E-Mail

10 - Bab Milliy Birlik Sep (1) Dewridiki Uygur Ma'aripi

1933 - yili 4 - aydin bashlap Shinjang weziyitide yengi burulush barliqqa keldi. Shuning bilen Uygur ma'aripining yengi bir dewri bashlandi. Bu yengi ma'arip dewrining alahidiliki towendikiche:
1. Putun ma'arip bir tutash rehberlik astigha merkezleshturuldi. Ürümchide ma'arip nazariti, wilayetlerde ma'arip idarisi, nahiyilerde ma'arip bolumi tesis qilindi.
2. Mektepler ikki sistema boyiche bashquruldi. Hokumet bashqurushidiki mektepler "Shenli mektep", Uygur uyushmisi teripidin (Helq teripidin) bashqurulidighan mektepler bolsa "Huyli mektep" dep ataldi. Aldinqisining maliye hirajiti hokumet teripidin, kéyinkisining bolsa oshre - zakat kirimidin chiqirlatti. 1935 - Yildin bashlap qurulghan Uygur uyushmiliri (Urumchide merkiziy Uygur uyushma, wilayetlerde wilayetlik Uygur uyushma, nahiyilerde shobe Uygur uyushma) Uygur ma'aripining rawajlinishi uchun heli chong hesse qoshti.
Mesilen: shu dewrlerde hokumet bashqurushidiki bashlan'ghuch mekteplerning sani 580 bolsa, uyushma qarimiqidiki mekteplerning sani 1883 ke yetken. Aldinqisida oqughuchilar sani 9333 bolsa, kéyinkisining oqughuchiliri 180 ming 35 ke yetken (2).
Yalghuz bay nahiyisining özidila "Eyni zamanda 30 jayda bashlan'ghuch mektep, bir darilmu'ellimin bolup, teminati shu yerdiki Uygur uyushmisi teripidin bolatti" (3).
3. Penniy ders bilen dinniy ders ayriwetildi.
4. Oqutquchilarning teminati we jem'iyettiki orni zor derijide yuqiri koturuldi.
5. Ammiwi sawat chiqirish, ammiwi tenheriket daghdughiliq qanat yayduruldi. Hotun - qizlarning oqushqa kirish nisbiti zor kolemde osti.
6. Deslepki yengi ma'aripta Uygur ma'aripining muhim merkizi qeshqer, GHulja we turpan astane bolsa, "Milliy birlik sep dewri" de Urumchige yotkeldi.
1934 - yilidin bashlap Urumchide olkilik darilmu'ellimin, SHinjang darilfununi, gimnaziye, qizlar gimnaziyisi, herbiy mektep, saqchi kadirlar mektipi, shopurluq mektipi, Rus tili gimnaziyisi, awi'atsiye mektipi, dohturluq mektipi, daril'etam, mal dohturluq mektipi, dehqanchiliq tehnikumi qatarliq ottura we yuqiri bilim yurtliri hemde herqaysi muhim kocha - mehellilerde oghul - qizlar bashlan'ghuch mektepliri quruldi.
1934 - yilidin bashlap chiqishqa bashlighan "SHinjang geziti" (Uningdin burun "Tyenshanbaw" dep atilatti) we herqaysi wilayetlik gezitler hemde olkilik sanayi nepise tiyatiri we wilayetlik drama omekliri "Milliy birlik sep dewri" diki milliy ma'aripning kuchluk teshwiqat qorali idi.
Olkilik darilmu'elliminning ders setkisigha kirguzulgen derslerning turi 20 hilgha yeqinlashqanidi. Mesilen: ana tili (Grammatika), edebiyat nezeriyisi, henzuche, hesab, algebra, fizika, himiye, botanika, siyasiy - iqtisad, zo'ologiye, anatomiye, tarih, jughrapiye, pedagogika, psihologiye, she'ir - muzika, resim, tenterbiye, herbiy meshiq... Qatarliqlar.
Oqutquchi yetishmeslik mesilisini hel qilish uchun her bir wilayettimu toluqsiz ottura derijilik darilmu'elliminler tesis qilinip, bashlan'ghuch mektep oqutquchiliri yetishturuldi, qisqa muddetlik bilim ashurush kursliri echildi.
1934 - yilidin bashlap Sowet ittipaqigha ilgiri - kéyin uch qarar jem'iy 300 ge yeqin oqughuchi chiqirilip, oqutquchi terbiyilendi. Ular elimizge qaytip kelgendin kéyin, milliy ma'aripimiz tayanchiliri bolup köp hesse qoshti.
Uygur yengi ma'aripining mushu gullen'gen dewride lyutchiklar, agranom, inzjenerlar, ataqliq wrach - dohturlar, pedagoglar, dramaturglar, sha'irlar, muzikantlar, artist - artiskilar we terjimanlar yetiship chiqti. Bolupmu mushu dewr ma'aripining mewiliri bolghan er - ayal munewwer oqutquchilar taki kéyinki chaghlarghichilik Uygur ma'aripida yadroluq rollarni oynap keldi. Ularning ichide Uygur ma'aripi uchun yerim esir jan koydurup we qan - ter singdurup ishligen nurghun munewwer oqutquchilirimiz, terbiyichilirimiz hetta putun hayatini, mal - mulkini helq ma'aripi uchun beghishlighan meripetperwer ata - ana we ejdadlirimiz bar. Ularning ish - izliri bizge helimu chongqur ilham beghishlaydu.

1. Ayhan Ana We Ayhan Mektipi

Ayhan ana 1888 - yili Ghulja sheher ichide tughulghan. Kéyin diniy we penniy mekteplerde oqup sawatini chiqarghan. U 1933 -, 1934 - yilliri dadisi we yoldishidin qalghan miras te'elluqatni serp qilip ghuljining Qazanchi mehelliside mehsus yetim balilar uchun mektep saldurdi. Bu mektep "Ghulja heyriyet mektipi" dep ataldi. Lekin keng jama'et bu mektepke kéyin "Ayhan mektipi" dep nam berdi. "Ayhan mektipi" bara - bara gullinip, oqughuchilar sani 300 ge yetkenidi. Balilarning putun teminati Ayhandin bolatti. Oqughuchi balilargha bir hil aq konglek, chorisige aq zighziq tutulghan kok shim kiyguzuletti. Oqughuchilar kochigha chiqqanda kishiler bir qarapla "Ene Ayhanning baliliri" dep soyunup sözliship ketishetti. Shu chaghda "Ili deryasi geziti" sehipiliride Ayhan we Ayhan mektipi toghrisida nurghun she'ir, maqaliler elan qilindi. Sha'ir Imirhan ghojining bir she'irida mundaq misralar yezilghan:

Kullihu nepsaniyetni özidin juda qilghan henim,
Mektipi heyriyet uchun qan pida qilghan henim.
Yene sha'ir Perheti "Uygur qizi" serlewhilik she'irida mundaq yazghan:

Oqu janing bariche shamu - seher Uygur qizi,
Oqumay nadan qelishtin qil hezer Uygur qizi.

Ornek al Ayhan anangdin katta ejri yolida,
Meripetke hemmini teqdim eter Uygur qizi.
Meripetperwer Ayhan ana tesis qilghan "Heyriyet mektipi" hazirghiche 50 yildin artuq tarihqa ige. Bu mektep nechche minglighan oghul - qiz ewladlarni yetishturdi. Merhum Ayhan ana istibdat hakimiyet turmisige chushup eghir azab ichide kesel bolup olup ketken bolsimu, lekin u tumenligen ewladlar qelbide menggu yashaydu.

2. Zeynep Hanim

Zeynep hanim 1921 - yildin taki 1976 - yili dem elishqa chiqqan'gha qeder Ili ma'aripi sepide yerim esirdin artuq (55 Yil) qan - ter aqquzdi. U ilgiri - kéyin bolup Ghulja shehiridiki "Nemune", "Sayramiye", "Heyriye", "Ta'aliye", "Murad mektipi" qatarliq mekteplerde ishlep, onminglighan osmurlerni terbiyilep yetishturdi. Uning bu ochmes tohpisi uchun helq uni "Zeynep ana" dep atidi. Uch wilayet inqilabiy hokumiti we azadliqtin kéyin helq hokumiti uninggha "Qehriman" ordeni we nurghun teqdrinamilerni berip, bu aliyjanap mu'ellimni heqliq rewishte medhiyilidi we mukapatlidi. "Ili geziti" de 1935 - yili bir yil ichide uning nemunilik oqutush pa'aliyetlirini tonushturghan repiq Awut qatarliq aptorlarning birqanche maqaliliri besilip chiqqanidi, kéyin "Uch wilayet inqilabiy hokumiti" teripidin uninggha teqdim qilin'ghan "Sadaqet" namliq orden uning baghwenlik ejrini emeliy hulasiligenidi. Azadliqtin kéyin u tehimu jushqun rohini jari qilip, telim - terbiye saheside köp ejir singdurdi. Shu sewebtin, u 1956 - yili aptonom rayonluq we memliketlik ilgharlar qurultiyigha qatniship medallar bilen mukapatlandi.

3. Reshide Hanim

Reshide hanim 1912 - yil 7 - ayda ghuljida tughulghan. Uning bowisi Sadiq ghoja meripetperwer hem tarih penliridin köp hewerdar kishi idi. Reshide hanim ene shu bowisining terbiyiside osken.
Ghuljidiki Tatar meripetperwer demokrat ziyaliylar teripidin tesis qilin'ghan (1910 - yili) meshhur Tatar mektipi Reshide hanimning oqup yetilgen mektipi boldi. U bu mektepte 1919 - yilidin 1928 - yilghiche oqup, ottura melumatqa erishti. Reshide hanim bu mektepni ela putturgini uchun 1928 - yildin bashlap shu mektepning özide mu'ellim bolushqa bashlidi. Uch yildin kéyin (1931 - yili) Sowet ittipaqigha oqushqa berip, Tashkent pedagogika uniwersitetining fizika - matematika fakultetigha kirip oqudi. 1933 - Yilning ahirida ghuljigha qaytip kelip, yene shu ana mektipide oqutquchiliq qildi. 1935 - Yilning ahirida Urumchige kelip, 1939 - yil kuz pesligiche yang'hang qizlar mektipide oqutquchiliq qildi we qoshumche qizlar 1 - gimnaziyisi (Henzu mektipi) ge Uygurche ders otti. 1939 - yili iligha qaytip berip taki 1943 - yildin 1946 - yilghiche nilqa qizlar mektipide oqutquchi boldi. Bitim bolghan mezgilde (1946 - yili) Urumchige kelip, milliy ma'aripni rawajlandurush pa'aliyitige qizghin qatniship, milliy qizlar ottura mektipi (Darilmu'ellimin siniplirimu bar) ni qurup chiqti. Reshide hanim bu mektepning mudiri bolghanning sirtida yuqir siniplirigha algebra we fizikidin ders otti.
1951 - yili yotkilip Shinjang ayallar birleshmisining 1 - orunbasar mudiri bolup ishligendin kéyinmu, bu birleshmining hotun - qizlar we balilar ma'aripini bashquridighan parawanliq bolumige mes'ul boldi. 1955 - yili u hizmet ehtiyaji bilen merkezge yotkilip, memliketlik ayallar birleshmisining balilar ma'aripigha ghemhorluq qilish bolumining mu'awin mes'uli bolup ishlidi. U, 1947 - yili Urumchi ghalibiyet yolidiki az sanliq milletler tunji balilar baghchisining tesis qilghuchisi we shu baghchining tunji mes'ulliridin biri idi. Reshide hanim balilar ma'aripigha chin qelbidin kongul bolup, 1982 - yili Urumchide balilar sariyi qurushni teklip qildi we öz ma'ashidin toplighan puldin balilar ma'aripi uchun 5000 yuen yardem qildi.

4. Hemit Wekili

Hemit wekili ili we Chochek wilayetliride 50 yil ma'arip hizmitini ishlidi. U 1930 - yildin bashlap oqutquchi bolup, tumenligen oqughuchilarni terbiyilidi. Talantliq we ijtihatliq bu meripetchi Uygurche, Tatarche, Qazaqche, Erebche, Parsche, Turkche we Rusche tillarni pishshiq biletti we shu tillardiki derslik materiyallardin toluq paydilinatti. Hemit wekili 1934 - yildin bashlp ghuljidiki meshhur "Nemune mektipi" ge rehberlik qilip, putun ili ma'aripigha nemune yaratqanidi. Uning ulgisi boyiche shu chaghdiki "Ta'aliye", "Keshpiye", "Sayramiye", "Huseyniye", "Roshen", "Gulshen" qatarliq mektepler qayta retke selinip, tez rawajlandi.
Hemit wekili til - edebiyat, matematika, tarih, jughrapiye derslirini pishshiq bilish bilenla qalmastin, belki fizika, himiye, anatomiye, bi'ologiye penlirinimu pishshiq igiligen. U chaghda derslik materiyallar kem bolghachqa, algebra we gi'ometriye qatarliq penlerdin özi konspik tuzup chiqqan.
Hemit wekili 1947 - yildin bashlap "Ghulja bilim yurti" da oqutquchiliq qildi we fizika, himiye, tirginometriye... Penliri uchun 1000 bettin artuq derslik teyyarlidi. U azadliqtin kéyin algebra we analitik gi'ometriye qatarliq dersler uchun 800 bettin artuq oqutush qollanmisi ishlep chiqti. U nurghun qetim nemunilik ma'aripchi degen sherepke ige boldi.
Milliy birlik sep dewride milliy ma'aripning eng asasiy rolchisi, munewwer kompartiye ezasi we inqilabiy qurban lin jilu (1916 - 1943) Idi.
Lin jilu 1938 - yilning beshida Shinjang dailfununining ilmiy mudirliqni ustige alghan, "Oginish bilen ishlitishni birleshturush" tin ibaret telim - terbiye fangjenini otturigha qoyghan hemde "Ittipaq bolush, jiddiy bolush, addiy - sadda bolush, rohluq bolush" din ibaret mektep nizamnamisini yurguzgen. U koturenggu - rohluq mezmundiki "Darilfunun mektep nahshisi" ni tuzup chiqqan. Uning rehberlikide Shinjang darilfununi jushqun keypiyatliq bilim yurtigha aylan'ghan.
Lin jilu Aqsu wilayetlik ma'arip idarisige mes'ul bolghan we uchturpan, kucha nahiyilirige hakim bolghan chaghliridimu milliy ma'aripni rawajlandurush yolida chong ishlarni qildi.
"Milliy birlik sep dewri" diki gullen'gen ma'arip qoynida yetiship chiqqan talantliq Uygur perzentliridin Abdukerim abbasuf (1920 - 1949), Lutpulla Mutellip (1922 - 1945), Abdulla Rözi (1919 - 1945) Qatarliq nurghun inqilabiy meripetperwer ziyaliylarning yetilishide lin jiluning inqilabiy ma'arip terbiyisining biwasite kuchluk tesiri boldi.
Ataqliq ma'aripchi we inqilabiy qurban Abdulla Rözi shu dewrdiki Uygur ma'aripining közge korun'gen namayandiliridin biri.
Abdullar rözi 1919 - yili uchturpanda kichik tijaretchi a'iliside tughulghan. Bowisi Atush meshhetlik idi. U 1935 - yil baharda uchturpandiki tunji darilmu'ellimin (U chaghda bu mektep ikki sinipliq qisqa muddetlik idi) ni ela tugitip, "Eliyul'ela" (Hemmidin birinchi) bolup mukapatlan'ghan. Eyni zamanda uni oqutqan bu mu'ellimning eslishiche, shu chaghda "Uningdek zerek, parasetlik osmurni korup baqmighan" iken. Abdulla Rözi uchturpan darilmu'elliminni tugitip, yezilarda mu'ellimlik qildi. Del shu chaghda ottura Asiya uniwersitetigha oqughuchi ewetish uqturushi kelgenidi. Uchturpandin imtihanda ela otkunler Abdulla Rözi, Abdukerim abbasof boldi. Aqsu konisheherdin yahshi netije bilen otkenler Mewlanjan Turdi, Hashimjan Ahunjan, Ehmet Hesenuf qatarliqlar idi. Biraq kéyinkiler Urumchige del waqtida yetip barghan bolsimu, aldinqi ikkiylen waqtida ulgurup baralmay, Urumchide qelip oqushqa mejbur boldi.
1936 - Yilning ahiridin bashlap Abdulla Rözi olkilik darilmu'ellimin'ge kirip oqudi. U hem tebi'iy pende hem ijtima'iy pende tezla eng aldinqi qatargha otti. Yene kelip u pelsepe (Materiyalistik dunya qarash) saheside eng usta natiq idi. U hemme jehette yahshi bolghachqa, putun sawaqdashliri uni hormetlep "Dahiy oqughuchi" (Oqughuchilar dahiysi) dep atishatti. SHu chaghdiki "SHinjang geziti" de uning qisqa maqaliliri besilishqa bashlidi. Uning pochurkisi huddiy özining kelishken qamitidek chirayliq idi. Abdulla Rözi bir maqaliside tunji qetim "Arzu" degen tehellusni qollan'ghinidin kéyin, sawaqdashliri ichide bu tehellus keng tarqilip ketti. Olkilik darilmu'elliminning bir qisim munewwer oqughuchiliri uyushturghan bir ijadiyet guruppisining ismimu kéyinche berip mushu tehellus bilen atilidighan boldi. Aridin uzun otmey mektep "Tertip bolumi" ning yoshurun charlap bekitishi arqisida bu ijadiyet guruppisi "Eksiyetchil" dep qarilandi. Ijadiyet guruppisining tesis qilghuchisi bolghan Abdulla Rözi siyasiy tohmet bilen Manasqa paliwetildi.
Abdulla Rözi Manasqa palinip kelip uzun otmey keng helq ammisining bashpanahliq qilishigha erishti. 1938 - Yil kuz mewsumidin bashlap Abdulla Rözi nahiyilik ma'arip idarisining ma'arip mupettishi, qoshumche Uygur uyushmisining bash katipi bolup ishlidi. Abdulla Rözi özige yuklen'gen qosh hizmet imtiyazidin jiddiy paydilinip, bu nahiyining bulung - pushqaqlirighiche arilap berip mektep torlirini qurup chiqti. Chonglar ma'aripighimu kongul bolup, sawatsizliqni yuyush herikitini ewj aldurdi. GHepletke, nadanliqqa we jahaletke qarshi mezmunda "Tomur aka oyghandi" namliq dramini yezip chiqip, sehnileshturgendin kéyin, bu drama putun nahiyini zilzilige kelturuwetti. Aridin top - toghra yerim esir otup ketken mushu kunlerdimu Urumchi, Manas, qutubi, alawusun qatarliq jaylarda kishiler Abdulla Rözi we uning pedagogikiliq dramisi - "Tomur aka oyghandi" ni eghizidin chushurushmeydu.
Abdulla Rözi 1940 - yilining ahirlirida Aqsu wilayitige qaytip keldi. U Aqsugha kelipla wilayetlik ma'arip idarisining bash ma'arip inspektori (Mektep mupettishi), jumlidin Uygur uyushmisi qarmiqidiki mekteplerningmu mupettishi bolup ishlidi. U bir yil waqit serp qilip, putun nahiyilerdiki mekteplerni emeliy tekshurush chiqip, 1941 - yilning ahirliri we 1942 - yilning bashlirida Aqsu gezitide "Telim - terbiye ocherkliri" serlewhilik uzun maqalisini elan qildi. Bu maqale etrapliq mesililerni öz ichige alghanliqi uchun yerim ayghiche ayighi uzulmey besilghan we putun wilayet hetta chet wilayetlerdimu chong tesir qözghighanidi. Buningdin bashqa, Abdulla Rözi inspektorluq hoquqidin toghra paydilinip yerim yil ichide mektep teshkilini retke selip chiqti. U chaghlarda inspektorlarda shundaq imtiyaz bar idi. SHuning bilen bille u yazliq we qishliq tetillik bilim ashurush kurslirini teshkillidi we bu kurslarda matematika hem til - edebiyat derslirini otti. U emeliy pa'aliyetliri arqisida putun wilayet boyiche tez shohret qazandi.
Oqutquchilar mesilisini hel qilish uchun, 1943 - yil 9 - ayda resmiy uch sinip, bir bilim ashurush kursidin teshkil tapqan Aqsu darilmu'ellimin mektipi dolan deryasi boyidiki yengi binada tentene bilen qayta eslige kelturuldi. Uning tunji ilmiy mudiri Abdulla Rözi idi.
SHu yilning kech kuzide ot yurek sha'ir Lutpulla Mutellipning Aqsugha kelishi bilen bu yerde kuchluk dolqun peyda qildi. Abdulla Rözi we Lutpulla Mutellipke ohshash jenggiwar ziyaliylarning jahaletke qarshi kureshliri we ijadiyettiki hemkarliqi arqisida putun olke harakterlik chong ishlar mushu Aqsuda meydan'gha keldi. Qisqighina ikki - uch yil ichide Aqsuda chong hejimlik opera - dramilardin 10 nechchisi sehnileshturulup, Aqsu SHinjang boyiche "Drama - opera shehiri" ge aylandi. Bu jehettin ashu bir mezgil ichide, uninggha ne qeshqer, ne Urumchi yetishelmeytti. Mushu muweppeqiyetlerning hasil bolushida merhum Abdulla Rözi yetekchilikidiki Aqsu darilmu'ellimin chong hesse qoshqan. Bu mektep chong tiptiki "Gherip - senem operasi" ni teyyarlighanning sirtida, Abdulla Rözi yazghan meshhur "Ogey ana" dramisini sehnileshturup putun wilayetni zilzilige kelturgen.
Shuni mu'eyyenleshturush kerekki, L. mutellip bilen Abdulla Rözining ghayisi drama - sen'et dolquni arqiliq helqni oyghitish idi. Lekin, ular ilim - meripetni hergiz boshashturup qoymaytti. Bu jehette mundaq bir janliq misalni korsitip otush kupaye, bir kuni bir top oqughuchilar Lutpulla Mutellipni darilmu'elliminning yengi bina meydanida arigha eliwelip, sha'irning ressamliq maharitini sinap kormekchi bolushidu. Lutpulla derhal maqul bolidu -de, heliqi oqughuchilarning egeshturup sinipqa kiridu we qoligha bor elip, qara doskigha resim sizishqa bashlaydu: ong terepke kitab koruwatqan ilahiy qizni, sol terepke mewiliri qizirip pishqan alma derihini besh minut rözigada sizip chiqidu. Ilahiy qizning usti teripige "Muzeyus" degen sözni yezip qoyidu - de, siniptin aldirash chiqip ketidu. Oqughuchilar hang - tang bolushup, resimdin mene tapalmay, Abdulla Rözining sherhilep berishini iltimas qilidu. Abdulla Rözi bu tepishmaqni yeship beridu: heliqi surettiki ilim - penning piri "Muzeyus" namliq ilahiy qiz iken. Hazirqi muzey degen nammu shuningdin kelip chiqqaniken. Resimdiki mene: peqet kitab oqughanda we bilim alghandila andin mewige erisheleydu, degen uqumni bilduridiken. Bu jawabtin behrimen bolghan oqughuchilar bu ikki ustazning iqtidari we mol bilimige heyran qelishqan.
Abdulla Rözi yene "Arzu" tehellusi bilen Aqsu gezitide nurghun jenggiwar she'irlarni elan qildi. "Aprel özgirishidin kéyinki Uygur she'iriyiti", "Kelpin we dolan shiwiliri" namliq ilmiy esirini yazdi. Bolupmu uning Lutpulla Mutellip bilen hemkarliship yazghan "Uygur edebiyati" namliq esiri darilmu'elliminning eyni yillardiki birdinbir muhim dersliki idi. U, bu dersni özi beretti. Derslik ichige kirguzulgen she'iriy zjanirlar uchun köpinche L. mutellip we bilal ezizning inqilabiy mezmun bilen yoghurulghan she'irliri misal qilip kirguzulgenidi. Uning ichide Lutpulla Mutellipning "Sha'ir toghrisida muweshsheh" namliq she'irimu bar idi. Bu she'irning her bir kupletining bash misrasidiki birinchi herpni teriwelip qoshqanda "Yashash uchun kuresh" degen inqilabiy sho'ar chiqti. Uning özi yazghan bir muweshsheh she'iridin "Kuch ulash" degen yangraq yekun chiqatti. "Yashash uchun kuresh", "Kuch ulash" - Marksizm prinsipighimu, Darwinizm prinsipighimu uyghun keletti. Abdulla Rözi mushu ulughwar ghayini bash ewladlargha miras qaldurghanidi. Uning özi del mushu jenggiwar ghayining turtkiside yeqin dosti we sepdishi Lutpulla Mutellip bilen birlikte "Uchqunlar ittipaqi" namliq inqilabiy teshkilatni uyushturghanidi. Ular uch wilayet inqilabigha masliship qoralliq qözghilang koturush yolida mehpiy heriket elip beriwatqan chaghda, eksiyetchi hokumet da'iriliri teripidin qolgha elinip, 1945 - yili terrorluq bilen olturup tashlandi. Abdulla Rözi shu chaghda 26 yashta idi...
1942 - Yildin kéyin siyasiy weziyet keskin özgirip, munewwer kompartiye ezaliri we ilghar oqutquchilar arqa - arqidin tutqun qilindi we turmilerge tashlinip olturuwetildi.
Shundaq qilip, "Milliy birlik sep dewri" de bir mehel gullen'gen ma'arip harab bolup ketti, mektepler taqaldi, oqutquchilar ishsiz qaldi, nadanliq we jahalet qaytidin bash koturdi.
Uning eksiche, uch wilayet inqilabiy rayonida milliy ma'arip gullep yashnidi. Ma'arip we oqutquchilarning orni kunsayin osti. Oqutquchiliq eng shereplik hizmet dep tonuldi we hormet qilindi. Merhum Ehmetjan Qasimi mundaq degenidi:
"Sinipta qalaq oqughuchi qalmisun dep yurek qenini serp qilip tirishiwatqan oqutquchi mehnitining qanchilik qiyin we japaliq ikenlikini yahshi bilimen. Kishilik jem'iyitide mu'ellimning mehnitidin pehirlikrek mehnet yoqtur, chunki, alim, mutehessis, yazghuchi, qomandan, jem'iyet, dolet erbabi we bashqilarning hemmisi oqutquchi mehnitining mehsulatidur."
Uch wilayet inqilabining deslepki mezgilliride ilida ottura, bashlan'ghuch mekteplerning sani 295 ke, sinip sani 980 ge, oqutquchilar sani 1051 ge, oqughuchilar sani 28 ming 345 ke yetken bolsa, 1949 - yil 9 - ayda mekteplerning sani 342 ge, sinip sani 1321 ge, oqutquchilarning sani 1413 ke, oqughuchilarning sani 39 ming 269 gha yetip barghanidi. 1950 - yili jedwelleshturulgen sanliq melumatta ili wilayiti boyiche bashlan'ghuch mekteplerde 1134 sinip, 39 ming 734 oqughuchi, toluqsiz ottura mekteplerde 180 sinip, 4938 oqughuchi; Ehmetjan Qasimi namidiki bilim yurti, tibbiy mektep, huner - kesip mektipi we Rus mektepliride oquydighan 2096 oqughuchi qoshulup, jem'iy 46 ming 768 kishilik oqughuchilar qoshuni bolghanidi. U chaghda GHulja sheher ichidiki ataqliq bashlan'ghuch mekteplerning biri bolghan "Murad mektipi" 27 sinipqa köpeygenidi.
Uch wilayet ma'aripida qisqila bir waqit ichide ottura melumatliq tebi'iy pen we ijtima'iy pen oqutquchiliri, dohtur, wrachlar, radist, pochtalyonlar yetiship chiqti, ular taki kéyinki kunlergiche Uygur ma'aripining yadro kuchliridin bolup muhim rol oynidi.
Uch wilayet inqilabining qizghin qatnashchisi - meripetperwer sha'ir Nimshehitning "Bilim ishqida" serlewhilik towendiki she'iri eyni zamanda intayin kuchluk tesir qözghighan meripet hitabi idi.

Jahan renaliri ichire bilimdek bir guzel yar yoq,
Bilimdin özge tutqan bar, bolur u gahida yar - yoq.

Qara qashliq tolun aylar sanga birnechche kun yoldash,
Eger sen puldin ayrilsang, seni tashlaydu hech ar yuq.

Kirip nepsingning keynige, bilimdin özge yar tutsang,
Beshinggha chushse bir kunler, u chaghda sen kebi har yoq.

Bilimge ashna bolsa, oqush ishqida bulbul bol,
Ogenmekke ma'arip baghchisidek esli gulzar yoq.

Özengni Nimshehit ushbu pikirge eyligin qurban,
Bilimdin yuz origenler kebi qattiq gunahkar yoq...

Izahatlar:

(1) Milliy birlik sep - yapon basqunchilirigha qarshi urush dewride qurulghan milliy birlik sepni korsitidu.
(2) (3) "SHinjang tarih materiyalliri" 1982 - yil, 5 - san 176 - bet, 180 - bet.