Kishilik Hoquqning Depsede Qiinishi

Sherqiy Türkistanning Bashbalasi Hitay Köçmenliri

(Perhat Muhemmidi Siyasi Mulahize)

Dunya mustemlike tarihigha nezer salidighan bolsaq, mustemlike astida yashawatqan héçbir millet mustemlikiçilerge we iriqçilargha qarshi küresh jeryanida qirilip yoqap ketkini yoq, emma mustemlikiçilerning atsimilatsiye qilishi tüpeylidin yoqulush girdawigha bérip qalghan milletler hélila köp. Dunyaning ötmüshi we bügünige baqqinimizda, mustemlikiçilerning melum birmilletni atsimilatsiye qilip yoqutushtiki eng asasliq qorali – köçmen yötkesh siyasitidin ibaret. Mustemlikiçiler eneshu köçmenlirige tayinip turup yerlik milletlerning mediniyet, maarip, iqtisat, din, tarih, soda – sanaet ... qatarliq türlük sahélirige biwaste tesir körsütüp, özlirining mediniyitini mustemlikisi astidiki milletlerge zormu- zor téngish arqiliq, yerlik helqning milliy we diniy tuyghulirini tamamen yoq qilishgha tiriship keldi. Milliy we diniy tuyghudin uzaqlishish dimek, atsimilatsiye bolup yoghulush dimektur.

Hitayni élip eytsaq, buning eng janliq örnekliridin biri shuki, Hitaygha neççe yüz yil hökümiranliq qilghan manjular hazir ismibar, jismi yoq bir milletke aylinip qaldi, çünki ular Hitay mediniyitining qaynimida gheriq bolup, özlirining milliy kimlikini alliqaçan yoqutup qoyghan idi.eger ular eyni çaghda Hitay içige tarqaqlashmay, manjuriyede milliy örp – adetlirige warisliq qilghan halda bir putün topluluq halitide yashap kelgen bolsa idi, huddi Tibet we Sherqiy Türkistanliqlargha ohshash hazirqidek milliy mewjutliqini saqlap qalalighan bolatti.

Heqiqetenmu hazir Hitayning hökümiranliqi astidiki milliy rayonlarning içide qaysisi Hitay köçmenlirining hujumigha az uçrighan bolsa, shu rayonlardiki helqlerning milliy we diniy tuyghuliri shunçe küçlük bolmaqta.

Eng addisi, Bügün Sherqiy Türkistandimu Hitay köçmenlirining sani köp rayonlardiki Uygurlar bilen Hitay köçmenlirining sani az bolghan rayonlardiki Uygurlar arisida diniy we milliy tuyghu jehette periq intayin zor bolup turmaqta.mesilen, Sherqiy Türkistanda Hitay köçmenlirining sani eng köp sheherlerning biri bolghan Ürümçini élip eytsaq ,,Ürümçide héli köpligen Uygurlar arisida Hitay mediniyiti omomlishishqa bashlidi, bolupmu bezi Uygur yashliri arisida milliyçe kiyinish we yasinishni nomus dep bilidighan, hetta özara Hitayçe sözlishishtin pehirlinidighan, diniy étiqadi küçlük bolghanlirini kemsitidighan, yürüsh – turushlirida Hitayni teqlit qilidighan, Sherqiy Türkistanning jenobi rayonliridin tirikçilik qilish üçün ürümçige kelgen Uygurlarni haqaretlep çetke qaqidighan, emma bir Hitayni körse hoshamet qilip qilghili qiliq tapalmaydighan naçar hahish ewij élishqa bashlidi. Hetta bezi Uygur qizlirimizning girim qilishliri we kiyinishlirige qarap ularning Hitay yaki Uygurliqini periqlendürüshmu tesliship kétiwatidu. Mana bular Hitay atsimilatsiyesining eng éghir bisharetliridin ibaret. Eksiçe siz Hitay köçmenlirining sani birqeder az bolghan Qeshqer yaki Hoten rayonlirigha baqqiningizda, bu rayonlarda diniy we milliy alahidiliklerning intayin qoyuqliqini bir qarapla hés qilip yeteleysiz.

Sherqiy Türkistanning mustemlike tarihigha nezer salghinimizda, gerçe ilgiriki mustemlikiçilerning hemmisila digüdek Sherqiy Türkistan helqighe qarita rehimsizlerçe qirghinçiliq siyasitini yürgüzüp kelgen bolsimu, emma bu mustemlikiçi küçlerning héç biri Sherqiy Türkistangha keng kölemde Hitay köçmini yötkeshke ehmiyet bermigen, peqetla eskiri küçige tayinipla öz hakimiyitini saqlap qélishning koyigha çüshken. Shunga bu jeryanda Uygurlar sansizlighan qurbanlarni bergen bolsimu, emma Uygurlarning milliy mirasliri we diniy tuyghuliri ançe çong dehil – terüzge uçrimighan we milliy kimlikini bir pütün halda saqlap qalalighan. Emma kommunist Hitay dewrige kelgende weziyet tüptin özgerdi. Sowet Ittipaqining Ottura Asiyadiki Türki jumhuriyetlerge keng kölemde Ros köçmini yötkesh arqiliq, peydin – pey bu milletlerni singdürüp yoqutushqa tirishiwatqanliqidin ilhamlanghan Hitay kommunistik hakimiyiti, miltiq – zebbirek bilen bir milletni tüptin yoqutushning mumkin emeslikini, dunya jamaetçilikiningmu buninggha esla yol qoymaydighanlighini, shunga, köçmen qaynimi arqiliq gheriq qilip yoqutushning eng aqilane usol ikenlikini hés qilip yetken idi.

Buyerde shuni qisturup ötmekçimenki, Sherqiy Türkistangha hoshna bolghan Qazaqistan, Qirghizistan qatarkigh Türki jumhuriyetlerning hazirqi weziyitige baqqinimizda, bu rayonlardiki yerlik helqlerning Rosiyening atsimilatsiyesige neqeder éghir deriçide uçrighanliqini Roshen körüp yeteleymiz. Gerçe bu jumhuriyetlerning musteqil bolghinigha 10 yil bolghan bolsimu, emma ular téhi hazirgha qeder Ros mediniyitining tesiridin qutulup ketéligini yoq.

Rosiyening atsimilatsiye siyasitining ziyankeshlikige eng éghir derijide uçrighan Qazaqistanni élip eytsaq, Qazaqlarning milliy we diniy tuyghuliri asasi jehettin yoqulup kétish girdawigha bérip qalghan, hetta köpligen Qazaq yashliri özlirining ana tilinimu untup qalghan.Ros mediniyiti asasen Qazaqistanning pütkül sahélirini küçlük deriçide monopol qiliwalghaçqa, gerçe Qazaqistan musteqil bir dölet bolsimu, emma Qazaqistan helqi téhiçe mustemlike tuyghusi içide yashap kelmekte.

Qazaqistanning yéqinqi zaman tarihigha nezer salidighan bolsaq, Sowet Ittipaqi bilen Hitayning milliy rayonlargha köçmen yötkesh siyasitining bir – birige neqeder ohshushup kétidighanliqini körüwalalaymiz.

2 milyon 717 ming 300 kuwadirat kelomitirliq zémingha ige Qazaqistanning bügünki omomi noposi 16 milyon 646 ming neper bolup, Qazaqlar noposning 39.7 pirsentini, Roslar 37.8 pirsentini, Germanlar 5.8 pirsentni, Ukrainaliqlar 5.4 pirsenni, Belerus 1.1 pirsentni teshkil qilidu. Qazaqistanda omomi noposning 2 pirsentini teshkil qilidighan Özbekler bilen 1.1 pirsenni teshkil qilidighan Uygurlarni hisapqa almighanda, Qazaqistanda yashawatqan bashqa yerlik Türki milletlerning omomi sani 2 pirsengimu barmaydu. Nöwette Qazaqistanda yerlik milletlerning noposi azsanliq orunda bolup, Ros, German, Ukrain, Beleros, Koriyélik, Polshaliq, Giritsiyélik, Moldowyelik, Ermeni, Yehudi ... qatarliq köçmen milletler Qazaqistanning omomi noposining tehminen 53 pirsentini, Qazaq, özbek, tatar, Uygur ... qatarliq yerlik Türki milletler 47 pirsentni teshkil qilghan.

Gerçe ötmüshtiki Hitay hökümiranliri Sherqiy Türkistangha Hitay köçmini yötkeshke ançe ehmiyet bermigen bolsimu, emma Rosiye del buning eksiçe, Qazaqistannimu öz içige alghan gherbi Türkistanni tamamen istila qilghan 19 – esirning otturliridin tartipla gherbi Türkistangha pilanliq halda köçmen yötkeshke bashlighan we buhil köçmen yötkesh siyasiti taki 1952 – yiligha qeder séstimiliq halda élip bérilghan.

Gerçe Rosiyede 1914 – yilidin 1926 – yilighiçe bolghan mezgilde dawam qilghan içki urushlar jeryanida Gherbi Türkistangha köçmen yötkesh pilani waqitliq tohtutulghan bolsimu, emma Rosiyening hakimiyitini pütünley qoligha alghan Sowet kommunistik hakimiyiti yene Çar Rosiyening köçmen yötkesh siyasitige warisliq qilip, 1926 – yilidin kéyin köçmen yötkesh siyasitini yenimu jiddileshtürdi.

Rosiyening tarihi statiskilirigha asaslanghanda, 1897 – yili Qazaqistannimu öz içige alghan Gherbi Türkistanning omomi noposi 10 milyon 846 ming 800 neper bolup, bu rayonlardiki Roslarning omomi noposi aran 7 pirsent etrapida idi, 1926 – yiligha kelgende Rosiye köçmenlirining sani 20 pirsentke, 1959 – yili 32.2 pirsenge, hazir bolsa 53 pirsentke yétip barghan. Qazaqistandiki Rosiye köçmenlirining yerlishish rayonlirigha baqqinimizda, ularning köp qismining Qazaqistanning shimalidiki Turgay, Aqmolla, Semipilanistik, Yettesu qatarliq kann rayonlirigha orunlashturulghanliqini körüwalalaymiz.

Gerçe Qazaqistanda Rosiye köçmenlirining sani yerlik helqtin köp bolsimu, emma Qazaqistan musteqil bolghandin buyan bu rayonda Rosiye köçmenliri bilen yerlik helq otturisida keng kölemlik bir milliy ihtilap yaki toqunush yüz bérip baqmidi. Eksiçe Rosiye köçmenliri bilen yerlik helq mürini – mürige tirep, yéngi Qazaqistan qurup çiqish üçün tiriship kelmekte. Buning asasliq sewepliri shuki, birinçidin, meyli Çar Rosiye yaki Sowet Ittipaqi bolsun, köçmen yötkeshning aldinqi shert – sharaitini yahshi hazirlighan bolup, ular öz köçmenlirini yerlik milletler toplushup olturaqlashqan rayonlargha ekélip töküwetmestin, belki kann rayonlirida yéngi – yéngi sheher, yéza – bazarlarni berpa qilip, köçmenlirining olturaq öy, ish, yimek – içmek jehetlerdiki asasliq ehtiyajlirini hazirlighan asasta pilanliq we qedembasquçluq halda köçmen yötkesh siyasitini yolgha qoydi. Awal kelgen köçmenler kéyin kelgen köçmenler üçün shert – sharayit hazirlidi. Yerlik milletler dehqançiliq, çarwiçiliq, olturaq öy, hizmet we bashqa jehetlerde Rosiye köçmenlirining biwaste dehil – terüzige uçrimighaçqa, ularda köçmenlerge qarita öçmenlik tuyghusi shekillenmidi.

Ikkinçidin, Rosiye köçmenliri héçbir zaman Hitay köçmenlirige ohshash hakimiyet bilen birliship yerlik helqqe qarita zorluq – zombuluq qilmidi, eksiçe biterep orunda turup, özlirining addi puhraliq salahiyitini saqlap keldi.

Üçünçidin, gerçe Sowet Ittipaqi hakimiyiti yerlik milletlerge Rosiye mediniyitini sing dürüshke we bu arqiliq ularning milliy we diniy tuyghulirini ajizlitishqa tiriship kelgen bolsimu, emma iqtisadi jehette Rosiye köçmenlirige we yerlik milletlerge qarita ohshash siyasetni yolgha qoyup, iqtisadi jehette teng tereqqi qilish pirinsipini tekitlep keldi.

Tötünçidin, Rosiye köçmenlirining pen – mediniyet we ijtimai jehette sapasining omomi yüzlük yuquri bolushimu, yerlik milletlerde Rosiye köçmenlirige qarita qiziqish tuyghusi peyda qilghan idi. Bu birqatar amillar, Qazaqistannimu öz içige alghan Ottura Asiya jumhuriyetliride Rosiye köçmenliri bilen yerlik milletler otturisida milliy zidiyetlerning küçüyüp ketmeslikide mohim rol oynighan idi.

Emma Hitayning milliy rayonlargha köçmen yötkesh siyasitige nezer salidighan bolsaq, köçmen yötkesh süriti, sani, köçmenlerning sapasi, terkibi, köçmen yötkeshning aldinqi shertliri, siyasi, iqtisadi, ijtimayi jehetlerde köçmenler bilen yerlik milletlerge qarita yürgüzülgen siyasetler qatarliq jehetlerde sabiq Sowet Ittipaqidin nahayiti zor derijide periqlinidighanliqini Roshen körüwalalaymiz.

Hitayning Sherqiy Türkistangha resmi keng kölemde köçmen yötkesh siyasiti 1949 – yilidin kéyin bashlanghan bolup, 49 –yilidin burun Sherqiy Türkistandiki Hitay köçmenlirining omomi sani peqet 400 ming ( eskermu buning içide ) étirapida idi, mana hazir tereqqi qilip 7 milyolgha yetti.

Sherqiy Türkistanda Hitay köçmenlirining sanining köpüyishige egiship, Nöwette Sherqiy Türkistanda yerlik helq bilen Hitay puhraliri otturisidiki milliy öçmenlik tuyghulurining kündin – künge küçüyüp bériwatqanliqi we buninggha mas halda milliy toqunushlarning sanining shiddet bilen köpüyüshke bashlighanliqi, pütün dunya jamaetçiliki teripidin bilinip kelmekte. Sherqiy Türkistandiki buhil weziyet, çetellerde paaliyet élip bériwatqan Uygur teshkilatlirinila emes, Hetta çetellerdiki Hitay demokratik teshkilatlirinimu çongkur endishige salmaqta. Bolupmu Sherqiy Tömürning musteqilliqi jeryanida yüzbergen içki qalaymiqançiliqlar we milliy toqunushlar, hem Sherqiy Türkistan teshkilatlirigha, hem demokratik Hitay teshkilatlirigha; Sherqiy Türkistandiki Hitay köçmenliri mesilisige hazirdin bashlapla jiddi qarash zörüriyitini hés qildurmaqta.

Sizlerge melum bolghinidek, gerçe ötkenyili Hindonoziyening mustemlikisi astidiki Sherqiy Tömür helqi birleshken döletler teshkilatining maqulliqi we biwaste nazaretçiliki astida özlirining milliy musteqilliqini élan qilghan bolsimu, emma Sherqiy Tömürde yashawatqan Hindinoziye köçmenliri Hindinoziye hökümitining qutritishi bilen keng kölemde qoralliq milliy toqunush peyda qilip, hesh – pesh digüçe yéngidin musteqilliqini élan qilghan Sherqiy Tömürni qan kölige aylandurghan idi, hetta bu toqunush jeryanida Sherqiy Tömürde turiwatqan birleshken döletler teshkilatining hadimlirimu özlirining jenini qutquzushqa amalsiz qalghan idi. Gerçe Sherqiy Tömürdiki Hindinoziye köçmenlirining sani yerlik helqningkidin az bolsimu, emma ular Hindinoziye armiyesi teripidin mehpi qorallandurulghan we himaye qilinghaçqa, qolida tömürning suniqimu bolmighan Sherqiy Tömüürlükler tamamen amalsiz qalghan idi. Hetta bu toqunushlar jeryanida Sherqiy Tömurlüklerning asasliq rehberliri jenini ming testa qutquzup, Awustiraliyege qéçip ketishke mejbur qalghan idi.

Omomlashturup éytqanda, Sherqiy Tömür weqesi, huddi Sherqiy Türkistangha ohshash mustemlike astida yasgawatqan milletler üçün intayin çong bir sawaq qaldurghan idi. Nöwette Sherqiy Türkistanda yerlik helq bilen Hitay köçmenliri otturisidiki milliy öçmenlik tuyghulirining kündin – künge küçiyip bériwatqanliqi we Tibet, Sherqiy Türkistangha ohshighan milliy rayonlarning peydin – pey kommunistik idilogiyening we Hitay kommunistik partiyisining asasliq lagirigha aylinip qéliwatqanliqi, kelgüside Hitayda kommunistik hakimiyetni aghdurup tashlap, demokratik hakimiyetni tiklesh üçün küresh qiliwatqan çetellerdiki Hitay demokratik küçlirini hazirdin étibaren küçlük endishige sélipkelmekte.

Eger biz weten sirtida paaliyet qilip kéliwatqan demokratik Hitaylar bilen Sherqiy Türkistanda yashawatqan Hitay köçmenlirini özara sélishturidighan bolsaq, kishilik qarash we dunya qatash jehette bu ikkki hil Hitay otturisida periqning intayin çongliqini hés qilalaymiz. Sherqiy Türkistandiki Hitay köçmenliri özlirini héçbir zaman normal bir puhra dep qarighini yoq, eksiçe ular özlirini Hitay hakimiyitining bir parçisi dep qarimaqta we kommunist Hitay hakimiyitining Sherqiy Türkistan helqighe séliwatqan zulumlirigha teshebbuskarliq bilen shérik bolup kelmekte, shuning üçünmu Sherqiy Türkistan helqi heqliq halda Hitay çöçmenliridin huddi Hitay hakimiyitidin nepret qilghandek qattigh nepret qilipkelmekte.

çünki 90 – yillarning bashliridila Hitaylar arisida" Gongçendang peqet Shinjiangdila qaldi" digen sözler teleppuz qilinishqa bashlighan idi. Çetellerdiki Hitay demokratik herikitining rehberliridin Weijingshing, Wuhongda, Yenzhaqi, Qimo qatarliqlar birqisim Uygur teshkilatlirining mesulluri bilen uçrashqanda, bu mesilini qayta – qayta otturigha qoyghan we bu jiddi mesilini hel qilishning çarilirini izlesh kereklikini tekitligen idi. Buyil Genwede çaqirilghan birleshken döletler teshkilati insan heqliri komititining 56 – qétimliq yighini mezgilide Weijingshing ependi Uygur wekilliri bilen uçrashqanda, bumesile heqqide Uygur wekilliri bilen mehsus birsaetke yéqin söhbet ötküzgen we Sherqiy Türkistanda milliy zidiyetlerning küçüyüp ketish sewepliri hem uning aldiniy élishning çare – tedbirliri heqqide Uygur wekilliridin étirapliq pikir alghan idi. Buqétimqi uçrushushta, Dunya Uygur Yashliri Qurultiyining wekilliri Weijingshing bashçiliqidiki Hitay heyitige, Sherqiy Türkistanda milliy zidiyetlerning küçüyüp ketishige sewepçi boliwatqan asasliq amillarni töwendiki birqançe nuqtigha yighinçaqlap bayan qilghan idi:

1949 – yili kommunist Hitay hakimiyiti Sherqiy Türkistanni istila qilishtin burun, Sherqiy Türkistandiki Hitay köçmenlirining omomi sani aran 400 ming etrapida idi, hazir bolsa Hitayning resmi istatiskilirida 7 milyon etrapida dep qeyt qilinmaqta. Sherqiy Türkistanda Hitay köçmenlirining sanining yildin – yilgha köpiyishige egiship yerlik helqning iqtisadi yüki barghansiri éghirlashmaqta we yerlik helq terilghu yer, olturaq öy, hizmet, soda – sanaet, ishlepçiqirish we bashqa türlük maddi jehetlerde Hitay köçmenlirining éghir dehil- terüzige uçrimaqta.mesilen, Hitay hökümiti Sherqiy Türkistanni" zémini keng, bayliqi mol" dep teriplep kéliwatqan bolsimu, emma nöwette Sherqiy Türkistanning Qeshqer, Atush, Hoten qatarliq köpligen rayonlirida bir Uygur emgek küçige toghra kélidighan terilghu yer 1 moghimu yetmeydu, eksiçe bu rayonlargha yerleshtürülgen Bingtünlik Hitaylar, terilghu yerlirining köplikidin emgek küçlirini yetishtürelmey, Hitayning içkiri ölkiliridin yallanma Hitay déhqanlirini yötkep çiqip déhqançiliq ishlepçiqirishigha salmaqta. Undin bashqa yene ishsizliq, ish heqqi, parawanliq, maddi imtiyat ... qatarliq türlük jehetlerde yerlik helq bilen Hitay köçmenliri otturisidiki periqning shiddet bilen çonguyup ketishi… qatarliq amillarmu yerlik helqte Hitay puhralirigha qarita tebi halda öçmenlik tuyghusini shekillendürmekte.

kommunist Hitay hakimiyitining teshwiq – terghipliri netijiside Sherqiy Türkistandiki Hitay köçmenlirining çong Hitayçiliq idiyesi barghansiri küçeymekte we ular Sherqiy Türkistandiki yerlik helqqe 2 – sinip muamilisini yürgüzüp kelmekte. Buhil hayish tüpeylidin nöwette Sherqiy Türkistanda Hitay köçmenliri yerlik helqning örp – adetlirini qattiq depsende qilidighan, yerlik helqni her sahede kemsitidighan, haqaretleydighan we bozek qilidighan ehwallar omomi yüzlük hadisige aylandi, bumu yerlik helqning Hitay puhralirigha bolghan öçmenlikini küçeytmekte.

Kommunist Hitay hakimiyitining showinistik teshwiqati tüpeylidin, nöwette Sherqiy Türkistanda yashawatqan Hitay köçmenliri özlirini normal bir gerejdan qatarida emes, belki yerlik helqni nazaret qiliwatqan bir hökümdar qatarida körmekte. Shuning üçünmu her qétim Sherqiy Türkistanda yerlik helq kommunist Hitay hakimiyitining zorawanliqigha qarshi qozghulup çiqqanda, Sherqiy Türkistanda yashawatqan Hitay puhraliri derhal teshebbuskarliq bilen qoligha qoral élip, Hitay hökümitining saqçi – eskerliri bilen bir septe turup, qolida tömurning suniqimu bolmighan yerlik helqning naraziliq heriketlirini qanliq basturup kelmekte we Hitay hökümitining yerlik helqqe qaratqan kolliktip tutqun qilish we basturush heriketliride aldinqi septe turup kelmekte.mesilen, Sherqiy Türkistanda yüzbergen "Barin weqesi" , "Hoten weqesi" 2 Gholja weqesi" qatarliq milliy heriketlerni basturushta Sherqiy Türkistandiki adettiki Hitay puhraliri aktip rol alghan idi. Mesilen, Barin weqesini basturushta" Bing tüen" qarmiqidiki Yeza Igikil 5 – dewitiyesining helq eskerliri we Qeshqer rayonida turushluq Hitay puhraliridin teshkil tapqan helq eskerliri biwaste ishtirak qilghan idi. "Gholja weqesini basturushta bolsa Yéza Igilik 4 – dewiziyesining helq eskerliri bashtin – ahir toluq ishtirak qildi, hetta éghir tiptiki zamaniwi qorallar bilen toluq qorallanghan Bingtüenlik helq eskerliri, Gholja weqesi mezgilide, yeni 1997 – yili 2 – ayning 8 – küni Gholja shehride heshemetlik maniwir élip bérip, yerlik helqqe tere taraqshitip heywe körsetken idi. Buhil hadisiler, Sherqiy Türkistanda milliy zidiyetlerning küçüyüp kétishige sewepçi boluwatqan eng asasliq amillarning biri.

Elwette, yuqarqilardin bashqa yene kommunist Hitay hakimiyitining yerlik helq bilen Hitay puhralirigha siyasi, iqtisadi, ijtimai, mediniyet – maarip, qanun we bashqa türlük jehetlerde qaratqan periqliq siyasitimu Sherqiy Türkistanda yerlik helq bilen Hitay puhraliri otturisidiki milliy toqunushlarning küçüyishige sewepçi bolmaqta.

Hitay demokratik herikitining rehbiri Weijingshing ependimu buqétim Genwede Uygurlar bilen ötküzgen söhbitide, Uygur wekillirining Sherqiy Türkistanda Hitay köçmenliri bilen yerlik helq otturisidiki milliy ziddiyetlerning küçüyüp ketishige sewepçi boluwatqan asasliq amillar heqqidiki qarashlirigha tamamen qoshulidighanliqini we buhil weziyetning kélip çiqishigha tamamen kommnunist Hitay hakimiyitining biwaste sewepçi boluwatqanliqini bayan qilghan idi, Weijing Shing öz sözide yene, çet ellerdiki Hitay demokratik teshkilatlirining Sherqiy Türkistan, Tibet qatarliq milliy rayonlardiki siyasi özgürüshlerni yéqindin küzitip kéliwatqanliqini we buningdin kéyin bu rayonlarda Hitay demokratik herikitini janlandurushqa tirishidighanliqini qayta – qayta eskertip ötken idi.

Weijing Shing ependining Sherqiy Türkistandiki qarshiliq körsütüsh heriketlirige bergen bahasimu birqeder ijabi idi. U, 1999 – yili 21 – küni Germaniyede we buyil 4 – ayda Genwede bezi Uygur wekilliri bilen ötküzgen söhbetliride mundaq dep bayan qilghan idi: "Epsuski, Sherqiy Türkistangha ohsdhighan azsanliq millet rayonlirida kommunist Hitay hakimiyitige qarshi heriketler ikki hilgha bölüngen, uning biri, shu rayonlardiki yerlik helqning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqini qolgha keltürüsh üçün élip bériwatqan milliy küreshler, yene biri, shu azsanliq millet rayonlirida yashawatqan Hitay helqining özlirining demokratik erkinlikini we hoqoqini qolgha keltürüshni meqset qilghan halda élip bériwatqan küreshliridin ibaret. Emma, kommunist Hitayning eksiyetçil teshwiqati tüpeylidin, shu rayonlardiki yerlik milletler bilen henzular otturisida izçil türde zidiyet we sürkülüsh dawam qilip keldi, shunga meningçe bu ikkihil küresh otturisida nahayiti çong periq bar. Shunga biz ular otturisidiki buhil zidiyet we sürkülüshlerni yoq qilishqa tirishiwatimiz we Sherqiy Türkistandiki Hitay demokratik küçliri bilen milliyküçlerni birleshtürüshke we masliship heriket élipbérishqa tirishiwatimiz".

Weijing Shing ependining bu qarashliridin shu éniq körünüp turuptuki, Hitay demokratik küçliri, milliy rayonlarda Hitay köçmenlirini Hitay hakimiyitidin ayrish we bu arqiliq mustebit hakimiyetni yétim qaldurushning zörüriyitini hés qilishqa bashliqan.

Weijing Shing ependiniyng milliy rayonlardiki qoralliq küreshlerge bolghan bahasimu bir qeder riyal bolup, bu heqte tohtulup mundaq digen idi:"Milliy rayonlardiki helqler özlirining shert – sharaitigha qarap türlük küresh shekillirini tallighan, shunga Sherqiy Türkistanda kommunistik Hitay hakimiyitige qarshi élip bériliwatqan qoralliq küreshler normal birhil küresh, buhil qoralliq küreshler Sherqiy Türkistandila emes, belki Hitayning içki ölkiliridimu élip bériliwatidu, men, herqaysi milletlerning buhil küreshlerni hemkarliq içide özara masliship élip bérishini ümit qilimen. Barçe milletlerning öz teqdirini özi belgilesh hoqoqi, ularning eng asasliq hoqoqlirining biri, eger Hitayda demokrasiye ishqa ashsa, peqet Sherqiy Türkistan helqila emes, Hitaydiki bashqa milletlermu tamamen özteqdirini özi belgilesh hoqoqigha ige bolidu. Bu, Hitay demokratik herikitining asasliq pirinsiplirining biri".

Gerçe çetellerde paaliyet qilip kéliwatqan Hitay demukratliri yuqarqi mesililerni éghizida tekitlep kelgen bolsimu, emma Sherqiy Türkistsndiki Hitay puhralirini demokratiyeleshtürüsh we bu arqiliq Sherqiy Türkistan we Tibetke ohshighan milliy rayonlarda milliy zidiyetlerni peseytish jehetlerde héçqandaq ijabi qedem tashlighini yoq. Eslide Hitay demokratiki tashkilatliri Sherqiy Türkistan we Tibetke ohshighan milliy rayonlardiki Hitay puhralirigha qarita alahide teshwiqat puroggirammi hazirlap çiqip, burayonlardiki Hitay puhralirigha qarita séstimiliq halda teshwiqat élip bérishi, bu rayondiki Hitay puhralirigha dunya insan heqliri bayannamisini yetekçi idiye qilghan demokratik qarashni singdürüshi, ulargha kommunisr Hitay hakimiyitining showinistik idiyisige warisliq qilmasliqni, köçmen yötkesh siyasitining qurbanigha aylinip ketmeslikni, yerlik helqning insani heq – hoqoqlirigha, milliy örp - adetlirige hörmet qilishni, hakimiyet bilen birliship yerlik helqni bozek qilmasliqni teshwiq – terghip qilishi lazim idi.

Hemmimizge melum bolghinidek, gerçe nowette Hitay içide demokratik heriketler üzlüksiz küçiyiwatqan bolsimu, emma Hitay demokratik herikitining Sherqiy Türkistan we Tibetke ohshighan milliy rayonlarda héçqandaq tesiri we nopozi yoq, eksiçe milliy rayonlarda yashawatqan Hitay köçmenlirining kommunistik we showinistik qarishi barghansiri küçüyüp, bu rayonlar hetta kommunistik angning asasi bazilirigha aylanmaqta, bu hal, Hitay demokratik herikiti üçün naçayiti zor bir yoshurun teçdittin ibaret. Eger Hitay demokratik küçliri bu rayonlardiki Hitay köçmenlirige qarita hazirdin étibaren séstimiliq bir télim – terbiye we teshwiqat élip barmighan teqdirde, Hitayda demokratik tüzüm ornutulghanda Sherqiy Türkistan we Tibetke ohshighan milliy rayonlarda pütün dunya teniçliqigha hewip yetküzidighan zor milliy toqunush we hetta rayon haraktirlik urush yüz bérish ehtimali intayin yuquri.

Tashqi dunyada paaliyet élip bériwatqan Uygur tashkilatliri yuqarqi heterni alliburun hés qilip yetkini üçün, bujehetlerde bezi ijabi qedemlerni tashlighan idi. Gerçe omomi helqimiz héssiyat jehettin halimisimu, emma barliq Uygur teshkilatliri özlirining nizamnamilirida, Uygur helqining düshminining adettiki Hitay helqi emes, belki mustebit kommunistik Hitay hakimiyiti ikenlikini tekitlep kelgen we Sherqiy Türkistan helqining özteqdirini özi belgilesh hoqoqigha hörmet qilghan herqandaq Hitay demokratliri bilen hemkarlishalaydighanliqini eskertip kelgen idi. Uygur teshkilatlirining buhil qarashqa kélishide, 90 – yillardin kéyin çetellerdiki bezi Hitay demokratik küçlirining Sherqiy Türkistan, Tibet qatarliq rayonlardiki milliy heriketlerge qarita bezi ijabi pikirlerni otturigha qoyushi mohim rol oynighan idi. Milliy mujadile bilen shughulliniwatqan bezi shehislirimiz, "Hitay hakimiyiti yillardin buyan Sherqiy Türkistangha qarita parçilap bashqurush siyasitini yürgüzüp kéliwatidu, shunga bizmu Hitaygha qarita parçilap taqabil turush taktikisini yolgha qoyushimiz kerek. Biz 1 milyar 300 milyon Hitayning hemmisini özimizge düshmen qiliwalmay, hakimiyet bilen helqni, hakimiyetning esheddi çumaqçiliri bilen addi puhrlarni, yene shundaqla helqimizge hésdashliq qiliwatghan demokratik qarasgtiki Hitaylar bilen, kommunistik hakimiyetning ketminini çepip Uygurlarni éziwatqan çumaqçilarni bir – biridin ayrip muamile qilishimiz lazim" dep qarimaqta. Hetta weten içidiki Uygur teshkilatlirimu buhil qarashni helqimizge singdürüshke tiriship kelmekte. Eger weten içidiki milliy küçler heqiqeten Hitay hakimiyitining teshwiq - terghip qilghinidek, pütün Hitay puhralirini zerbe bérish obiktiwi qilghan bolsa idi, Sherqiy Türkistanda herküni minglap Hitay köçmini hayatidin ayrilghan bolatti. Heqiqeten Hitay hakimiyitimu Sherqiy Türkistandiki Hitay köçmenlirini özlirining zapas qoshunigha aylanduruwélish meqsidide, öz tashwiqatlirida Sherqiy Türkistandiki milliy heriketlerning meqsidi we harektirini burmilap, bezi zor milliy heriket jeryanida hayatidin ayrilghan birqançe Hitay puhrasini jénining bériçe teshwiq qilip, Hitay köçmenlirining yerlik helqqe bolghan öçmenlikini qozghashqa tiriship keldi.

Mesilen, 1997 – yilidiki Gholja weqesini élip eytsaq, bu weqe jeryanida 100 ligen bigunah Uygur hayatidin ayrilghan idi, Hitay hakimiyiti bu weqe yüz bérip taki hazirgha qeder Gholja rayonida Uygurlarni sotlash we ölüm jazalirigha höküm qilishni dawamlashturup kelmekte. Hitay hakimiyiti içki we tashqi teshwiqatlirida héçbir zaman Gholja weqeside hayatidin ayrilghan bigunah Uygurlarni tilgha élip baqqini yoq, eksiçe bu heriket jeryanida neççe 100 ligen Hitay puhrasining "milliy bölgünçiler" teripidin "eçinishliq hlda" öltürülgenlikini jénining bériçe teshwiq qilip, hem Hitay puhralirini, hem dunya jamaetçilikini aldap keldi. Emiliyette bolsa Gholjidiki milliy toqunushlar jeryanida ölgen Uygurlarning sani, Hitay puhraliriningkidin neççe hésse yuquri idi. Mesilen, "Shinjing Uygur Aptonom Rayonluq Partikom Partiye Tetqiqat Ishhanisi" teripidin ötken yili neshir qilip içki qisimda tarqitilghan "Shinjiangning milliy bölgünçilikke qarshi küresh tarihi"digen kitapta, Gholja weqeside ölgen Hitay puhralirining omomi sani 7 neper qilip körsütülgen idi. Çetel ahbarat agentliqliri bolsa bu weqede ölgen Uygurlarning sanini 400 étirapida dep mölçerlimekte.

Yéqinda Gholja rayonidin qéçip Germaniyege kélip siyasi panahliq tiligen Abdushükür isimlik Uygurning bayan qilishiçe, hazir Gholja rayonida Hitay hökümitining qutiratquluq qilishi bilen kéçiliri Hitay köçmenliri we eskerler top – top boluwélip Uygurlarni kolliktip ur – ur qilidighan ehwallar héli omomliship qalghan. Hitay hökümiti bu Hitay köçmenlirini qanuni jawapkarliqqa tartish uyaqta tursun, eksiçe özini qoghdighan Uygurlarni "milliy bölgünçilik qilding" dep soal – soraqqa tartidighan boluwalghan.

Omomlashturup eytqanda, Hitay köçmenliri nöwette Sherqiy Türkistandiki pütkül zidiyet we ihtilapning menbiyige aylandi, Sherqiy Türkistanda Hitay köçmenlirining sanining köpüyüshige egiship, Hitay hakimiyitining yerlik helqni atsimilatsiye qilish qedimimu tizleshmekte. Hetta bu Hitay köçmenliri Sherqiy Türkistannimu öz içige alghan pütün Ottura Asiya rayonining kelgüsi biheterliki üçünmu nahayiti zor tehdit shekillendürmekte. Shunga meyli Hitay demokratik küçliri bolsun, yaki Sherqiy Türkistan milliy qarshilq körsütüsh küçliri bolsun, hazirdin bashlapla Hitay köçmenliri mesilisige pewquladde jiddi qarashning zörüriyitini çongqur hés qilmaqta. Elwette, Sherqiy Türkistandiki Hitay köçmenliri mesilisi, yillardin buyan hetta dunya jamaetçilikiningmu küçlük diqqet- étibarini qozghap kelmekte.

© 2000 ETIC.  Her Hakkı Saklıdır. Son Değişiklik: 25/10/00 21:47    Hazirlayan: