teripidin ihtira qilin'ghan okyan parahoti, 1805 - yili Setiwinis keship qilghan poyiz we tomur yol, Faradi asas salghan tok (Elektr) enirgiyisi, 1902 - yili aka - uka Reyt teripidin keship qilin'ghan ayropilan we bashqilar sherqtiki ghapillar dunyasini heyran qaldurdi. Eyni zamandiki yéngi tehnika keshpiyatlirigha egiship turluk - tumen zawut - fabrikilar Yawropa quruqluqida qed koturushke bashlidi.
GHerbtiki mushu tereqqiyatning oyghitishi arqisida bezi Islam olimalirining we tereqqiyetperwer kishlerning közi echilip, dunyagha nezer selishqa mejbur boldi. Ulardin biri oyghinish toghrisida hitab qilip mundaq yazghanidi:

Qop! I adash bir... Etrapinggha baq,
Baq... Ne körersen oylighin uzaq!
Yerde, hawada, suda kelurler,
Yawropaliqlardin al emdi sawaq!...

Ottura Asiyada yéngi mektep ma'aripi mushundaq hitab we ehtiyaj astida bashlandi. Bu yéngi mektep ma'aripi "Usuli jedit" dep ataldi. "Usuli jedit" ning sherqtiki eng yirik wekili we teshebbuskari Jamalidin Apghani (1838 - 1897) Bolup, u sherq musulmanliri birliship, jahan'girlikke qarshi turush we Islamiyetning ichki qismida islahat elip berishni teshebbus qilghanidi. Bu islahat yéngi mektep ma'aripini ("Usuli jedit" ni) yolgha qoyushni öz ichige alatti. "Usuli jedit" ning Uygurlar ichidiki muhim teshebbuskarliri we tesis qilghuchiliri Atush we Ilida Huseyin Musabay, Bahawidin Musabay, Abduqadir Damolla Qeshqeri, Tash Ahunum; Turpan Astanida Meqsut Muhiti, Kuchada Hamit Haji qatarliqlar idi.
Bularning beziliri yéngidin bih urup chiqqan milliy sana'etning tipik wekili, shundaqla beziliri yéngi ma'aripning asasliq terghibatchisi bolup, jahaletke qarshi kokrek kerip meydan'gha chiqti. Beziliri hetta Petirburg, Finlandiyigiche, beziliri Germaniye we Parizjghiche, yene beziliri kichik Asiya we Ereb dunyasighiche arilap yurup dunyaning eyni zamandiki tereqqiyat menzirisini öz közliri bilen közetti. Ular weten'ge qaytip kelgendin kéyin bir tereptin sana'etni tutsa, bir tereptin yéngi ma'aripqa asas sélish yolida jiddiy küresh qildi.
1907 - yili huseyin, Bawudun aka - uka Germaniyining "Dolaq" markiliq sana'et shirkiti bilen digiwarliship, Ilida hurum zawuti qurdi. Tash ahun Yekende serengge zawuti we shatuwa toqumchiliq karhanisini qurdi. Turpan Astanida Musul Haji, Wajit Hajilarning pahta zawuti quruldi. Milliy burzju'aziyining ehtiyajigha masliship, 1916 - yili Atush, Yeken we ilida sana'et we boghaltirliq kespiy tehnikomlirimu quruldi.
Mana bu yuqiriqi pakitlar Uygur yéngi mektipining dewr arqa korunushi we maddiy asasliri idi.
Uygur yéngi ma'aripining tunji qétim Atushta yiltiz tartishida bu nahiyidin chiqqan bir türküm meripetperwer zatlarning wetenperwerlik rohi turtke bolghanning sirtida, yene jughrapiyiwi özgiche muhit - shara'itningmu belgilik roli bar. Atush iqlimi qurghaq, hawasi sap jay, qurghaq iqlim Atush helqini chidamliq we gheyretlik qilip yetishturgen. SHundaqla bu jayda eqin suning qisliqi, ekinzarliqning cheklimige uchrishi Atush helqighe shija'et, tirishchanliq we izdinish rohini singdurgen. Bundaq roh ularda tijaret qilish, sayahet qilish we yuqiri orlesh hususiyetlirini yetildurgen.
Biraq, Iksaqta tesis qilin'ghan tunji yéngi ma'aripning asaschilirining özlirige has wetenperwerlik we meripetperwerlik pezilitinimu nezerge elish zorur.
Musabay (Musa Haji) ning atisi AbduRusul öz zamanisida Qeshqerdiki hanliq medriste ilim tehsil qilghan we ana mektipige izchil maddiy yardem qilip, jama'etchilikning hormitige sazawer bolghan. Oghli Musabaymu shu medrisni tugetken we 19 - esirning otturilirida zor miqdarda inayet korsitip hanliq medrisni bir qetim chong remont qildurghan. Hazirghiche saqlinip keliwatqan uning muhim bir wesiqiside: "Bayliqning bir qismini we oshre - zakatini mektep we medriske teserrup qilish zorur" lukini tekitligen. Uning idiyisige warisliq qilghan meripetperwer oghulliri - Husen Bay (1844 - 1926 - Yillar) we Bawudun bay (1851 - 1928 - Yillar) atisi Mosa Hajimning wesiyiti boyiche mektep ma'aripigha tohpe qoshushta tehimu zor pidakarliq korsetken. Eyni zamanda Tarim wadisini jahaletning qapqara perdisi qaplap turghan, shundaqla eng jahil we mute'essip kuchler höküm suruwatqan shara'itta hemde achköz, nadan baylar helqning yilikini rehimsiz shorap, özinila semritishni ewzel koridighan shara'itta bundaq pidakarliq korsitish asan emes, elwette. Biz tarihqa lilla baha beridighanla bolsaq, eyni zamandiki huseyin bay we Bawudun bay aka - ukilarning qelbide wetenperwerlik, meripetperwerlik wijdan otining neqeder yalqunjighanliqini koruwalalaymiz.

* * *

Insaniyet tarihida - "Ma'arip mengguluk kategoriye". SHu nuqtidin alghanda, ma'arip intayin uzun tarihqa ige. Biraq u, "En'eniwi ma'arip" we "Yéngiche ma'arip" tin ibaret chong ikki kategoriyige bolunidu.
Yéngi ma'arip ("Usuli jedit") ni tunji qetim jari qildurghan pedagog - meshhur CHehislowak oqutquchisi Yan. Amus. Kominskiy (1592 - 1670 - Yillar) boldi. U qurdash osmurlerni klas (Sinip) boyiche oqutush usulini yurguzup, chong muweppeqiyet qazan'ghan. U siniplar ayrimisi boyiche ders programmisi bar, ders setkisi bar, imtihan tuzumi bar, terbiye nishanisi bar bir yurush yéngiche usulni qanat yaydurghanidi. Mushu telep boyiche qurdash osmurler etrapi baghwaranliq, azade selin'ghan, keng derizilik, ichi keng we yoruq, ustel, partiliri tel siniplarda olturup her hil bilim - penlerdin sawaq alatti.
CHet ellerning yéngi ma'aripidin tesirlen'gen Bawudun bay akisini yéngi ma'aripni yolgha qoyush uchun hemkarlishishqa kondurdi. SHundaq qilip ular shehsiy daramitidin iqtisad ajritip, Iksaqta yéngiche mektep binasini qurup, Uygur ma'arip tarihida tunji yéngi mektepke asas saldi. Bu mektep 1885 - yili kuzde resmiy oqush bashlidi. Iksaqta yolgha qoyulghan bu tunji yéngi mektep keyinrek "Huseyniye mektipi(1)" Degen nam bilen Uygur ma'arip tarihi sehipisidin orun aldi.
Bu mektep deslep uch siniptin teshkil qilindi. Sinipliri keng derizilik, doska, parta qatarliq sinip jahaziliri mukemmel, siniplarning ichi - teshi aqartilghan. Oqutquchilar uchun ishhana, oqughuchilar uchun yataq, hammam (Tash muncha) bina qilin'ghan, mektep etrapi ormanlashturulghan. Uning ismigha layiq yéngi mekteplik qiyapiti namayan bolup turatti. Keyinche yiraq yezilardin qobul qilinidighan oqughuchilar qonup oquydighan boldi. Qonup oquydighan balilar "Leyli", kelip - ketip oquydighanlar bolsa "Nahari" dep atilatti.
Deslepki mezgilde bu yéngi mektep duch kelgen jiddiy qiyinchiliq - mu'ellim mesilisi idi. Bu mesilini hel qilish uchun yéngi mektepning asaschiliri bolghan aka - uka Musabaylar chetke oqughuchi chiqirip terbiyleshni merdaniliq bilen qarar qildi. Mushu qarar boyiche tunji qetim qazan darilmu'elliminide ikki yil telim elip qaytip kelgen oqutquchi Kerimahun boldi. Keyin u bu mektepke mudir boldi we uning yetekchilikide "Besh kishilik mudiriyet hey'iti" quruldi. Uning terkibige Bawudun bayning özi hem Kerimahun, Hesamidin Hajim qatarliq motiwerler kirguzulgenidi. Buning sirtida toqquz kishidin terkib tapqan "Ata - anilar hey'iti" mu qurulghanidi. Bu ikki hey'et ayda ikki qetim kengesh echip, mektepning oqutush hem iqtisadiy hirajiti qatarliq emeliy mesililirini hel qilatti.
Kerimahun mudir bolup turghan mezgillerde, resmiy ders beridighan oqutquchilar besh neper bolup, ular: Kerimahun (Mudir), CHong GHojikam, Sultan Mehmut, Idiris Haji, Ra'ile Buwi Mollacham qatarliqlar idi. Bu chaghda mektep boyiche 105 neper osmur bolup, uningdin 25 nepiri qiz oqughuchi idi. Oqulidighan derslerning turi: hesab, til, imla, oqush dersi (Edebiyat), Ereb, Pars tili, jughrapiye - tarih, ilmiy hal, ilmiy tejwid, tenterbiye qatarliq derslerdin ibaret idi. Heptilik ders jediwili boyiche bir kunde tot sa'etlik ders otush tuzumi yolgha qoyuldi. Heptide bir qetim mektep mudiri pütün oqughuchilargha ehlaq dersi leksiyisi berip turush muntizim tuzumge aylandi. SHuningdek shu chaghdiki tuzum boyiche oqutquchilar uchun kundilik meshghulat waqti alte sa'et, oqughuchilargha besh sa'et qilip belgilen'gen. Buningdin bashqa her kuni bir oqutquchi nowet bilen dijorni bolush, her bir sinipqa sinip mes'uli bolush tuzumimu yolgha qoyulghan. Dijorni mu'ellimler hatire tutup, her kunning ahirqi sa'itide mektepke doklat qilip yahshi - yaman ehwallar ustide uchur beretti.
Bu yéngi mektepning deslepki basquchliridin bashlapla imtihan tuzumi yolgha qoyuldi, imtihan netijiliri tot derijige ayrilatti. Mesilen: eliyul'ela (1 - Derijilikler), ela (Ikkinchi derijilik ela bolghanlar), ewsat (Ottura derijilikler), edna (Otelmey qalghanlar).
Oqush putturush murasimliri pütün kent ahaliliri qatnashqan halda qizghin we daghdughiliq halda otkuzuletti. Oqush putturidighan oqughuchilar mektep marshlirini jaranglitip korek qilatti. Oqush tugetken oqughuchilar tot derije mukapat bilen teghdirlinetti. Mesilen: 1 - derijiliklirige "Tehsinname", 2 - derijiliklirige "Apirinname", 3 - derijiliklirige "Teqdirname", 4 - derijiliklirige "SHahadetname" tarqitilip beriletti.
Oqutquchilar jama'et ichide bek hormetke sazawer bolup, er oqutquchilar "Ependim", ayal oqutquchilar "Mollacham" dep atilatti. Oqutquchilarning teminatining yuqiri bolghanliqi ashu hormetni kucheytip baratti. Mesilen: 1 - derijiliklerge 400 charek, 2 - derijiliklirige 300 charek, 3 - derijiliklirige 200 charek ashliq ma'ash (Yilliq) beriletti. Bu ma'ash teminatining bir qismini aka - uka Musabaylarning iqtisadidin, qalghan qismi oshre - zakat kirimidin chiqirilatti.
Buning sirtida, kembeghel we yetim osmurler uchun "Hanendilik" (Oqush yardem puli) tuzumi yolgha qoyulghanidi. Ularni kiyim - kechek bilen teminligendin bashqa, tamaq rashoti uchun 1 - derijiliklirige 15 charek, 2 - derijiliklirige 12 charek, 3 - derijiliklirige sekkiz charek ashliq teminat beriletti. Mektepte oqughuchilarning toluq kelip hatirjem oqushigha kapaletlik qilish uchun jama'etning charwilirini toplap baqidighan mehsus "Padichi" orunlashturulghanidi.

2

1888 - yili yéngi mektepning tunji mudiri Kerimahun ependi wapat bolup ketidu. Bu emdila beh urup mustehkemlinishke qedem tashlighan Uygur yéngi ma'aripi uchun bir yoqitish bolidu. Bu boshluqni tez toldurmighanda, yéngi mektep boshukidila tunjuqup ketish hewipini jiddiy hes qilghan Bawudun bay chet elge yene oqutquchi chiqirishqa aldiridi. Bir - ikki yil puhta tallash we etrapliq teyyarliq qilish arqiliq 1902 - yili bir turkumdila sekkiz neper iqtidarliq yashni Turkiyige oqushqa ewetti. Ularning terkibide Tursun ependi, Hesen ependi, Mes'ut sebiri, Jirjis hajim (Bu ikkiylen ilidin tallan'ghan) we qadir ependi qatarliqlar bar idi. Buning sirtida yene ottura Asiya we idil tereplergimu bir qisim yashlarni ewetish teyyarliqi koruldi.
CHet elge chiqirilghan yashlar oqush tugitip kelguche bolghan ariliqtiki boshluqni toldurush uchun, Bawudun bay 1 - turkumde Turkiyidin ababekri qatarliq ziyalilarni mu'ellimlikke teklip qilip aldurdi. Ababekri ependi Iksaqtiki yéngi mektepni 1890 - yilidin 1896 - yilighiche bashqurdi.
Wetenperwer meripetchi huseyin haji, Bawudun bay aka - ukilar mushu chaghda yéngi mektepning da'irisini kengeytish arqiliq sinip sani we oqughuchilarning sanini kopeytish pilanlirini konglullirige pukup qoyushqanidi. Bu ularning chet ellerge koplep oqughuchi chiqirishtiki muddi'asidinmu ochuq melum bolup turatti. 1895 - yili Musabay haji wapat bolushning aldidimu oghullirigha: "Hezriti hebib ejem" mazirini yasap chiqishni we yenigha kengeytip azade mektep bina qilishni wesiyet qilidu. Mushu wesiyet boyiche "Hezriti hebib ejem" maziri bilen uning yenigha kengeytip selinidighan "Huseyniye mektipi" ning chong qurulushi 1896 - yili resmiy bashlandi.
1898 - yili ikki yilgha yeter - yetmey gumbez munari asman'gha boy tartqan korkem mazar bilen azade selin'ghan yéngi mektep binasi Iksaqta qed koturdi.
Zamanisida ataqliq binakarliq mahiri dep tonulghan Qeshqerlik Meshuq Haji layihlep yasap chiqqan bu katta we korkem binaning gumbizi hazirmu qed koturup turmaqta. Bolupmu yandash selin'ghan kishilerning zoqini qözghaydighan karidorluq sekkiz sinipliq oqutush binasini öz ichige alghan keng mektep qurulushi barliq meripetperwer kishilerning iptiharini qözghaydu.
Bu mektepte siniptin bashqa yene 12 eghizliq oqughuchilar yatiqi (Hujra), hujrilarning shimalida qoyuq bostanliq, neqishlen'gen peshaywanliq meschit, bina otturisida rishatkiliq zal, ikki eghizliq ashhana, oqughuchilar uchun mehsus mulazimet dukan oyi, sherqiy shimal teripide besh mo da'iride mewilik chong yagh, baghning sherqide yene shu chongluqta tenterbiye meydani, besh - alte mo kenglikte tereklik, peshtaq, tash parliq muncha (Hammam), mektepning ichige sözulghan 200 metr uzunluqtiki yolning ikki teripide eriq, eriq boylap osturulgen tot qatar terek bostan, iskilat, motiwelli ambiri, mektepning del ottura qismida tiyatir zali, gherbiy jenupta etrapi tal, alma, ujme bilen qaplan'ghan chong kol, bir chette kahish pishiridighan chong humdan, humdan ambiri, ikki jayda terethana... Qatarliqlar pilanliq jaylashturulghan.

* * *

Sekkiz sinipliq chong mektep putup bolghandin keyin yenila mu'ellim mesilisi asasiy ziddiyet bolup kuntertipke qoyuldi. Chet ellerge oqush uchun ewetilgenler tehi yetip kelelmeytti. Shuning uchun Bawudun, Musabay Turkiyidin Ehmet Kamal qatarliq yette neper oqutquchini teklip qilip aldurup keldi. Ehmet Kamal Atushqa yetip kelip uzun ötmey, mu'ellim mesilisini hel qilishni asasiy wezipe qilip, 1907 - yili "Hebib zade darilmu'ellimin" mektipini qurup chiqti. Mektep mudirliqini Ehmet Kamal özi üstige aldi. Uning bu mudirliq wezipisi "Hebib zade darilmu'ellimin ittihat mudiri" degen unwan bilen atilatti.
Mektepke Üstün Atushtiki yette kenttin, Qeshqer we Hotendin bolup deslepki qedemde 40 oqughuchi qobul qilindi. Helim ependi, Sopi ependi, Turdi ependi, Abliz ependi, Haji ependi, SHemsidin ependi, Abdurehim shewket ependi, Mahira helpet qatarliqlar "Hebib zadi darilmu'ellimin mektipi" ning ataqliq oqughuchiliri idi.
Oqulidighan derslerning türi: shipahiye, imla, hosnhet, edebiyat, hendise (Algebra), para'iz, tarih, jughrapiye, ilmiy hal, tenterbiye, ghezel... Qatarliqlardin ibaret idi. Mektepte bir yurush meshghuliyet tuzumimu ornitilghanidi. Derstin sirtqi tenterbiye pa'aliyetlirimu janlinip ketkenidi.
Oqughuchilarning depter - qelemliri, kiyim - kechekliri we tamiqi heqsiz beriletti. Mektep shitatida oqutquchilardin bashqa yene ikki ashpez, ikki jarupkesh (qara hizmetchi) bar idi. Oqughuchilar her heptide ikki qetim munchida yuyundurulatti.
"Hebib zade darilmu'ellimin mektipi" ning tunji qarari 1909 - yili daghdughiliq oqush putturush murasimi ötküzdi we 40 neper oqughuchi jaylargha oqutquchi qilip mangghuzuldi. Guchunggha SHawdun Qari, Qutupigha Sawut ependi, Kuchagha Rözi ependi, Hoten'ge Mahira helpet, Toqquzaqqa Abdulla Rözi, Qaghiliqqa Abliz ependi, Qeshqerge Abdurehim Shewket ependi ewetildi. Atushning özide qalghanlardin Peysaqqa Kenji ependi, Uchagha Turdi ependi we Memmet Mamtajilar; Qayraqqa Helim ependi bilen Sopi ependi, Taqutqa Imin ependi, Iksakqa Haji ependi bilen Eziz ependi teqsizm qilindi. Ular yéngi ma'arip uruqlirini pütün Tarim we Jungghar wadisighiche chechip, Uygur yéngi ma'aripining keyinki rawaji uchun ochmes tohpilerni qoshti.
Demek, miladining 1910 - yillirining aldi - keynide yalghuz Iksaqtila sekkiz sinipliq bir chong bashlan'ghuch mektep, bir darilmu'ellimin (Ottura tehnikom) meripet mesh'ili bolup chachqanidi.
1910 - yilidin bashlap "Huseyniye mektipi" ge Turkiyidin oqushni tugitip weten'ge qaytip kelgen Tursun ependi (1886 - 1937 - Yillar) mudir bolup belgilendi. Tursun ependi bu mektepte taki 1933 - yilghiche jem'iy 23 yil mektep mudiri bolup ishlidi. Keyin ma'arip hizmitining ehtiyaji bilen Qeshqerge yotkilip, 1934 - yilidin 1937 - yili turmige elin'ghuche Qeshqer darilmu'elliminde oqutquchi bolup ishlidi. Keyin turmide qurban boldi.
Tursun ependi hatem oghli 1886 - yili Atush nahiyisining Iksaq kentide bir dehqan a'iliside tughulghan, u bir mezgil diniy mektepte oqudi. 1894 - yili yéngi mektep ("Huseyniye mektipi") ge kirip oqudi. 1902 - yili Bawudun bay teripidin Tursun ependi, Kamil ependi, Hesen ependi qatarliq sekkiz neper yash bilim ashurush uchun Turkiyige ewetildi. Tursun ependi 1902 - yildin 1905 - yilighiche awwal Istambuldiki qisqa muddetlik darilmu'elliminde, keyin 1905 - yilidin 1910 - yilighiche "Sultanem" namliq yuqiri derijilik darilmu'elliminde oqup, bu mektepni eliyul'ela (Hemme penlerni ela) derijide tugetti. U bu mekteplerde In'glizche, Fransuzche tillarnimu pishshiq ogendi. SHu yili weten'ge qaytip kelip uzun yillarghiche Uygur ma'aripi uchun qan - ter aqquzup ishlidi. Nechche minglighan yash ewladlarning qelbini meripet chirighi bilen yorutti. Mektep bashqurush hizmitide bir yurush pedagogikiliq prinsiplarni, mektep nizamnamisi, oqutush programmisini tuzup chiqip, uni emeliy ijra qildi. Mushu arqiliq "Huseyniye mektipi" ning jem'iyettiki orni yuqiri koturuldi. Helqning mu'ellimlerge bolghan hormitimu ashti.
Tursun ependining yene bir muhim tohpisi bu mektepte yéngi zaman tenterbiye pa'aliyitini pa'al rawajlandurghanliqi boldi. Uning rehberlikide bu mektepte putbol, balqan, tampas, bilu, yenik atlitka, kaltek, tash ketti - tash keldi, esir elish, yaghliq tashlash, ilengguch, chighriq, taghqa chiqish, neyze tashlash, choyun tehse etish, qarigha elish, dala yurushi qatarliq hilmu hil tenheriketler rawajlanduruldi. Tursun ependi Uygur yéngi ma'arip tarihida wetenperwerlik bilen tenterbiyini birleshturushning eng tunji bayraqdari bolushqa munasip, mesilen: "Huseyniye mektipi" de teshkillen'gen putbol komandiliri musabiqe meydanigha kirish cheghida Tursun ependi ogetken towendiki nahshini yangritatti:

Janimsen, shanimsen,
Tumen yillar sen yasha;
Ey mubarek wetinim,
Ming yasha, ming - ming yasha.

Musabiqe ahirliship meydandin chiqidighan chaghda bolsa, towendiki nahshini jaranglitip eytatti:

Arqadashlar toplinayli, jehlin oyin buzghili,
El közidin yapqan qarangghu perdilerni yirtqili;
Inqirazdin helqimizni qutquzar bilim irur,
Bizlermu bugun hem del bilim özi qutquzur.

Mushundaq wetenperwerlik terbiyining rohi bilen qorallan'ghan yéngi mektep komandisi 1927 - yil mayda Qeshqer Semen rayonida otkuzulgen helq'ara putbol musabiqiside En'gliye we SHwetsiye ellirining Siparetha komandilirini ayrim - ayrim halda mutleq ustunluk bilen meghlup qilip, chet elliklerni tang qaldurdi. Mute'essiplerge yéngi ma'aripning kuch - qudritini korsetti. Pütün Tarim wadisi tentenige chomdi.
Tursun ependining wastisi bilen Atushta omumlashqan putbol tenterbiye herikitining ammiwi asasi del "Noruz bayrimi" ning tarihiy en'enisi desek mubalighe bolmaydu. Demek, aq tere tumaq (Ichige kona pahta tiqip dugilek qilin'ghan top) tepip cheniqqan Atush tenheriketchilirining Qeshqer Semen rayonida otkuzulgen bir meydan putbol musabiqiside ghelibe qilghanliqi bu tenterbiye herikitining Uygur helqide uzaq en'enige ige bolup, yéngi ma'aripning janlinishi bilen yuqiri pellige yetkenlikini korsitidu.
1927 - Yil may eyidiki bu putbol musabiqisi Semendiki Abdushukur hajining bedilikide otkuzuldi. Resmiy musabiqighe chushushtin burun, en'giliyining Qeshqerde turushluq konsuli korengligen halda Tursun ependige shert qoyup:
- Eger siler utsanglar, kumush iger - jAbduluq arghimaq tartuq qilimiz, biz utuwalsaq qandaq qilisiler?...
- Biz ikki qatlap berimiz, - dep jawab qayturdi.
Putbol meydani qilin'ghan bedilikning igisi Abdushukur hajim namliq moysipit zat yugurup kelgen peti Tursun ependining ikki qolini mehkem tutup turup, hayajanlan'ghan halda:
- Ezimet ballirim, gheyret qilip utunglar, yerning ijarisini almaymen, bir bordaq qoyum bar, soyup silerni mehman qilimen, - dep Atush komandisigha medet berdi. Komanda ezaliri tolup tashqan jasaret bilen musabiqighe chushti. Ikki - uch sa'et sözulghan jiddiy elishishlardin keyin Atush komandisi En'glizlerni birge qarshi ikki netije bilen, SHiwetlerni nolge qarshi yette netije bilen yéngip chiqti. Pütün meydan qiqas we gulduras alqish sadalirigha chomdi. Mana bu Iksaq yéngi ma'aripining tenterbiye jehettiki chong ghelibisi idi.

* * *

Lékin, bu yéngi ma'aripchiliq herikitige bir qisim mute'essip kuchler jan - jehli bilen qarshi idi. Shunga ular yéngi ma'aripni hökümetke chaqatti. Hetta Bawudun Musabaygha "Qözghilang qilmaqchi" degen bohtanni chaplap, hökümetke melum qildi. Ular mundaq bir ishni bahane qilghanidi:
... Bir kuni "Hebib zade darilmu'ellimin" mudiri Ehmet Kamal öz oqughuchilirini seyle qildurghach chomuldurup kelish uchun tumen deryasi boyigha elip baridu. Oqughuchilar derya wadisida qollirigha kaltek tutqan halda marsh towlap, meshke dessep cheniqish yurguzidu. Bu meshghulatni korgen birnechche paylaqchilar udul shapashlap berip doteyge chaqidu. CHang dotey ehwalni Urumchige melum qilidu. Keyin Bawudun Musabayni dotey mehkimisige chaqiritip kelip soraq qilidu:
- Sen nemishqa mektep achting? Mektepte neme qilip yurisen?
Bawudun Musabay uninggha jawaben:
- Qur'anda "Iqre" degen sure bar, menisi "Oqunglar" degen bolidu. Oqughan, qazini aqartqan gunah bolmaydu. Uning janabingizgha hechqandaq dehlisi yoq, - deydu.
CHang dotey bu heqqaniy jawabtin bir'az temtirep:
- Undaqta sen dolet tilini oqutamsen? - Dep soraydu.
- Bilim oginish biz uchun perz we qerz. Rosulilla "Bilim chinde bolsimu ogininglar" degen, - dep jawab beridu, - Bawudun Musabay.
- Undaq bolsa, - deydu dotey, - men sanga ikki söz qilimen: birinchi, men sanga dolet tili (2) Oqutidighan bir mu'ellim berimen;
Ikkinchi, sen Turkiyidin kelgen ependilerni heydiwetisen...
Bawudun Musabay dolet sistemisida ikki shotang (Mektep) echishqa we Ehmet Kamal qatarliq Turkiyilik mu'ellimlerni ketkuzuwetishke maqul bolidu. SHotang mektepning biri Qeshqer Yawagh dumbahanida "Di yi shotang"(3), Iksaqta "Di er shotang" (4) Degen wiwiska esip resmiy oqush bashlaydu. Chang dotey öz oghlini Iksaqqa mu'ellim qilip ewetidu. Shuningdin bashlap Yawagh we Iksaqta chang lawshi, ching lawshi, ma lawshi, shu lawshi we tohtilar dolet tili oqutilidighan bir sinipliq shotanggha oqutquchi bolidu.

3

Lékin, Iksaqta yandurulghan meripet shamini jahalet kuchliri ochuruwetelmidi. "Huseyniye mektipi" din keyin astin Atushtin meripetperwer tash ahunum ezizi 1894 - yili Waqwaq kentide bir sinipliq yéngi mektep tesis qilip, uninggha molla Memet helpitim bilen bir Tatar mu'ellimni oqutquchiliqqa teklip qildi. Bu mektepning nami "Tash ahunum mektipi" dep ataldi. Bu mektepkimu herqaysi yurtlardin oqughuchi qobul qilindi.
1910 - yili astin Atush Tijenlik tereqqiyperwer zat qurban hajim aq meydan'gha bir sinipliq yéngi mektep saldurup, Ehmet Kamalni bu mektepke oqutquchiliqqa teklip qildi. Ehmet Kamal bu mektepke herqaysi yurtlardin tallap 40 neper oqughuchi qobul qildi. Lékin "Aq meydan mektipi" bir yilche dawam qilip, qara kuchler teripidin tarqitiwetilgen bolsimu, mektepning meniwi tesiri amma ichide chongqur we uzun'ghiche saqlandi. Ehmet Kamal keyin Qeshqer "Janan kocha mektipi" we opal, tashmiliq mektepliridimu oqutquchiliq qildi.
1920 - yili astin Atush Tijenlik Ehmet hajim Urumchi SHihabada uch sinipliq yéngi mektep tesis qildi. Bu zat 1925 - yili Atushqa qaytip kelip Tijende bir yéngi mektep achti. Bu mektep "Ehmediye" dep ataldi. 1930 - yili jing shurin amballirining korsetmisi bilen "Ehmediye" yenida bir sinipliq "Henyu shotang" (Henzuche mektep) tesis qilinip, Wiy famililik adem mu'ellim boldi, uni kishiler Wiy lawshi dep ataytti.
Biraq Iksaqning meripet rohi Atush da'irisidin alliqachan otup ketkenidi. 1930 - Yillarning beshida Qeshqerdiki AbduKerimhan Mehsumning teklipige bina'en Iksaqtin Pehridin helpitim 50 neper yashni bashlap Qeshqer sheher ichige kirip meripetke dalalet we terghibat dolqunini qözghidi. Bu yerde 1931 - yili qurulghan tunji yéngi mektep "No beshi" mektipigimu Iksaqtin oqutquchi yetkuzup berildi. Qeshqer shehiride qurulghan tunji darilmu'elliminning oqutquchiliri ichide Iksaqtin barghan Tursun ependi, Memtili Ininuf, Tel'et ependi, SHawudun Hoshur qatarliqlar tayanchiliq rol oynidi. Buningdin bashqa, Iksaq ma'aripi shu yillarda Qeshqerge yene 26 neper oqutquchi ewetti: Pehridin Tohti, Pehridin Kerim, Abliz SHaqasim, Abliz Baqi, Abdughupur, Mehemmet Hesen, Abdughupur Memtilaji, Heytahun helpitim, Ebeydulla qatarliqlar Qoghan, Yéngi osteng, Tashmiliq, Qonaq Baziri, Beshkerem we Opal qatarliq jaylarda qurulghan yéngi mekteplerde oqutquchiliq qildi.

* * *

Yéngi ma'aripchiliqning tengri teghining shimalidiki asasiy bazisi ili wadisi boldi. Hemmige melum bolghinidek, ili wadisi yeri munbet, hol - yeghini kop, su menbesi mol, ashliq we charwigha bay bir jay. Bu yerde sana'et we ma'aripining tereqqiyati uchun hemme imkaniyetler teyyar idi. Musabaylarning maddiy bayliqi keyinki chaghlarda ene shu imkaniyet zeminigha qurulghan. Eyni zaman olchimi boyiche alghandimu ular Yawropadiki bezi eller bilen digwarliship setiwalghan tunji zamaniwi zawuti - "Huseyin haji hurum zawuti" ene shu ili wadisida qurashturuldi. SHundaqla ular yiraqni közligen ma'arip pilanigha asasen, chet ellerge chiqarghan oqughuchilar qatarigha Mes'ut sebiri, Jirjis haji qatarliq yashlarni ili wadisidin tallighanidi. Bu oqughuchilar 20 - esirning bashlirida chet ellerdiki oqushni tugitip ilgiri - keyin bolup weten'ge qaytip keldi. Ular ilida tunji yéngi ma'aripning tayanch oqutquchiliri boldi.
1889 - yili ilidimu tunji yéngi mektep - "Huseyniye mektipi" tesis qilindi. Ilida qurulghan bu mektepning turtkiside ili wadisida yene 1905 - yili "Huner - kesip mektipi", 1911 - yili "Beshiriye mektipi", "Turaniye mektipi" we "Sayramiye mektipi", 1916 - yili "Mektipi nur" we "Ela bay qora mektipi", 1924 - yili "Dernek mektipi", 1925 - yili "Keshpiye mektipi", 1928 - yili "Murad mektipi", 1932 - yili "Ta'aliye mektipi" qatarliq mektepler arqa - arqidin tesis qilindi. Bu meripet baghchiliri ili rayonining keyinki ma'arip tereqqiyati uchun ochmes iz qaldurdi.
Iksaqta bashlan'ghan yéngi meripet uruqliri bashqa jaylardimu yiltiz tartip checheklidi. 1905 - yili Yekende "M etli'il'erpan mektipi" quruldi. "Hebib zade darilmu'ellimin mektipi" ni tugitip 1910 - yili Kuchagha ewetilgen rözi ependi meripetperwer zat hamit haji bilen birlikte Kuchada "Nizam hamidiye" mektipini, Guchunggha ewetilgen shawdun qari "Gulshen" mektipini tesis qilghanidi.

* * *

Biraq, yéngi ma'aripchiliq herikiti yéngi shey'i bolghanliqtin, uninggha qarshi mestebit hakimiyet bilen yerlik mute'essip küchler birliship "Muqeddes ittipaq" tüzüp, meripet baghchilirini kökletmeslikke urunatti. Hetta tehdit sélish we popöza qilishtek rezil tedbirlirini ishqa salatti. Ular helqni nadanliqta tutup idare qilish hilisidin asanliqche waz kechmeytti. SHunga ular yéngi mekteplerni taqiwétish, oqutquchilarni qoghliwétish hetta qamap olturush qatarliq wehshiyliklerni bir minutmu tohtatmighanidi. Bu heqtiki qanliq pakitlar intayin köp.
Ene shu tüpeylidin yéngi ma'aripning asaschiliri jama'et pikri toplash, helqni oyghitish yolida teshwiq - terghibat yürgüzüsh qatarliq ishlarnimu qoldin bermidi. Aka - uka Musabaylar 19 - esirning bashlirida "Metbe'i hurshid, metbe'i nur" namliq tash metbe'eni sirttin kirgüzüp, sha'ir Tejelli (5) we sha'ir Qutluq SHewqilerning ishlitishige yardem berdi. Tursun ependining "Usul tedrisi" namliq pedagogikiliq risalisinimu ashu metbe'e arqiliq bésishni hawale qilghanidi. Qutluq SHewqi muherrirlikidiki "Ang geziti" Bawudun Musabayning iqtisadiy ghemhorluqi arqisida 1910 - yili Qeshqerde dunyagha kélip, meripet düshmenliri bilen tighmu tigh élishidighan küresh munbirige aylandi. Qutluq SHewqi mezkur gezitte mundaq hitap qilghanidi:
Bir qilich berse "Huda", kes! dep uninggha buyrusam,
Ger harapken el - weten, kallamni uzsun u qilich.
Körmisun shewqi közi qulluqta el teqdirini....
"Ang geziti" ang terghibatini ene shundaq yalqunluq hitablar bilen bashlighanidi.
Eyni zamanda Atush we Qeshqer, jümlidin Tarim wadisida bashlan'ghan yéngi ma'aripchiliq herikitide meshhur alim Abduqadir Binni Abduwaris Qeshqeri (1862 - 1924 - Yillar) jahaletke qarshi jengchi süpitide meydan'gha chiqti.
Abduqadir damolla Atush nahiyisining Meshhet kenitide bir oqumushluq a'ilide dunyagha kelgen. U öz yurtida we Qeshqer hanliq medriside heli yuqiri bilim alidu. Lékin u buning bilen qana'etlenmey buhara qatarliq chong sheherlerge berip uzun yil oginidu. Keyin kichik Asiya we ottura sherq ellirige berip u yerlerni közitidu we ilmiy tetqiqat bilen shughullinidu. Weten'ge qaytip kelgendin kéyin musahaji we uning oghulliri bashlighan yéngi meripet dolqunini aktip qollap, meniwi jehettin yardem beridu. U, jahan'girlikke, istibdat tuzumge, mute'essip baylar guruhigha, jahil rohaniylargha qarshi kuchluk kuresh elip baridu. U, aldi bilen ammini qözghap Qeshqer sheher ichidiki "SHwet missi'onerliri metbe'esi" ni pachaqlap tashlighan wetenperwer idi. U, shwetlarning Hoten wilayitide 30 gha yeqin Uygur balisini gorege eliwalghanliqini anglap, Bawudun Musabaygha medet berip, mezkur balilarni shwetlarning qolidin qutquzush yolida hemkarlishidu. Qutquzuwelin'ghan bu osmurler Iksaqqa elip kelinip "Huseyniye mektipi" de terbiyilinidu. Bularning ichidin keyin boghaltir, dukanchi, ambarchi, ish bashqurghuchilar yetiship chiqqanidi. Hazir hayat yashawatqan Mehemmet aka, Paziljan, Enwer, Mijit aka, Hashim aka, Niyaz qatarliq peshqedemler ashu tarihning janliq guwahchiliridur. SHwet metbe'esi pachaqlinip tashlan'ghandin keyin, Uygur yéngi ma'aripini derslik qollanma bilen teminlesh ehtiyaji tupeylidin damolla Abduqadir Qeshqeri 1910 - yili Yéngisarliq Nur haji bilen birliship "Metbe'i nur" namliq metbe'e tesis qildi.
Hemmige melumki, Uygur yéngi ma'aripi uchun eng kop derslik kitab tuzup we yezip bergen alim we dedaktik mu'ellip yene shu Abduqadir Qeshqeri idi. Uning eserliridin pütün SHinjang da'irisidiki Uygur mektepliride derslik qilinip oqulghanlirining tizimliki munular: "Ilmiy tejwid", "Ilmiy hesab", "Ilmiy jughrapiye", "Muhim eqidiler sawati", "Gudeklerge terbiye", "Edebiyat achquchi", "Osmurlerge nesihet", "Ammigha nesihet" we bashqilar. Bularning bezisi Qeshqerning özidiki "Metbe'i nur" basmihanisida, beziliri "Qazan neshriyati" da besilip tarqitilghanidi.
Abduqadir Qeshqeri kop tereplime melumatliq alim we tilshunas idi. U Ereb, Pars, ordu we Turkiy tillirini pishshiq biletti. U yene kelip usta natiq, mahir munazirchi we sha'ir idi. Uning nurghun ilmiy maqaliliri zamanisining ataqliq mejmu'esi "SHura zjurnili" da elan qilin'ghan we ottura Asiya alimlirining etibarini jelp qilghanidi.
Meripetperwer bu alim yéngi ma'aripining dushmenlirige, bolupmu yerlik bolgunchi mute'essiplerge rehimsiz dekke beretti. U öz sohbetdashlirini agahlandurup: "Ikki qoshqar ussushse luqchigha bolar, ikki qargha poq talashsa oqchigha..." Dep turatti. Abduqadir Qeshqerining bir esiride di'alog sheklide yezilghan towendiki qurlardin uning meripet idiyisini eniq koruwalalaymiz:
- Insan neme uchun har we zeyun bolidu?
- Ikki sewebtin: birinchi, nadanliq we jahilliqtin, ikkinchi, tepriqe we ittipaqsizliqtin.
- Izzet, abroy we kuch nedin kelidu?
- Bilim - meripettin we ittipaqliqtin.
........
Mana bu di'aloglardin bu alimning nadanliq, jahilliqqa we ittipaqsizliqqa qarshi kuresh rohini roshen koruwalalaymiz.

4

Uygur yéngi ma'aripining asasliq merkezliridin biri Turpan - Astane gewdilik orun tutidu. Tereqqiyperwer Meqsut Muhiti (1885 - 1932 - Yillar) ning yetekchilikide yéngi ma'arip Turpan oymanliqida, aldi bilen Qaraghoja Astanida yiltiz tartti. Elimizde jumhuriyet tuzumi elan qilin'ghan haman Meqsut Muhiti Turpandin Tahirbeg bashchiliqida bir wekiller omikini ichkirige ewetip, merkiziy hökümettin medeniy - ma'aripqa yardem berishni telep qildi. Keyin u özimu emeliy heriket qilip, 1914 - yili Moskwadin Heyder Sayrani isimlik Tatar ziyalisini teklip bilen kelturup, özining qoRusida bir sinipliq yéngi mektep achti. Bu mektepning nami "Mektipi meqsudiye" dep ataldi. Oqulidighan dersler: ana tili, hesab, jughrapiye, sa'adet, ilmiy tejwid... Qatarliqlarni öz ichige alatti. U, 1917 - yili yene Moskwa uniwersitetini tugetken Tatar ziyaliyliridin Muhbulla, Gulendem Awustay (6) (Ayal), Eli Ibrayim, Hesamidin qatarliq alte oqutquchini elip kelip, yéngi mektep da'irisini Guchung we Turpan shehri ichige kengeytti. Eli ependi Turpan sheher ichide, hesamidin ependi Guchungda mektep achti. Muhbulla bilen Gulendem Awustay Astanida oqutquchiliq qildi. Bularning oqughuchiliridin: AbduRusul ependi, Dugamet ependi, Nejibi, Momin, Abdulla Persa qatarliqlar Turpan oymanliqidiki yéngi ma'aripqa asas selishta közge korunerlik tohpilerni qoshti.
Bolupmu Gulendem Awustayning Uygur yéngi ma'aripi uchun qoshqan hessisi intayin chong boldi. U, yoldishi - peshqedem oqutquchi muhbulla 1921 - yili Astanida kesel sewebi bilen wapat bolghandin keyinmu taki 1925 - yilighiche Turpanda oqutquchiliq qiliwerdi. Keyin u CHochekke berip ikki mektep tesis qildi. Uning birige kishiler mushu oqutquchining sheripi uchun "Mektipi Gulendemiye" dep nam berdi. Ikkinchisige "Meqsudiye" degen namni berdi.
Uygur we bashqa az sanliq milletler yéngi ma'aripining ayal meniwi inzjeneri dep nam alghan Gulendem Awustay ismi - jismigha layiq heqiqiy meripet baghwini idi. U uzaq musapilerni, chol - jezirilerni kezip, Uygurlar yurtigha kelish bilen Turpanning pizjghirim tomuzlirida, chochek we ilining qehritan soghuqlirida chidam bilen ishlep, Uygur ma'aripi uchun pütün hayatini beghishlidi. U mushu yuksek peziliti bilen ochmes sehipe qaldurdi. U Uygur yéngi ma'aripining "Söyümlük anisi" dep tilgha elinishiqa erziydu. Uning tohpisi we aliyjanap ehlaqi helimu kishilerning qelbide yalqunlimaqta...
Elimizde merkiziy hökümet elan qilghan ma'arip layihisining qamchilishi astida Urumchide burunqi shotang mektepliri emeldin qaldurulup, ornigha 1916 - yili "Bughda darilmu'ellimin mektipi" hemde 1924 - yili "Qanun - til mektipi" quruldi. Rus til - yéziqi chet til bolup kirgüzüldi. Bu mekteplerde yene heli kop Uygur, qazaq oqughuchilirimu oqughanidi.
Turpan oymanliqidiki Meqsut Muhiti tesis qilghan yéngi ma'arip tüzümi mustebit küchler bilen rohaniylarning jiddiy qarshiliqigha duch keldi. Ular yéngi ma'aripqa öchmenlik qilip, Meqsut Muhitini "Jedit" dep haqaretlidi. Netijide Astanida échilghan yéngi mektep bir mezgil oqushni tohtitip, mektepni Guchunggha we Lukchun'ge köchürüshke toghra keldi.
Mushundaq jiddiy weziyette Turpanliq wetenperwer demokrat sha'ir Abduhaliq Uygur (1901 - 1932 - Yillar) meripetperwerlik mezmunidiki ajayip ötkür she'irlarni yézip, nadanliqqa - jahaletke qarshi küresh qildi:

Oyghinip ketti jahan, meghribi - meshriq tamam,
Men tehi sut uyquda chush korup yatarmen.

Bashqilar kokte uchup, suda uzup ketti yiraq,
Men misal yalang ayagh dessep tiken mangarmen.

Pen'ge mangsang köz echip, kapir "Jedit" dep qarghishur,
Bu hamaqet dewride atesh bolup yanarimen.

Pen - bilimdin yoq hewer, basti gheplet, hewp - heter,
Halimiz quldin beter, qandaq chidap turarimen...
U yene she'irida yash - osmurlerni oqushtin tosup nadanliqqa bashlighan jahillargha mundaq otkur kinaye qilip yazidu:
Oqutmay balilarni oynitip hop yahshi chong qilduq,
Isit! Bu balilar ahiri yerim nan'gha setilghaymu?!

Oqunglar, oqutunglar, hawa hem elpazini buzdi,
Eger yoq bolsa hazirliq bu millet hem yoqalghaymu?!
1931 - Yillargha kelgende, istibdat hakimiyet helqining bilim elip közi echilip ketishidin chochup, rohaniy we jahil kuchlerge tayinip besiqturush tedbirlirini yurguzdi. Meqsut Muhiti helqni kureshke teshkillidi we sherep bilen qurban boldi.

 5

1930 - Yillarning bashliridiki Qumul dehqanlar qözghilingi we "12 - Aprel siyasiy özgirishi" turtkiside pütün SHinjang da'iriside, bolupmu Tyanshanning jenubidiki sheher - yezilarda qaytidin ma'arip dolquni ewjige kelturuldi, burun tarqitiwetilgen mektepler eslige kelturuldi, nurghunlighan oqush yurtliri quruldi. SHeher we yeza ahalisining, bolupmu yashlarning yéngi mektepke bolghan intilishi cheksiz qizghin idi.
Pütün SHinjang boyiche qözghalghan Uygur yéngi ma'aripining mushu mezgillerdiki ataqliq wekili we qeyser jengchiliridin biri Memtili Tohtaji bolup, uni kishiler hormetlep memtili ependi dep ataytti. Memtili ependi 1909 - yilliri Iksaqtiki "Hebib zade darilmu'ellimin mektipi" ning oqughuchisi idi.
Uygur yéngi ma'aripining 30 - yilliridiki yuksilish mezgilliride ajayip tohpe qoshqan bu meshhur oqutquchi 1901 - yili Atushning Buyamet kentide bir tewip a'iliside tughulghan. Atisi tohtaji tereqqiyperwer kishi idi. Memtili yéngi mektepte tez sawatini chiqiridu, lékin mustebit hökümet bir yildin keyin mektepni pechetliwetidu. Keyin u, atisi bilen bille 1920 - yili tagh arqisigha (Iligha) otup ketidu. U turmush yolida juwichiliq, tewipliq we ashpezlik hunerlirini oginidu. SHuning bilen bille she'ir yezish we saz chelish maharitinimu oginiwalidu. Lékin, uning bilim - meripetke bolghan ishtiyaqi hemmini besip chushidu - de, ahiri chochek arqiliq Sowet ittipaqigha otup, Tashkenttiki aliy bilim yurtida bir yilche oqughandin keyin, 1923 - yili qara dengiz arqiliq Turkiyige otup, Istambuldiki mu'ellim yetishturush kursigha kirip oquydu we bu kursni ela tugitip, Istambuldiki bir bashlan'ghuch mektepte oqutquchi bolup ishleydu. SHuningdin bashlap, u oqutquchiliq hizmitini eng ulugh hizmet dep tonuydu. Uning tewpiq (Toghra yol tallighuchi) degen tehellusi ene shu asasta meydan'gha kelgen.
Oqutquchiliq hizmitini insan hayatidiki eng toghra yol dep talliwalghan memtili ependi öz wetinige, öz yurtigha meripet uruqlirini chechish uchun 1932 - yili Atushqa qaytip kelidu. Uzun otmey pütün Atush da'irisi boyiche ilim - meripet dolqunini qözghiwetidu. U iqtidarliq terghibatchi we teshkilatchi bolghini uchun tez aridila nahiyilik ma'arip memuriyet apparati hemde ata - anilar komiteti qatarliq teshkillerni qurup chiqidu. Ma'arip rashoti qatarliq mesililerni hel qilidu.
Memtili ependi chaqmaq tezlikide tutush qilip alte ay ichide Atushning 24 kentide 24 mektep qurup bolushni pilanlap, misli korulmigen jasaret bilen ishqa kiriship ketidu. U, bir tereptin jama'etni kentlerge mektep selishqa qözghash bilen aldirsa, yene bir tereptin 24 mektepke mu'ellim mesilisi hel qilishqa bash qaturatti. U aldi bilen qisqa muddetlik darilmu'ellimin kursini qurdi. Bu "Ong'eriq mu'ellimler kursi" dep atalghanidi. Oqughuchilar sani deslepte 60 idi. Til - edebiyat, matematika, jughrapiye, tarih, tenterbiye, nahsha - muzika derslirining hemmisini bir yalghuz memtili ependi özila otetti. Uning özidin bashqa mu'ellim yoq idi.
Bir qarar kurs tugigendin keyin memtili ependi kursantlarni bir hil kiyindurup tizildurghan peti kent arilap yurup, nahsha - marshlarni yangratti, herqaysi mekteplerge 60 mu'ellim orunlashturdi. Bu chaghda pütün Atush zilzilige kelgenidi. Ene shu meripet dolqunida özi yezip, özi ahanggha salghan marsh hemmila jayda jaranglaytti:

Biz mu'ellim yurtlarda mektep achimiz,
Helqimizge yopyoruq nurlar chachimiz.

Talay yillar zulmette tenep har bolduq,
Ilim - erpan yolida teshna - zar bolduq.

Hurapatta qaldurup ezdi zalimlar,
Közlirimiz qarighu, kop nachar bolduq.

Emdi mangghan yolimiz sa'adet yoli,
Biz yéngidin echilghan wetenning guli.

Oqutimiz ewladni yéngi pen bilen,
Puhta bolsun mektepning besilghan uli.

Memtili ependining aktip terghibatchiliqi arqisida keng amma yéngi meripetke awaz qoshti. Atushning özidila ma'arip qoynigha kirgenler on mingdin eship ketti. Memtili ependi aghzaki terghibattin bashqa yene jama'etke paydiliq emeliy ishlarni qilip beretti. Mesilen: mekteplerde halis emgek tuzumini yolgha qoydi, uning bashlamchiliqida oqutquchi - oqughuchilar etiz - eriq we yol boylirigha bir tumen tuptin artuq jirim qoyup, pütün Atush helqining qizghin alqishigha erishti.
Yéngi ma'aripchiliq herikitining bu qaynaq dolquni Atushtin halqip otup, bashqa wilayet, nahiyilergimu yetip berip, u yerlerdiki yéngi ma'arip dolquni uchun turtke boldi. Korla, Lopnur, Bugur, Kucha, Aqsu qatarliq jaylarda yéngi mektepler arqa - arqidin echilishqa bashlidi. Ashu mekteplerde Atushta memtili ependi ijad qilghan "Biz mu'ellim mektep achimiz", "Biz izchilarmiz" qatarliq jushqun nahshilarni eytiship, pütün sheher, yeza - qishlaqlarni hayajan'gha salghanidi.
Memtili ependining eng yeqin dosti Sopizade (Memtimin qari haji) Atushtin Aqsugha kelip, 1934 - yili kuzde Aqsuda tunji darilmu'ellimin mektipini qurdi. Bu mektepning qurulushi memtili ependi tesis qilghan "Ong'eriq mu'ellimler kursi" (Emeliyette "Ong'eriq darilmu'ellimin mektipi") bilen del bir mezgilge toghra kelidu. Sopizadimu muzikant, sha'ir we nahsha ijadchisi idi. Sopizadining Aqsu darilmu'ellimin uchun ijad qilip bergen "Bu ana makan" namliq mektep she'irining tekist mezmunigha (Bu tekist keyin meshhur ma'aripchi Abdulla Rözi teripidin qismen tuzitilgen) del memtili ependining meripet idiyisi singdurulgen. U tekist mundaq idi:

Bu ana makan - kani erpan,
Oqu, orle, algha yur..
Meripet bizge birer sherep - shan,
Oqu, orle, algha yur.Neqrat
Bilim bilen biz shatlar quchimiz,
Yashliq oqush dewridur.

* * *
Bilim beghida guller echilar,
Hergul shehida bulbullar sayrar.
Bilimlik ewlad shan - sherep quchar,
Yashliq oqush dewridur.

* * *

Ilim hekimettin bolur izziting,
Ehlaq - pezilet bolsun hisliting.
Saghlam bedendur omur zinniting,
Oqu, orle, alghan yur...

Eyni yillarda yene Aqsu wilayiti da'iriside qurulghan "Niyaziye", "Mektipi isma'iliye", "Weten yunusiye", "Sotuq bughrahan", "Tomur ghazi", "Turaniye", "Subhi saba", "Abbasiye" qatarliq mekteplermu ashu qetimliq ma'arip dolqunining biwasite mehsuli idi.
Biraq, bu qetimmu Atush merkez qilin'ghan bu daghdughiliq meripet dolquni yenila istibdat terepdarliri bilen bir ochum meripet dushmenlirining qarshiliqigha duch keldi. Ular her hil bahaniler bilen yéngi mekteplerni tarqitiwetishke urundi. Memtili ependining shehsen özigimu haqaret qilindi. Meripet uchun muhebbet baghlighan yashlar we oqughuchilargha yoshurun chalma - kesek atidighan, aldini tosuwelip mektepke mangghuzmaydighan, gahida til - haqaret tekkuzidighan weqelermu sadir bolatti. U mu'eyyen halda, bilim - meripetke yuzlinish bilen nadanliq we jahalet otturisidiki kureshning bir korunushi idi. Memtili ependi bu kureshning aldinqi sepide turup, jahaletke qarshi öz ishini dawamlashturuwerdi.
Memtili ependi 1935 - yil yazda 100 neper osmurni tallap "Izchilar etriti" ni teshkillidi. Etret ezaliri ohshash bir hilda mash rengde boyalghan kiyim, putigha qizghuch sendel kiygen, qoligha ohshash renglik qisqa kaltek alghan, ohshash somka asqan halda piyade yolgha chiqti. Ular Peyziwat, Toqquzaq, Opal, Tashmiliq, Yéngisar we Qeshqer sheher etrapini aylinip yurup, yéngi ma'arip teshwiqatini yenimu kucheytti. Ular "Izchilar marshi" ni yangritip merdane qedem tashlap mangatti:

Biz izchilarmiz, put, qollarimiz,
Köz, dimaghimiz, her yerimiz saghlam;
Helq yolida küresh qilimiz,
Düshmen'ge qarshi saqlap intiqam.

Uzun waqitlarda zalim qolida,
Ishliyelmiduq helq yolida;
Qulluq ornidin emdi des turup,
Algha orleymiz erpan turida.
Neqrat Ogen, tirish, yash izchi balilar,
Weten ishqida qaynar wijdanlar.

Memtili ependining bu wijdaniy herikiti shu waqittiki Qeshqerning herbiy qomandani (SHinjang) Mehmut muhiti teripidin qarshi elindi. Mehmut muhiti yalghuz aghzaki qollap medet beripla qalmastin, belki mehsus ikki eskerni belgilep memtili ependining ma'arip pa'aliyitini we shehsiy biheterlikini qoghdidi hemde pütün Atush nahiyisidiki yurt motiwerlirige qarita agahlandurush heti ewetip, ma'arip ishlirigha qizghin yardem berishning zorurlukini nuqtiliq tekitlidi (7). Mehmut Shijangning buyruq hetini uqturush yüzisidin Meshhette - Sultan Sotuq Bughrahan maziri yénidiki azna meschit qorusida échilghan, nurghun adem qatnashqan chong yighinda Memtili ependining (Tewpiq) sözge chiqip keng jama'etke qarita towendiki muraji'itini otturigha qoydi.
"... Qerindashlar, atilar - anilar we arqidashlar: men béshimdin éghir sezgureshtilerni kechürüp, yurtum üchün ishleshke bilim élip kelgenmen. Yurt helqini asaretning kishenliridin qutquzush üchün, mu'ellimlik kespini eng ulugh kesip, oqutquchiliq yolini eng toghra yol dep tallap alghanmen. Qachandur bir küni méni alte pungluq qoghushun oqi ahiretke uzitishi mumkin, lékin men ene shu künni kütimen. CHünki men weten yolida, meripet yolida issiq qénimni töküshtin zadi qaytmaymen...".
Mana bu bir ulugh ma'aripchining wijdan sadasi idi. U özining hüner - sen'etliri: ashpezlik, juwichiliq, tewipliq, muzikantliq bilenmu yalghuz jénini güldek ötküzüp keteleytti, emma u shehsiy menpe'ettin köre helq, millet menpe'etini hemmidin aliy dep qarighan, ma'aripni helq, milletning istiqbali uchun hel qilghuchi ehmiyetke ige dep qarighan, shunga u ma'aripqa muhebbet baghlap, shu muqeddes hizmet yolida yash hayatini qurban qilghan. Meripet dushmenliri uni 1937 - yili dershana munbiri yenidin tutup ketti we shu yili iyulda paji'elik halda olturuwetti.
Memtili ependi, Tursun ependi, Abdurahman sha'ir we bashqa nurghun munewwer ma'aripchilirimizning bu yolda korsetken ijtihatliri, tartqan erziyetliri, aqquzghan qanliri bikargha ketmidi. Ularning chachqan uruqliri, qoyghan kochetliri meripet beghimizni baraqsan qildi. Minglighan - onminglighan ma'aripchilirimiz shu izdin meydan'gha keldi. Milyonlighan ewladlirimizning qelbini meripet nuri bilen yorutti. Biz bugun ashu qedirdan ustazlirimizni, söyümlük ejdadlirimizni hormet bilen esleymiz we ularning rohigha warisliq qilimiz!

Izahatlar:

(1) Bawudun bayning teshebbusi bilen qurulghan bu tunji yéngi mektep akisi husen hajining nami bilen atalghanidi.
(2) Shu chaghda Henzuche til - yeziq "Dolet tili" deyiletti.
(3) (4) "Birinchi mektep", "Ikkinchi mektep" degen söz.
(5) Tejelli - iqtidarliq sha'ir huseyinhan rajalli (1848 - 1927) Qaghiliq nahiyiside ataqliq tewip a'iliside tughulup osken. Dehli, iran, kabul qatarliq bilim yurtlirida oqughan, eqil - parasetlik, zehin zakawetlik bu alimgha eyni zamandiki edib, olimalar "Tejelli - mujelli" (CHaqnap turidighan nur we yazghan bir qesidiside Atush Iksaqta qed koturgen "Hebib ejem gumbizi" hem uning yenidiki yéngi ma'arip mesh'ili "Huseyniye mektipi" we uning asaschilirini latapetlik we obrazliq bedi'iy til bilen medihiyligenidi.
(6) Awustay - Tatar tilida mu'ellime hanim yaki mollacham degen hormet namini bilduridu.
(7) Mehmut SHinjang hetta yiraq qarasheher, Lopnur nahiyilirigimu yéngi mektep echish toghrisida alaqe ewetken we oqutush materiyalliri yetkuzup bergen. Bekri qari qatarliq kishiler bu jaylarda yéngi mektepning asasini qurghuchilar idi. Bolupmu bekri qari yéngi mektepning muhim teshkilatchisi bolghachqa bu mektepler "Mektipi bekriye" dep ataldi.