Yéqinqi mezgillerdin buyan kommunist Hitay hökimitining konturolliqi astidiki Sherqiy Türkistan "Hitay hökimiti teripidin "Xin Jiang Uygur Aptonom Rayoni" dep atilidu)ning Hoten rayonidiki Milliy toqunushlar kishini çüçitidighan derijide zoraymaqta. Bulupmu 1999- yili 9- ay kirgendin buyan bu rayonda kommunist Hitay armiyisi bilen yerlik helq otturisida herhil shekildiki çong- kiçik qoralliq toqunushlar üzülmey dawam qilip keldi. Hitay dairliri bu yil 8- ayning 9- künidin etibaren Hoten rayonida yüksek derijide herbi haletni yolgha qoyup, bu rayonning tashqi dunya bilen bolghan alaqisini pütünley üzüp tashlidi we pütün Hoten rayonida yerlik helqlerge qarita omomi yüzlük halda tutqun qilish we qirghin qilish herkiti bashlidi. 99- yili 8- ayning 9- küni Hitay dairliri Hotenning Lop nahiyiside hökümetke qarshi tençliq shekli bilen namayish ötküzgen mingdin artuq yerlik helqni qolgha élip türmige tashlidi. 9- ayning 12- künidin etiwaren Hitay hökümiti Hotenning Qarqash nahiyisige bir dewiziye muntizim esker yötkep, "Milliy bölgünçilerge zerbe berimiz"digen bahane bilen bu nahiyide tutqun qilish élip bardi. 9- ayning 4- künidin 21- künige qeder Hoten rayonida Küresh, Memet Tohti... qatarliq 10 din artuq Uygur yash "Milliy Bölgünçi" digen nam bilen Hitay eskerliri teripidin etip öltürüldi, Hoten rayonidiki 8 nahiyedin 2 minggha yéqin bigunah Uygur siyasi töhmet bilen qolgha élindi. Nöwette Hoten rayonida Hitay hökimitining heçbir qanunining emili küçi qalmidi, Hitay saqçi we eskerlirining qalaymiqan öy ahturush, qalaymiqan adam tutqun qilish we yerlik kishilerge halighançe oq çiqirip öltürüsh we zehmilendürüsh ehwalliri adettiki bir ishqa aylinip qaldi. Bu yil 9- ayning 12- küni Hitay merkizi hökümiti bilen Hitay jamaet hewipsizlik ministirliki Hoten rayonidiki yerlik helqlerning hökümetke qarshi naraziliq herketlirini basturush meqsidide,Sherqiy Türkistanning jenubi qismigha 45 ming neper jandarma qisimlirini yötkeshni qarar qildi we bu eskerlerning tunji türkimi 9- ayning 12- künidin etiwaren Sherqiy Türkistangha qarap yolgha çiqti. Kommunist Hitayning qirghinçiliq siyasiti tüpeylidin nöwette Hoten rayonida yerlik helqning hökümetke bolghan naraziliqliri barghansiri ashmaqta we herzaman keng kölemlik bir Milliy toqunushning meydangha kélish hewipi mewjut. Eger dunya jamaetçiliki Hitay dairlirining bu rayonda yürgüziwatqan irqiy qirghinçiliq herkitige waqtida inkas qaytlurmisa, Keshmir we Afghanistanlar bilen biwaste çegridash bolghan bu rayon 2- bir Keshmirge yaki Kosowagha aylinip qélish we pütün ottura asiyening muqimliqigha jiddi tehditlerni élip kélishi mumkin.

Hoten Rayonining Qisqiçe Ehwali

Hoten- Sherqiy Türkistanning jenubigha jaylashqan bir wilayet bolup, jenubi terpi Tibet bilen, Gherbi jenobi terpi Hindistan, Pakistan, Keshmir bilen biwaste çegrilinidu, shimali teripi teklimakan qumluqining ottura qismigha toghra kélidu. Hoten wilayiti qarmighida 7 nahiye we bir sheher bolup, Hitay hökimitining 1995- yili elan qilghan ahirqi statistikisigha asaslanghanda, Hoten wilayitining omomi noposi 1 milyon 504 mingdin köpirek bolup, bu ning içide Uygurlarning noposi 1 milyon 461 mingdin köpirek, Hitaylarning noposi 40 ming etirapida. Hoten wilayitide yerlik helqning yilliq otturiçe kirimi 600 Yüen (tehminen 75 Dollar) bolup, Sherqiy Türkistan boyiçe eng çet we eng namirat wilayet hisaplindu. Hoten bilen Sherqiy Türkistanning paytehti Ürümçining ariliqi 2 ming kilometir kélidu. Hoten hem namrat hem çet rayon bolghashqa, bu rayon sherqiy Türkistan boyiçe Hitay köçmenlirining sani eng az wilayet bolup hisaplinidu. Hoten wilayiti qarmighidiki 7 nahiye, Hitay helq ishliri ministirliki boyiçe elan qilinghan Hitay boyiçe eng namrat 100 nahiyining içidin yer alghan. Hotendiki yerlik helq asasen dehqançiliq bilen shughullinidu.

Hoten Rayonidiki Milliy Toqunushlarning Küçüyüp Ketish Sewepliri

Hoten rayonida Milliy toqunushlarning küçüyüp ketishining asasliq sewepliri tüwenkilerdin ibaret:

1. Namratliq:

Hoten wilayiti- Sherqiy Türkistan boyiçe Hitay köçmenlirining sani eng az rayonlarning biri bolghini üçün, uzun yillardin buyan bu rayon Hitay hökümiti teripidin iqtisadi jehettin heçqandaq eçish harektirlik meblegh sélinmay tashliwetilgen, Hitay hökümiti peqetla bu rayonda yashawatqan 40 minggha yéqin Hitay köçminining turmush sewiyisini yuquri kötürüshke ehmiyet bergini üçün, bu jayda yerlik helq bilen Hitay köçmenlirining turmush sewiyesi jehettiki periq nahayiti eship ketken. Mesilen, Hitay hökimitining sanliq melumatlirigha asaslanghanda, bu rayondiki yerlik helqlerning kishi beshigha toghra kelgen yilliq otturiçe kirimi 600 Yüen 18 pung (tehminen 75 dollar), Hitay köçmenlirining kishi beshigha toghra kelgen yilliq kirimi 3129 Yüen (tehminen 400 dollar etirapida). Gerçe bu rayonda yerlik millet noposi bilen Hitaylarning noposi ottursida intayin çong periq bolsimu, emma bu rayonda mewjut ikki ali mektepning biri mehsus Hitaylargha ait. Pütün Hoten rayoni boyiçe aran 10 yesli mewjut bolup, buning içide aran birsi Uygurlargha ait. Undin bashqa yene biryerim milyon noposluq Hoten rayonida ali mektep aran 118 neper dohtur bar, pütün rayon boyiçe mewjut çong-keçik dohturhanilarning sani 198.

2. Irqiy Kemsitish:

Gerçe Hoten rayonining noposining 85 pirsentidin köpireki Uygurlardin terkip tapqan bolsimu, emma bu rayondiki yerlik helqler bashtin- ahiri Hitay köçmenlirining kemsitishige we talan- taraj qilishigha uçirap kelmekte. Hitay hökümiti bu rayonda yüz berish ehtimali bolghan milliy topilanglarni basturush meqsidide, "Bing Tuan" dep atalghan ishlepçiqirish eskerliridin terkip tapqan 30 mingdin artuq qoralliq Hitay köçminini Hoten rayonining herqaysi jaylirigha orunlashturup, ularni namda bir ishlepçiqirish polki (47- tüen), bir dehqançiliq meydani we bir çarwiçiliq meydanigha ayridi hemde yerlik helqning neççe 100 mingmu munbet terilghu yerini, eriq- östeng we köllirini we bagh- waranlirini mejburi halda tartip élip bu Hitay köçmenlirige bölüp berdi. Bu Hitay köçmenliri her zaman öz lirini hojayin millet qatarida körüp, yerlik helq lerning örp- adetlirini eghir derijide depsendi qilip, yerlik dehqanlarning su menbesini pütünley konturol qiliwélip, zorluq- zombuluq bilen yerlik helqni bözek qilip keldi. Mesilen, bu yil Hoten wilayitining Qarqash nahiyiside mundaq bir weqe yüzberdi: bu nahiyige qoralliq Hitay köçmenliridin terkip tapqan "Bing Tuan" ning 47- polkining 4- bataliyoni yerleshtürülgen bolup, bu bataliyon yerlik helqning 18 ming mo terilghu yerini zorluq bilen igelliwalghan (bu nahiyide herbir yerlik dehqangha toghra kélidighan terilghu yer kölümi aran 0.8 mo), uning üstige Hitay hökümiti bu nahiyidiki yerlik dehqanlargha 25 hil alwang- séliq salghan we her yili qehritang soghuqta Hitay hökümiti yerlik dehqanlarni mejburi heydep apirip 2 ay heqsiz ishletken. Bu yil 5- ayda bu nahiyide turushluq 4- bataliyondiki Hitay eskerliri bu nahiyining Urça yezisigha kélidighan su menbesini qamal qiliwalghashqa, bu yezidiki yerlik dehqanlarning etizdiki bughdaylar pütünley qurup ketken. Bu yezining 2 neper yerlik kadiri Tohti Baqi bilen Ablajan 47- polkning 4- bataliyonigha berip Hitay köçmenlirige nesihet qilghanda, bir top Hitay köçmini héliqi 2 neper Uygurni kolliktip halda urghun qilip qattiq zehmilendürgen. Bu naheqçiliqqa çidimighan yerlik helq saqçi we sot orunlirigha eriz sunghan bolsimu, saqçi we sot orunliri "Bing Tuanning ishigha arilishalmaymiz" dep ret qilghan. Hoten rayonida " Bing Tuan" qarmighidiki qoralliq Hitay köçmenlirining bu hil zorawanliqi qilmishliri adettiki ehwalgha aylinip qalghan we heçqandaq bir qanun orgini ularning bu hil herkitini tosimighan. Bezi statistikiliq melumatlargha asaslanghanda, Hoten rayonida her yili "Bing Tuan" qarmighidiki qoralliq Hitay köçmenliri teripidin urup öltürülgen we yarlandurulghan yerliklerning sani 100 din eship ketken.

3. Diniy Etiqatning Ayaq- Asti Qilinishi:

Hoten rayonida milliy toqunush larning küçüyüp ketishining eng asasliq seweplirining biri- Hitay hökümitining bu rayonda yür güzüziwatqan diniy besim siyasitidin ibaret. Gerçe Hitay hökümitining asasi qanunida we mehsus Sherqiy Türkistangha qaritilghan "Milliy Teritoriyélik Aptonomiye Qanuni"da insanlarning diniy etiqadi qanuni jehettin kapaletke ige qilinghan we qoghdalghan bolsimu, emma Hitay hökimiti Sherqiy Türkistanda, jümlidin Hoten rayonida özining asasi qanunigha hilap halda pütünley diniy etiqatni çeklesh we yoq qilish siyasitini yür güzüp keldi. Peqet 1990- yildin buyanla Hitay hökümiti Sherqiy Türkistanda dinni çeklesh heqqide özining asasi qanunigha tamamen zit bolghan 10 din artuq yerlik qanun we belgilime çiqirip tarqitip, yerlik helqning diniy etiqat erkinlikini eghir derijide ayaq- asti qildi. Huddi yuqurida bayan qilip ötkinimizdek, Hoten rayoni Sherqiy Türkistan boyiçe Hitay köçmenlirining sani eng az, yerlik helq bir qeder ziç olturaqlashqan rayonlarning biri bolghaçqa, Hitay dairlirining bu rayongha qaratqan diniy besim siyasitimu pewquladde eghir boldi. Mesilen, merkizimiz Hotendin biwaste igenligen sanliq melumatlargha asaslanghanda, 1997- yilidin buyan Hitay dairliri Hoten wilayitide 1218 mesjidni mejburi halda taqiwetken, 939 mesjidni urup çeqiwetken, bu seweptin yerlik helq 36 milyon yüen biwaste ziyan tartqan. Undin bashqa bu rayonda yene 118 diniy mektep hökümet teripidin piçetlinip, bu mekteplerde oquwatqan 918 neper talip we 108 neper diniy ölima naheq halda qolgha élinip türmige tashlanghan. Gerçe Hitayning asasi qanunigha asasen ishçi- hizmetçilerning namaz oqushi we diniy paaliyet sorunlirigha berishi pütünley qanunluq bolsimu, emma Hoten rayonida (pütün Sherqiy Türkistanda) Hitay dairliri diniy paaliyet bilen shughullanghan ishçi- hizmetçilerni tamamen ishtin heydimekte we hetta türmilerge tashlimaqta. Mesjidlerde imam- hatipliq qiliwatqan heqiqi diniy ölimlarni mejburi halda mesjitlerdin heydep çiqirip, ularning ornigha hökümetke sadiq kishilerni orunlashturup, bu kishilerge mesjidlerde kommunistik télim- terbiye we kommunistik edilogiyeni teshwiq qilishqa salmaqta. Undin bashqa yene Hitay dairliri 99- yili 18- küni Hoten rayonida yerlik helqning öyliridiki diniy eser we buyumlarni yighiwélish heqqide buyruq çüshürdi we 9- ayning 27- künidin burun öydiki diniy eser we buyumlarni tapshurmighanlarni qolgha alidighanliqini elan qildi.

4. Qanunsiz Tutqun Qilish We Öltürüsh:

Hoten rayonida Hitay saqçi dairlirining we eskerlirining yerlik helqni heçbir délil- ispatsizla qanunsiz tutqun qilishi, yerliklerning öylirini qalaymiqan ahturishi we yerliklerge qalaymiqan oq çiqirip öltürüshi we yaridar qilishi omomi yüzlük bir ehwalgha aylinip qalghan. Omumen bu rayonda özining arzu- isteklirini we naraziliqlirini teniçliq shekli bilen hökümet dairlirige bildürgen, özining qanuni heq- hoqoqlirini telep qilghanliki kishilerning hemmisila Hitay dairlirining basturush, öltürüsh we qanunsiz qolgha élish nishani qilinghan. Mesilen, bu yil 8- ayning 9- küni Hoten wilayitining Lop nahiyiside Murteza isimlik bir Uygur yash Hitay hökümiti teripidin "Milliy Bölgünçi" digen töhmet bilen ölüm jazasigha höküm qilinip etip öltürülgen. Shuküni bu Uygurning ailisidikiler yerlik helqning aditi boyiçe bu yashni depne qilish üçün, hökümet dairliridin uning jesidiniy qayturup berishni telep qilghan. Gerçe Hitay hökümitining qanunida hökümet teripidin etip öltürülgenlerning jesidiniy ailisige qayturup berish kérekliki eniq bayan qilinghan bolsimu, emma saqçi dairliri héliqi yashning jesidiniy qayturup berishni ret qilghan. bu ehwal yerlik helqning qattiq naraziliqini qozghighan. Shuküni 10 minggha yéqin yerlik helq nahiyilik hökümet binasining aldida naraziliq namayishi ötküzüp, hökümettin héliqi Uygur yashning jesidiniy qayturup berishini qattiq telep qilghan. Epsuski hökümet dairliri yerlik helqning téliwini qobul qilish uyaqta tursun, eksiçe köpligen saqçi we jandarmilirini ishqa sélip, namayishni basturghan hemde namayishtin keyin saqçi dairliri mingdin artuq kishini qolgha élip türmige tashlighan. Hoten rayonidin "Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi"ge biwaste kelgen melumatlargha asaslanghanda, Hitay saqçi dairliri bu qétimqi namayishta qolgha élinghan mingdin artuq kishini taki 9- ayning 17- künige qeder qoyup bermey türmilerde qattiq qiynighan we 9- ayning 17 küni bu larning içidiki 83 nepirini hökümge elan qilish üçün tutup qélip, qalghanlirini ming yüendin jerimane élip qoyup bergen (bu nahiyidiki yerlik helqning yilliq kishi beshigha toghra kélidighan otturiçe kirimi 600 yyüen). Hoten rayonida Hitay saqçi dairlirining türmilerdiki siyasi tutqunlarni heçbir sotning hökümi bolmay turupla naheq halda etip öltüriwetidighan ehwallarmu daim digüdek yüzbermekte. Mesilen, "Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi" ning bu rayondin alghan melumatigha asaslanghanda, bu yil 4- ayda Hotenning Keriye nahiyisidiki Qarahan "Emgek bilen özgertish meydani" (Türme) da Abdulqadir Qari, Memet Tursun Qarim, Abdukerim Qarim, Tursun Qari qatarliq 4 neper Uygur siyasi tutqun saqçilar teripidin sewepsiz halda etip öltürülgen. Hoten rayonida Hitay saqçi we jandarmilarning zorluq- zombuluq bilen yerlik helqlerni bözek qilish ehwallirimu keng dairide omumlashqan. Mesilen, 99- yili 8- ayning 8- küni Hotenning Lop nahiyisidiki bir bazarda bir neper Hitay saqçisi yerlik bir qoghunçidin bir qoghun alghan we bir qoghunning pulini tölep, 3 qoghunni kötürep mangghan, Uygur qoghunçi bu saqçigha qalghan qoghunlarning pulini töleshni etqanda, héliqi saqçi qoghunçini qattiq urup yarilandurup qoyghan, bu naheqçiliqqa çidimighan etiraptiki yerlik helq, héliqi saqçini tutiwélip qoyup bermigen, bu esnada bir neper Uygur qorçaq emeldar neqmeydangha kélip, yerlik helqqe, héliqi saqçidin qoghunçigha 600 yüen tölitip beridighanliqi we saqçigha qoghunçini dawalatquzup beridighanliqi heqqide wede berip, majrani ayrighan we héliqi Hitay saqçini yerlik helqning qolidin qutquzuwalghan. Ertisi küni héliqi uygur qoghunçi, "Milliy Topilangçi" digen töhmet bilen Hitay saqçi dairliri teripidin qolgha élinip türmige tashlanghan we türmide qattiq qiyin- qistaqqa élinghan.

Bundaq naheqçiliqlar Hoten rayonida herküni digüdek yüz berip turmaqta. Bu yil 9- ayning bashlirida Hotendiki Hitay dairliri 11 neper Uygur yash üstidin "Milliy Bölgünçi" digen töhmet bilen tutush buyruqi tarqatqan idi. Emiliyette bolsa bu 11 neper Uygur yash Hitay dairliridin özlirining insani heq- hoqoqlirini telep qilghan bigunah insanlar idi. 9- ayning 4- künidin 21- künige qeder saqçi dairliri bu larning içidiki Küresh, Abdukerem Mamut, Memet Tohti... qatarliq 5 neper yash saqçilar teripidin etip öltürüldi, Hesen Tursun Muhemmet, Turdi Ehmet Jélil, Ablet Eziz, Ömerjan qatarliq 4 neper yash eghir yaridar qilinip türmige tashlandi. 99- yili 9- ayning 21- küni Hitay dairliri, "Milliy bölgünçilerni ahturup tutimiz" digen nam astida, Hotenning Qarqash nahiyisige tanka, top- zembirekler bilen qorallanghan bir dewiziye muntizim esker we mingdin artuq saqçi we jandarmini yötkep 360 ming neper, yerlikler 355 ming, Hitay köçmenliri 5 ming etirapida), bu nahiyide öymu- öy ahturush elan barghan we sel gumanliq dep qarighan yerlik kishilerni qalaymiqan tutqun qilishqa bashlighan. mesilen, "Sherqiy Türkistan Informatsiyon Merkizi"ning bu rayondin biwaste alghan melumatigha asaslanghanda, 9- ayning 25- küni bir kün içidila Mezkur nahiyide 71 neper Uygur sewepsiz halda qolgha élinghan, 2 neper Uygur saqçilar teripidin etip öltürülgen. Hitay dairliri bu yil 8- ayning 9- küni Hoten rayonida herbi halet yolgha qoyghandin buyan jemi 1760 neper gunahsiz Uygurni qanunsiz usulda tutqun qilip türmige tashlighan.

Omumen qilip eytqanda nöwette Hoten rayonining siyasi weziyiti yéqinqi 10 yildin buyanqi eng jiddi bir basquçqa qedem qoydi, bu rayonda herwaqit pewqulade zor bir milliy toqunushning yüzberish hewipi mewjut, omomi weziyetni küzetkinimizde, Hitay dairliri Hoten rayonida yerlik milletlerge qarita keng kölemlik bir qirghinçiliq herikitige hazirliq qilmaqta, Hitay hökimitining bu ningdiki asasi meqsidi, Sherqiy Türkistan boyiçe Hitayning atisimilatsiye siyasitining tesirige eng az derijide uçrighan, yélik helq bir qeder ziç topulushup olturaqlashqan we sitiratigiyélik orni intayin mohim bolghan Hoten rayonidiki hakimiyetni we siyasi tesirini yenimu küçeytishtin ibaret. Shunga bu rayonda yüz berish ehtimali küçlük bolghan omomi yüzlük bir qirghinçiliq pajiesining aldini élish üçün, dunya jamaetçiliki hazirdin bashlap bu rayonda yüz beriwatqan weqelerge yéqindin diqqet qilish we kommunistik Hitay hakimiyitige öz waqtida inkas qayturup, ularning bu rayonda yürgüziwatqanda fashistik qirghinçiliq siyasitini derhal tohtutushigha besim ishlitishi lazim!